Истиқлол адабиёти қандай бўлиши керак?

[AbuMuslim]

Даврлар ҳам худди одамларга ўхшайди: ҳар бирининг ўз табиати, хусусиятлари мавжуд. Айримларининг бағри Ойбекнинг қалбидек кенг, дарё, айримларининг эса Қаҳҳорнинг ёзиш услубидек сиқиқ ва асабий...

Улуғбек Ҳамдамнинг "Истиқлол даври Ўзбек шеъриятининг асосий тамойиллари" мақоласини тўлиқ ўқиш: http://e-adabiyot.uz/adabiyotshunoslik/574-maqola.html

[AbuMuslim]

Жамият маънавий покланишида миллий адабиётнинг ўрни

Маълумки, жамиятларнинг маънавий янгиланиши жараёнида адабиётнинг аҳамияти катта. Шу маънода ҳозирги замон ўзбек адабиётининг энг ечимталаб муаммоларига алоҳида эътибор қаратмоқ мақсадга мувофиқдир. Миллий сўз санъати қандай қолип, андоза ва қоидалардан қутулмоғи керак эди? Истиқлол йилларида у бундай покланиш муддаосига қанчалик даражада эришди? Айни йўналишда унинг яна қандай долзарб вазифалари мавжуд? Ҳеч кимга сир эмаски, адабиётимиз собиқ тузум шароитида бошқа ватандош миллий адабиётлар сингари маълум ютуқлар қаторида кўп ютқизиқларни ҳам ўз бошидан кечирди. Айниқса, 30-йиллардан бошлаб расмий, сиёсий тус олган «социалистик реализм» ижодий методи адабиёт фаолиятини қатъий белгиланган қоидаларга бўйсундириб қўйди. Сиртдан қараганда, бу йўл-йўриқ ижодкорнинг эркини чеклаб ва бўғиб қўймайдигандек кўринади. Аммо унинг қоидалари моҳияти умуминсоний қадриятларга, ижоднинг табиий қонуниятларига бир қадар зид эди. Номи англатиб турганидек, социалистик реализм ҳаётни инъикос этиш санъатининг «социалистик» кўринишинигина тан олди. Турмушни ҳамма вақт инқилобий тараққиётда, социалистик идеалларнинг ғолиблиги негизида кўрсатишни вазифа қилиб қўйди. Бошқача ижтимоий-сиёсий тузумдаги мамлакатлар йўлини, жумладан, улар маданияти ва санъати намуналарини кўпинча холис эътироф этмади.
Оқибатда қатор беш йилликлар мобайнида адабиёт зуғумкор мафкуранинг дастагига айланиб қолди. Узоқ вақт ўзининг асл илдизларидан, усул-услубларидан йироқлашиб, шўро давлатининг адабиёти сифатида ривожланди. У ўз қадимидан, хусусан, ўзининг маданий-маърифий тарихидаги анъаналардан анча узилиб ижод қилди.

http://e-adabiyot.uz/adabiyotshunoslik/577-maqola.html

[Nigora Umarova]

“ЁПИҒЛИҚ ҚОЗОН” ҚАНДАЙ ОЧИЛАДИ?

Филология фанлари номзоди, адабиётшунос Зуҳриддин Исомиддинов билан журналист Алишер Назар қилган суҳбат

