Ўзбек лотин алифбоси ҳақида фикрлар

[Jamshid Begmatov]

Бу мавзуда ўзбек лотин алифбоси ҳақида баъзи танқидий фикрларимни билдирмоқчиман ва форумдошларни бу борада мунозарага таклиф этаман. Менимча, янги ўзбек лотин алифбосини тузишда айрим қўпол хатоларга йўл қўйилган. Балки хато дейиш нотўғридир, лекин алифбомизда рационаллик тамойилига ва туркий тилларнинг хусусиятларига зид айрим жиҳатлар борлиги шубҳасиз.

Қуйида бу фикрларимни бирма-бир келтириб чиқаман. Қўшимчаларингиз бўлса – марҳамат. Қарши фикрларингиз бўлса ҳам бемалол келтиришингиз мумкин, лекин илтимос, асослаб беришни унутманг.

1. Менимча, x ва h (шунингдек кирил графикасида х ва ҳ) ҳарфларини ажратиш стереотипидан воз кечиш керак. Талаффузда бу товушлар чиндан ҳам фарқ қиладими? Йўқ, асло фарқ қилмайди! Ўз кўзимизни ўзимиз бўямай, бу ҳарфларни бирлаштириш керак. Битта h ҳарфи етарли.

2. Энди биринчи пунктдаги холатнинг тескариси: масалан, sirli сўзидаги иккинчи ва охирги товушлар бир биридан аниқ фарқ қилади, лекин битта i ҳарфи билан ифодаланади. Бу товушларнинг ҳар бири алоҳида ўз ҳарфига эга бўлиши керак.

3. Ch ва sh масаласига келсак. Умуман олганда, туркий тиллар имлоси фонетик тамойилга асосланган. Яъни, сўз адабий тилдаги талаффузига максимал даражада яқин шаклда ёзилади. Бошқача сўз билан айтганда, ҳар бир товуш битта ўзига тегишли ҳарф билан ёзилади. Ch ва sh ундошлари эса инглиз тилининг тарихий-традицион имлосидан шундайгина кўчириб олинган. Нима учун энди ч товушини лотинчада битта c ҳарфи билан ёзиш мумкин эмас? Ш товушини ёзиш учун Ş ёки Š ёки Ś ҳарфларининг нимаси кам? Шунда компьютерда ҳам бу ҳарфлар битта тугмани босиш орқали териларди.

4. Энди апострофлар ҳақида. Норозилигимнинг асоси шундаки, ҳарф шакллантириш учун тиниш белгиси бўлмиш апострофлар қўлланилади. Бу тубдан нотўғри. Бўлганда ҳам, бир эмас, икки эмас, нақд уч хил апостроф (яъни тиниш белгиси) имлога киритилган. Фақат ажратувчи ’ апострофининг қўлланилишини маълум даражада асосли деб ҳисоблаш мумкин. Лекин ғ ва ў товушларини ёзувда ифодалаш учун иккита белгидан (g+‘ ва o+‘) фойдаланиш ўрнига ĝ ёки ğ ва ɵ ёки ǒ ёки ö ҳарфларини киритган ўринлироқ эмасмиди? Ҳар қайси операцион системада бу ҳарфлар бор ва уларни клавиатурада алоҳида тугмачаларга бириктириш муаммо эмас.

Бир кун келиб, ҳозирги лотин алифбомиз ислоҳ қилинишига умид қилиб қоламан.

[Bekmirzo]

Сообщение от Jamshid Begmatov

1. Менимча, x ва h (шунингдек кирил графикасида х ва ҳ) ҳарфларини ажратиш стереотипидан воз кечиш керак. Талаффузда бу товушлар чиндан ҳам фарқ қиладими? Йўқ, асло фарқ қилмайди! Ўз кўзимизни ўзимиз бўямай, бу ҳарфларни бирлаштириш керак. Битта h ҳарфи етарли.

2. Энди биринчи пунктдаги холатнинг тескариси: масалан, sirli сўзидаги иккинчи ва охирги товушлар бир биридан аниқ фарқ қилади, лекин битта i ҳарфи билан ифодаланади. Бу товушларнинг ҳар бири алоҳида ўз ҳарфига эга бўлиши керак.

Yuqoridagi ikkala taklifingiz bir-biriga qarama-qarshi turibdi.
"H" va "X" tovushlari bir-biridan yaxshigina farq qiladi.

[Jamshid Begmatov]

Сообщение от Bekmirzo

"H" va "X" tovushlari bir-biridan yaxshigina farq qiladi.

Балки 50-100 йил аввал бу фарқ сезиларли бўлгандир. Албатта, сунъий равишда бу товушларни фарқли талаффуз қилиш мумкин, лекин тирик нутқда бундай фарқлаш ўз долзарблигини йўқотган. Хатто радио ва ТВ дикторлари ҳам, ўзбек филологияси профессорлари ҳам тирик нутқда фарқли талаффуз қилмайди. Иккинчи пунктдаги и товушлари эса, аксинча, аниқ фарқланади.

[Bekmirzo]

Deylik, Buxoro so'zini Buhoro deb talaffuz etish juda mushkul, meni qo'limdan kelmaydi, masalan.
"X" tovushini talaffuz qilishda tilning orqa qismi tanglay tomonga ko'tariladi. "H" tovushida bunaqa emas.

[Masud Mahsudov]

"ҳ" ва "х" ҳарфларини бирлаштиришни ёқламайман, чунки талаффузда улар фарқланади...