– Зуҳриддин ака, суҳбатимиз аввалида шуни эҳтиром билан айтиб қўяй: Сизнинг матбуотдаги ҳар бир чиқишингизни катта қизиқиш билан кутиб олувчи мухлисларингиздан бириман. Айниқса, маънавият, тил ва адабиётшуносликка оид қатор мақолаларингиз катта таассурот қолдирган. Сўнгги пайтларда эса маърифий мавзуда ҳам анча-мунча мақолалар эълон қилдингиз. Рости, сиз билан суҳбат уюштиришга ана шундай мақолаларингиздан бири туртки бўлди. Гап “Шарқ юлдузи” журналининг 2011 йил 1-сонида чоп этилган “Тарих унутмайди...” сарлавҳали мақолангиз ҳақида. Келинг, гапни ушбу мақола якунидаги мулоҳазалардан бошлаймиз. Сиз савол қўйибсиз: “...ўтмишдаги ҳамма нарса “ёпиғлиқ қозон” бўлиб қолаверса ёхуд ўзимиз билиттифоқ ёпиб қўя қолсак, унда қачон, нимадан ибрат оламиз?”
Дарҳақиқат, “ёпиғлиқ қозон”нинг очилгани яхши. Аммо айтинг-чи, сизнингча, бу “қозон”ларни очишда бирламчи таянч манба нима бўлиши керак?
– Мен ҳамма нарсани бироз таҳлил этиб, кейин қабул қилишни ёқтираман. Ҳатто аксиомаларни ҳам. Назаримда, сўзсиз равишда маъқул топилаверишдан аксиомаларнинг ўзи ҳам зиён кўрадигандек. Мана масалан, “ҳақиқат эгилади, аммо синмайди” деган мақолни олиб қаранг. Ҳикматга бой, албатта. Аммо эгиладиган ҳақиқат... ҳақиқатми? Мен учун тескариси тўғрироқдай: ҳақиқат синади, аммо эгилмайди. Уни синдиришади.
Ёки “андишанинг отини қўрқоқ қўйма” деган мақол. Мен қўрқмайман, андиша қиляпман, холос, дегани бу. Аммо андишани йиғиштириб қўйиб айтадиган бўлсак, айнан қўрқоқ одам “серандиша” бўлишини ким билмайди?
Биз андишали одамлармиз.
Адабиётимиз тарихидаги оқ доғларга ҳам, қора доғларга ҳам тегиб кетишдан жуда эҳтиётланамиз, ҳар бир адибнинг ҳаётига, ижодига оид маълумотларни борича эмас, ўзимизбоп қилиб силлиқлаб, “ёқимтой” равишда тақдим этишга ўрганганмиз (бу бизга ўтмиш адибларни “демократ ижодкорлар” ва “феодал-клерикал адабиёт вакиллари”га ажратиш давридан; бир гуруҳни оқлаш учун уларнинг “диний-мистик” асарлари ҳам борлигини яшириш, иккинчи тоифага қўшиб қўйилган адибларни қоралаш учун эса, уларнинг, айтайлик, маърифатга чорлаган асарлари борлигини яшириш давридан мерос бўлиб қолди). Шунинг учунмикин, давраларда баъзи шоир-ёзувчилар ёки уларнинг асарлари ҳақида дарслик ва монографиялардагидан бошқачароқ фикр-мулоҳазалар ҳам эшитилиб қолади. Биз ҳар бир ўқувчининг шахсий фикри, ўзига хос қарашлари шаклланишига эришишимиз керак. Айниқса, адабиёт борасида. Чунки шахсий фикрга, эстетик қарашларга эга бўлишни адабиёт табиатининг ўзи тақозо этади, шунинг учун яратилади.
Ўтмишни ҳар қайси замон ўзига мослаб талқин этади. Бу бор гап, ундан қочиб бўлмайди. Аммо ана шу “ўзига мослаш” жараёнида лоақал факт ва далилларни яшириб кетмасдан, ўртага ташлаб, холисроқ таҳлил этишга уринсак, шўро адабиётшунослигидан қолган тамойилпарастлик (теденциозлик) ҳам бартараф бўлармиди дейман. Ана шунда “ёпиғлиқ қозоннинг қопқоғи” бироз очилар эди.

[Nigora Umarova]

Алишер Назар: — Адабиёт масаласида ҳар бир ўқувчининг ўз шахсий фикрини шакллантириш ва ўтмишни “ўзига мослаштириш” жараёнида тадқиқотчининг холис таҳлили айтиб ўтганингиздек ниҳоятда долзарб масала. Лекин биз бу масалага қай даражада эътибор беряпмиз? Бугун янги тарих, янгича қарашлар шаклланаётган бир даврда ўтмиш ва келажак олдидаги масъулиятимизни тўғри англай оляпмизми? Шундоқ ҳам қаттол замонлар ойболтасида каллаклаб ташланган тарихимизни, буюк аждодларимизнинг маънавий меросларини тўғри талқин этоляпмизми? Минг афсуски, бу саволларнинг жавоби ҳақида ўйлаганингда кўнглингда бироз оғриқлар пайдо бўлади.
Зуҳриддин ака, узоққа бормайлик, суҳбатимиз аввалида номини эслатиб ўтганим: “Тарих унутмайди...” мақолангизни олайлик. Ушбу мақолада маълум бир манбаларга асосланиб, Бобораҳим Машрабнинг ўлимига Сўфи Оллоёр ва Оллоёрга ўхшаш жоҳил, мутаассиб диндорлар сабабчи бўлган, деб хулоса чиқарилган. Иқтибос келтираман: “…Машраб ва унинг муридларини айнан Сўфи Оллоёр куфрда айблаган эди. Машрабни кофир деб эълон қилиш, яъни, уни маҳв этишга ҳукм аслида Қабодиёнда чиқарилган эди”.
Бу фикрларнинг исботи учун Сўфи Оллоёр билан Машрабнинг Қободиёнда учрашгани ва улар ўртасида бўлиб ўтган қисқагина мулоқот далил сифатида келтирилган. Таъкидланадики, Сўфи Оллоёр Қабодиёнда мезбон мақомида бўлатуриб, Машрабнинг олдига ўзи бормай муридларини жўнатиши ва ўз ҳўжрасида Машрабни “Эй, девонаи Машраб”, деб кутиб олиши назарингизда Машрабга ҳурматсизлик бўлиб туйилган. Айниқса, Сўфи Оллоёрнинг “Маслакул-муттақин” асарида келтирилган: “Яна бир тоифалар лавандлик (ишёқмаслик) бирла ишлар қилурлар, отларин “девона” қўйуб, ўзларини мастлардек қилурлар”, деган фикрлари айнан Машрабга нисбатан айтилганини ёзасиз. “Сўфи Оллоёрга замондош, отини “девона” қўйган... одам ким бўлиши мумкин эди? Бундай одам биргина Бобораҳим Машраб эди”.
Назаримда, у пайтларда ҳар бир шаҳар ва вилоятларда ўнлаб қаландархоналар, юзлаб “девона”лар бор эди. Бугун ҳам, ҳа, айнан бизнинг замонамизда ҳам ўзларини “девона”лар деб атайдиган тоифалар бор. Булар ҳақида ўтган йилларда республика матбуотида нордонгина бир-икки мақола ҳам эълон қилинди.
Зуҳриддин ака, мен тарихчи эмасман, аммо Бобораҳим Машраб ҳаёти ва ижодини мукаммал баён қилиб берадиган тарихий манба ҳозирча мавжудлигига шубҳам бор. Бугунги ўқувчи ҳатто Машрабнинг қачон туғилганини ҳам аниқ билмайди. Олимлар бир илмий давра суҳбатида бундан кейин “Машраб 1640 йилда Наманганда туғилган” деймиз, деб ўзаро келишиб олишган, холос. Машрабнинг ўнга яқин “туғилган йили” бор. Неча ёшда вафот этгани ҳам баҳс-мунозарали. Сўфи Оллоёр билан неча марта учрашгани ва бу зотлар ўртасидаги мулоқот хусусида ҳам аниқ далиллар йўқ. Сиз манба сифатида келтираётган Исҳоқ Боғистонийнинг “Тазкираи қаландарон” тарзкирасига эса етук машрабшунос олимларнинг ҳеч бири манба сифатида қарамаганлар. Илмий тадқиқотчи Абдулла Жаббор “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг 2010 йил, 27 май сонида айнан шу тазкира ҳақида фикр билдириб: “Машрабшунос Муҳсин Зокиров “кашф” этган тазкирачи Исҳоқ Боғистонийнинг Шоҳ Машраб ҳақидаги хотиралари ва унинг “Тазкираи қаландарон” асари илмий истеъмолга яроқсизлиги исботлаб берилди”, деб ёзади. Шарқшунослик институти илмий ходими Абдусаттор Жуманазар айнан шу газетанинг 2010 йил 22 октябрь сонидаги “Матн ва... бутун саволга яримта жавоб” сарлавҳали мақоласида “Тазкираи қаландарон” асаридан манба сифатида фойдаланиб бўлмаслигини, асардаги воқеалар кетма-кетлиги ва матн тузилиши мутлақо талабга жавоб бермаслигини баён қилади.
Мақолада яна бир манба сифатида “Қиссаи Машраб” келтирилган. Не ажабки, бутун умрини машрабшуносликка бағишлаётган олимлар ҳам бу қиссанинг неча хил варианти борлигини аниқ билишмас экан. Бу китобда Машраб вафотидан ўн йиллар кейин битилган айрим ғазаллар ҳам Машрабники бўлиб кетган экан.
Энди, Сўфи Оллоёр масаласига келсак, ўзбек адабиёти тарихида уч тилда баб-баравар ижод қилган зот борми? Агар бўлса бу Сўфи Оллоёр ҳазратларидир. Унинг ўзида фиқҳий, ақида ва одоб-ахлоқ масалаларини жамлаган “Маслакул-муттақин” асари қадимдан мадрасаларда дарслик сифатида ўқитиб келинган. Бу ўн икки минг байтдан иборат муҳташам бир асар. Ҳазрат асарларининг деярли барчасини назмий тарзда инкишоф этган. Шунча илмий салоҳиятга эга бўлган зот Машраб ғазалларининг моҳиятини англамаслигига негадир ишониш қийин. Қолаверса, Сўфи Оллоёр ҳам ҳол аҳли эди. Машрабнинг жунун ҳолатини ҳис этолмаслиги мумкин эмасдек туйилади менга.
Умуман олганда, тарихий воқеалар, айниқса, тарихий шахслар ҳақида ёзганимизда шахсий хулоса чиқаришга, “менимча” деб гап бошлашга шошилмаслигимиз керакми дейман-да.
Мана бир мисол: Ҳазрат Алишер Навоий “Сабъаи сайёр” достонининг Х бобини Ҳусайн Бойқаронинг хотинларидан бири Хадичабегимга бағишлаган. Ҳазрат ёзадилар:

Ҳам Сулаймони аҳдға ҳамдам,
Ҳамдаму ҳамнишину мунис ҳам.

Чун Сулаймонға ёр эрур не ажаб,
Анга Билқиси соний ўлса лақаб.

Бу ўринда Сулаймони аҳд деганда шоҳ Ҳусайн Бойқаро назарда тутилган. Билқиси соний, яъни иккинчи Билқис эса Хадичабегимдир. Сиз яхши биласиз, Билқис Сулаймон пайғамбарнинг суюкли хотини бўлган. Навоий ҳазратлари Хадичабегимни «Билқиси соний» деб атамоқда. Бу кичгина рутба эмас. Бундан ташқари, бу аёлнинг «маҳди ульё» (олий йўлбошчи), «исматут-дунё» (дунё покизаси) сингари унвонлари ҳам бўлган.
Хўп, энди ўрта асрлар тарихига оид муҳим меъмуар асар, тарихий манба ҳисобланмиш “Бобурнома” асарини варақлаймиз. Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳазратлари Хадичабегим ҳақида шундай сўзларни битади: “Ўзини оқила тутар, лекин беақл ва вайсақи хотин эди”. Бундан ташқари, Ҳусайн Бойқаро салтанатидаги ҳамма фожеаларнинг бош сабабчиси қилиб Хадичабегимни кўрсатади.
Айтинг-чи, бу гапларнинг қайси бирига ишонамиз? Икки буюк зот бир киши ҳақида мутлақо бир-бирига тескари фикр айтмоқдалар...

[Nigora Umarova]