Сизнинг хулосангиздан келиб чиқиб, яна бир товушга эътиборингизни қаратсам - бу "ў" ҳарфи. "ўрдак" (ўркач, ўзбек, ўйин ва ҳк) ва "ўрмон" (ўтов, ўқ ва ҳк) сўзларида турлича, шунга кўра икки хил "ў" ҳарфини киритиш керак...

ғ, ў, ч, ш ҳарфларини лотин графикасида қўллаш бўйича айтган фикрингизга қўшиламан...

Шу билан бирга, лотин графикасига асосланган имло қоидаларига кўра жўналиш келишиги "-га" ўзидан олдинги сўз қандай ҳарф билан тугашига қарамай, ўзгаришсиз қолар экан (яъни, bog'ga, chiroqga, қабилида...). Мана шу имло қоидаси, фонетика қоидаларига кўра нотўғри тузилган, фикримча, шуни кирилл алифбосидаги имлода қандай бўлса, шундай қолдириш тарафдориман...

[Jamshid Begmatov]

Сообщение от Bekmirzo

Deylik, Buxoro so'zini Buhoro deb talaffuz etish juda mushkul

Бундай мисоллар топиш мумкин, албатта. Лекин бунга тескари мисоллар ҳам жуда кўп. Ана шу ҳарф сўзини ёки ҳисоб сўзини олинг-да, сунъийлаштирмасдан, табиий, томоғингиздан ўзи чиққан шаклда талаффуз қилиб кўринг. "Юмшоқ" ёзилиши жудаям сунъий. Таклифим талаффузни эмас, ҳарфни бирлаштириш, яъни битта h ҳарфи шу фонеманинг барча шаклларини бемалол ифода эта олади, тил бундан ҳеч нарса йўқотмайди. Фарқли ёзиш зарурлиги бу фақат ақлимизда ўрнашиб қолган стереотип.

[Shokir Dolimov]

Сообщение от Jamshid Begmatov

... тил бундан ҳеч нарса йўқотмайди.

Ундай бўлса, «ҳар» билан «хар»ни қандай фарқлаб олишим керак бўлади? Контекстга қараб бўлса керакда?

[Jamshid Begmatov]

Сообщение от Masud Mahsudov

"ҳ" ва "х" ҳарфларини бирлаштиришни ёқламайман

Барчанинг фикрини ҳурмат қиламан, лекин х ва ҳ борасида фикрим қатъий

Сообщение от Masud Mahsudov

яна бир товушга эътиборингизни қаратсам - бу "ў" ҳарфи. "ўрдак" (ўркач, ўзбек, ўйин ва ҳк) ва "ўрмон" (ўтов, ўқ ва ҳк) сўзларида турлича

Билишимча (фақат билишимча, атвичат қимийман) адабий ўзбек тилида бу товушлар бир хил талаффуз қилинади, фарқ эса шеваларда сақланиб қолган. Айниқса Андижон шевасида бу фарқ яққол сезилади. Яъни (маккани) ўрмоқ ва (сочни) ўрмок сўзларидаги ў товушларининг биттаси томоқдан, биттаси лабдан чиқади.

Сообщение от Masud Mahsudov

лотин графикасига асосланган имло қоидаларига кўра жўналиш келишиги "-га" ўзидан олдинги сўз қандай ҳарф билан тугашига қарамай, ўзгаришсиз қолар экан (яъни, bog'ga, chiroqga, қабилида...). Мана шу имло қоидаси, фонетика қоидаларига кўра нотўғри тузилган, фикримча, шуни кирилл алифбосидаги имлода қандай бўлса, шундай қолдириш тарафдориман

100% қўшиламан.

[Bekmirzo]

Сообщение от Jamshid Begmatov

Бундай мисоллар топиш мумкин, албатта. Лекин бунга тескари мисоллар ҳам жуда кўп. Ана шу ҳарф сўзини ёки ҳисоб сўзини олинг-да, сунъийлаштирмасдан, табиий, томоғингиздан ўзи чиққан шаклда талаффуз қилиб кўринг. "Юмшоқ" ёзилиши жудаям сунъий.

Talaffuz qilib ko'rdim, ikkalasida ham tomog'imdan "H" tovushi chiqdi, "X" emas.

Сообщение от Jamshid Begmatov

Таклифим талаффузни эмас, ҳарфни бирлаштириш, яъни битта h ҳарфи шу фонеманинг барча шаклларини бемалол ифода эта олади, тил бундан ҳеч нарса йўқотмайди. Фарқли ёзиш зарурлиги бу фақат ақлимизда ўрнашиб қолган стереотип.

Siz o'rtaga tashlayotgan muammo mavjud. U ham bo'lsa, asosan, o'zbek tilini rus tili bilan baravar o'rgangan, boshqacha aytganda, rus maktablarida o'qigan o'zbeklarda uchraydi. Stereotip asosan o'shalarda mavjud, deb o'ylayman.
Masalan, "H" hamda "X" tovushlarini yozuvda ifodalashda xato qiladigan tanishlarimning deyarli barchasi rus maktablarida o'qishgan.

[myu]

"br" бирлан тугайдиган йил ойларнинг ёзилишини куриб чикиш керак, масалан хозирги кунда кузга яккол ташланадиган Мустакиллигимиз куни имло коидаларига кура, "1-sentabr" ёзилиши керак, аммо аксари холларда "1-sentyabr" куринишлагилар куп учрамокда. "Y" харфини кайтариш ёки кайтармасликни хам куриб чикиш зарур.