Зуҳриддин Исомиддинов: Саволингизнинг ҳажми унинг залворига яраша бўлди, балли. Матбуот майдонидаги мулоқот шундай очиқ-ёруғ, дангал бўлгани дуруст. Тўйхона бўсағасида меҳмон кутаётган одамлардай табассумлар алмашиб, ияк сийпалаб, ўзаро таъзим-тавозе қила берсак... унинг кимга кераги бор?
Эсдан чиқмаслиги учун Хадичабегим ҳақидаги охирги саволингиздан бошлайлик. Ҳа, Навоий уни “Билқиси соний” деб атаган. Бунинг устига, сиз айтгандай, “маҳди улё”, “исматут дунё” деган унвонлари ҳам бўлган (ўша замоннинг орден-медаллари!).
Сиз “бу икки буюк зот бир киши ҳақида мутлақо бир-бирига тескари фикр айтмоқдалар”, деяпсиз. Менимча эса, ҳар иккови битта гапни икки хил шаклда айтишган. Келинг, Навоийнинг ҳам, Бобурнинг ҳам у ҳақдаги фикрлардан бир лаҳза кўз юмиб, тарихга мурожаат қилайлик. Бу аёл ўз макру ҳийлалари билан Хуросон мамлакатида катта мавқе қозонгани, аммо оқила хотинларга хос бўлмаган турли қилмишлари – рофизий бўлгани (шиа мазҳабига ўтиб, уни тарғиб қилгани), саройдаги фитначи аъёнлар билан тил бириктириб, подшоҳ ўғилларини бир-бирига гиж-гижлагани, оқибат – Ҳусайн Бойқаро ўғлига қарши жанг очиб, ака-укалар бир-бирига уруш бошлагани маълум. Айнан шу аёл шоҳнинг бадмастлигидан фойдаланиб, унинг суюкли невараси Мўмин Мирзони қатл қилиш тўғрисидаги фармонга имзо чектирганини эсланг. Хадичабегим Ҳусайн Бойқаро салтанатига раҳна солгани равшан.
Албатта, Навоий ўша даврда буни очиқ айта олмас эди. Аммо менимча, Навоийнинг мақтовини мадҳ деб тушунмаслик керак: шоир ишора усулини қўллаб, Ҳусайн Бойқарони Сулаймонга менгзаган. Сулаймоннинг эса бир ожизлиги бор эди – жаҳонда энг улуғ подшоҳ бўлса-да, айрим хотинларининг (70 ё 90 хотини бўлган) сўзини икки қила олган эмас, уларнинг хато даъватларига кўнган. Демак, Навоийнинг бу “мақтов”и – коса тагида нимкоса бор, деганга ўхшайди. Яна тўғрироғи, шоҳкоса. Боз, Ҳусайн Бойқарони мадҳ этиб ёзган байтларига қараб Навоий Бойқаро ҳақида шундай юксак фикрда бўлган экан, деб тушуниш ҳам бирёқламалик бўлур эди. Навоий подшоҳни ўшандай б ў л и ш г а ундаган. Филжумла, Хадичабегим таърифидаги мисралардан ҳам шундай истакни уқиш мумкин. Яъни, “Билқиси соний” подшоҳга зимдан ёв эмас, балки “ҳамдам, ҳамнишин, мунис” бўлиши кераклиги... Яна бир гап. Сулаймон нима сабабдан йиқилгани ёдингиздадир? У таяниб турган ҳассани қурт емирган экан. Бу ҳассани, бу қуртни ҳам рамзий талқин қилиб кўрайлик...
“Бобурнома” эса реалистик асар. Бобур унда барча гапини ошкор баён этган, шахсларга нафақат реал, ҳатто рационал нуқтаи назардан баҳо берган. Шу маънода, агар бу рамзу ишоратларга эътибор қилмай, саволни яланг тушунсак, унда жавоб ҳам яланг бўлади: Бобурга ишонамиз.
Машраб билан Сўфи Оллоёр ўртасидаги мунозарага келсак, уни мен ўйлаб топмаганман, китобларда битилган. Сиз баъзи олимлар Машраб ҳаётини баён қилувчи бу китобларни у ёки бу иллатига кўра инкор қилишган, деб айтяпсиз. Балки уларнинг эътирозларида ҳам жон бордир. Аммо шу ўринда америкалик ёзувчи O’Ҳенрининг бир ҳикояси ёдга келади: кечки пайт кўкка тикилиб ўтирган бир қиз “Вой, ана Вилли Жексон юлдузи!” дейди ҳаяжон билан. Бошқа қўшни аёл “Вой тавба, ахир у фалон туркумнинг альфа юлдузи-ку!” деб қизни масхара қилади. Бир қўшни эркак эса хаёлчан қизнинг ёнини олади: “Ўша сиз айтган мунажжимлар қайси юлдузга қанақа ном қўйишган бўлса, бу – уларнинг иши. Аммо бу хонимнинг бирон юлдузга ном қўйишга ҳаққи ҳам уларникидан асло кам эмас!”
Машрабни кўрган, у билан бирга юрган замондош одамлар битган китоблар қай бир сабаб билан чиқитга чиқар эмиш-да, “Мабдаи нур” у Машрабникими, бу Машрабникими” деган биргина саволга ўнлаб мақолалар ёзиб ҳамкасбдошига маъқуллата олмай, талашишаётган домлаларнинг сўзи мўътабар бўлар эмиш. Тўғри, “Тазкираи қаландарон” ҳам, “Қиссаи Машраб” ҳам фундаментал тадқиқот эмас, халқ йўлида битилган асарлар, уларда илмий изчиллик эмас, Машрабга муҳаббат руҳи етакчилик қилади. Аммо Машраб билан Сўфи Оллоёр ўртасидаги мунозара баёни ҳар икки китобда бир хил эканига эътибор беринг-а. Шунинг ўзиёқ ўша муноқаша реал равишда кечганини, баҳс мавзуи айнан нималиги, бу икки улуғ инсоннинг дунёқарашида катта тафовут бўлгани тўғри ёритилганини кўрсатмайдими? Сиз Сўфи Оллоёр ўзбек адабиёти тарихида уч тилда баб-баравар ижод қилган зот-ку, деб айяпсиз. Менимча, бунинг айни масалага дахли йўқ. Уч тилда ёзганми, тўрт тилда ёзганми...
Сўфи Оллоёрга ҳам, Машрабга ҳам ҳурматим қанча эканини ўзим биламан, бари дилимда, аммо ҳар жумлада “ҳазрат фалончи” деявермайман. Биласизми, бизда ғалати бир иллат бор: ўтмишдаги бирон олимни, шоир ёки уламони, подшоҳ ё саркардани бир қораласак, қора ер билан битта қиламиз, аммо замон бир айланса, ўша шахсни шунчалар кўкка кўтарамизки, қуёшдан ҳам тепароққа чиқиб кетади. Шунинг нима кераги бор? Ахир, ҳар бир одам –банда, бандаи ожиз. Инсоний улуғлик, инсоний фожиалар кимда бўлмайди...
Сўфи Оллоёр ҳаётда ўта сезгир одам бўлган кўринади. У Машраб билан учрашишни истамаган, чунки оқибати қанақа бўлишини пайқаган. Ахир ўзингиз ўйланг: қанча подшоҳу беклар пойипатак бўлиб, бир назарига илҳақ турган Машрабдай одам излаб, Каттақўрғонга икки сафар борса, изини ҳам кўрсатмай (“Топмасак Сўфи изин Каттақўрғона юруб...”), ахийри Қабодиёнда ноилож рўбарў келса? Ё, Машрабнинг ўша қишлоқда битган ғазали ҳам ғалатми? Эътибор беринг – Машрабдан бошқа ким шундай ғазал ёзади? Бу ғазалда Сўфи Оллоёр диний етакчи бўлган Қабодиёнда кимда-ким сал тик қараб, нега зулм бунча ошди, дея савол берса, у ўша ондаёқ “кофир” деб эълон қилиниши кўрсатилган.
Энди асосий саволингизга келайлик. Боя айтганингиздек, мен Сўфи Оллоёрнинг “Маслакул муттақин” асаридаги бир парчани келтирганман: “Яна бир тоифалар лавандлик (ишёқмаслик) бирла ишлар қилурлар, отларин “девона” қўйуб, ўзларини мастлардек қилурлар. Шариат бирла парволари бўлмас. Ва яна айтурларки: “Бизлар ошиқдурмиз, бизларга намоз ва рўза даркор эмас”. Аларнинг улфати Шайтондур. Бу сўзларга бовар қилиб, андоғ гумроҳға эътиқод қилса, ул Худони душманидур. На учунким, улар Худони оятига мункирдур. Ҳар киши оятга мункир бўлса, бешак кофир бўлур”
Ва давомида, “Сўфи Оллоёрга замондош, отини “девона” қўйган, ўзини ошиқ деб атаган, Сўфи Оллоёрнинг қаҳрини қўзғаб, унингча, “шариат бирла парвоси бўлмаган” одам ким бўлиши мумкин эди? Шубҳа йўқки, у... Бобораҳим Машраб эди” деб ёзганман. Демак, менинг талқинимда Сўфи Оллоёр Машрабни куфрда айблаяпти.

[Nigora Umarova]

Зуҳриддин Исомиддинов: Сиз “Назаримда, у пайтларда ҳар бир шаҳар ва вилоятларда ўнлаб қаландархоналар, юзлаб “девона”лар бор эди”, деб эътироз билдиряпсиз. Қаландархоналарда девоналар эмас, қаландарлар бўлади. Борингки, шу фикр тўғри деб топилиб, қаландархоналар девоналар билан гавжум бўлса, унда Сўфи Оллоёр юзлаб-минглаб “девона”ларни кофирга чиқариб юборган бўлади-ку? Йўқ, девона лақабини олганлар саноқли бўлган. Чунки “девона” – жинни дегани. Қаландарлар, зоҳидлар, сўфийлар... ҳеч сабабсиз “девона” аталишига рози бўлмайди. Шундай экан, Сўфини иккимиздан қай биримиз кўпроқ ҳимоя қиляпмиз ўзи?
Бу масалада яна бир гап. Шўро адабий сиёсатида синфий душман топиш тамойили кучли эди. Асарларда бой ила хизматчилар, прогрессив кучлар билан қорагуруҳчилар бир-бирига қарши курашмаса бўлмас эди. Ҳозир бунга барҳам берилди. Энди бўлиб ўтмиш ҳодисотларни имкон борича реал ёритишга, сунъий конфликтлар тўқиб чиқармасликка ҳаракат қиляпмиз. Ҳатто, ҳаётда ростдан бўлиб ўтган кескинликларни ҳам бироз юмшатиб, силлиқлаб кўрсатишга мойил бўлиб қолдик. Янги асарларда кўп бойлар узоқни кўзловчи, савобталаб, сахий одам қилиб кўрсатилади, камбағал эса ўзининг ялқовлиги, ишёқмаслиги туфайли йўқсил, холос. Тарихий шахслар, шоиру адиблар орасидаги қарама-қаршиликлар-ку, тамом паторат топиб кетди. Гўё, ҳеч қанақа ихтилоф бўлмаган, ғирт идиллия!
Аммо... бу ҳам бирёқламалик эмасми? Одам боласи борки, курашади, шу аснода ўзига яраша дўст-душман орттиради ахир. Жамият ҳаёти ҳам, унинг инъикоси бўлган адабиёт ҳаёти ҳам қарама-қаршиликларга тўла. “Йўқ жаҳон мулкида биздек ожизу бечора халқ” деб фарёд қилган маърифатпарвар Аваз Ўтар ўғли ҳам ҳақ, уни жиннига чиқариб, кишанлашга фатво берганлар ҳам маъқул бўлаверса... Мана, Муқимийнинг бу байтларига қаранг:

...Халлоқ бандапарвар, қўй, қилма ваҳми маҳшар,
Ўйнайлик, кулайлик, омон бўлайлик.

Жўш урса баҳри раҳмат, журминг тамоми туҳмат,
Ўйнайлик кулайлик, омон бўлайлик.

Оллоҳ берган неъматларга шукрона қилишга, ундан завқланишга чорлаган бу ҳаётсевар ғазалга қарши Мўҳйи наъра тортганини биларсиз:

...Ин сифлаҳои шумки, онон миёни халқ
Пайдо шуданд, пардаи имон ҳамедаранд.

“Ўйнойлику кулойлику” гўён миёни халқ,
Ҳукми худою, амри паямбар намебаранд.

Ин чанд сифлаҳои чапан номи шоири,
Бар хеш додаанду ҳаме уммии харанд.
(...Бу шум, ярамас одамлар халқ орасида пайдо бўлиб, ҳамманинг имон пардасини йиртадилар; Халқ ўртасида “Ўйнайлик, кулайлик” дейдилару одамларга худонинг ҳукмини пайғамбарнинг амрини етказмайдилар; Бу ярамас, безори одамлар ўзларини шоир деб аташса ҳам, аслида саводсиз эшакдирлар)

Қаранг, фикру ғоялар ўртасидаги кураш адабиёт майдонида ҳамиша бўлиб келган экан. Аммо... шу билан бирга... ғалати бир муштараклик ҳам борлигини сезяпсизми?

[Nigora Umarova]

Алишер Назар: Дунё машҳурларидан бири лутф этади: “Эҳтимол мен сизнинг фикрингизга қўшилмасман, аммо шу фикрни айтиш имконияти учун жонимни беришга тайёрман”. Шундай экан, бу масалалар борасида фикр билдириш имкониятни муҳтарам журналхонларга ҳам берсак...
Аммо жавобингиздаги баъзи ўринларга бироз тўхталиб ўтмасам қийналиб кетаман. Аввало, шуни айтишим керакки, “девона” сўзининг луғавий маъноси дунёвий истилоҳда “телба”, “ақлсиз” деган маъноларни билдиради. Диний-маърифий маънода Аллоҳнинг васлига шошилган, зикру самога берилган, сўфий кишига айтилади. Сўфи Оллоёр “Маслакул муттақин” асарида “бир киши” ҳақида эмас, “тоифалар” ҳақида ёзяпти. Бир киши эса “тоифалар” бўлолмайди.
Сулаймон пайғамбар ҳақидаги фикрлар эса мени бутунлай карахт қилиб қўйди. Билмадим, эҳтимол қўлингизда Сиз ишонган манбалар бордир. Бироқ бу борадаги ҳақиқат шуки, Сулаймон алайҳиссалом Қуръони каримда номи зикр этилган пайғамбарлардан биридир. Қуръони каримнинг “Намл”, яъни, “чумоли” деб номланган сурасида Сулаймон (а.с.) ва Билқис қиссасини яратган зотнинг Ўзи батафсил баён этиб берган. Қолаверса, пайғамбарлар ўз даврининг ва ўз қавмининг пешволари бўлишган. Бу ҳақда ҳам оятлар бор. Мана шу оятлардан келиб чиқиб, машҳур ҳанафий уламоларидан бири Мақсудхўжа ибн Мансурхўжа ақидага доир “Махзанул мақсуд” рисоласида ёзадики: “Ул пайғамбарларни ҳақларида бизларга билмоғимиз вожиб бўлган сифатлар бешдур: 1. Сидқ. 2. Омонат. 3. Таблиғ. 4. Исмат. 5. фатонат. Яъни, жами пайғамбарлар сўзларида рост гапиргувчи, омонатдор — хиёнат қилмайдиган, катта ва кичик гуноҳлардан пок ва узоқ, ҳамма одамлардан ақллик бўлгувчидир”.
“Сулаймон... улуғ подшоҳ бўлгани ҳолда, хотинларининг сўзини икки қила олган эмас, уларнинг хато даъватларига кўнган”. Бу гапга қўшилиб бўлмайди. Оллоҳ Ўзи танлаб олган пайғамбарининг ботил эътиқодга эргашиб кетишини ирода этмайди. Пайғамбар бўлатуриб кимгадир эргашиш, тағин хато даъватга... Бу оддий инсоний мантиққа ҳам зид. Бу масалаларда эҳтиёт бўлишимиз керак.
Зуҳриддин ака, бу гаплардан кейин мен сиздан эътиқод хусусида сўрамоқчи эдим. Назаримда, ҳар бир инсоннинг тақдири унинг эътиқодига мувофиқ бўлганидек, ҳар бир жамиятнинг равнақи ҳам амал қилинаётган эътиқодига бориб тақалади. Ўтмишда қачон мусибатга дучор бўлган бўлсак, эътиқод сусайган, маърифат кўтарилган замонларда бўлдик. Қачонлардир дунё аҳлининг пешвосига айланган бўлсак, тўғри эътиқодни, яъни тавҳидни мустаҳкам ушлаган даврларда бўлдик. Бугун дину маърифатимиз, қадриятларимиз ўзимизга қайтди. Эндиги масала бу бебаҳо хазинани очиш, ўқиш ва тўғри уқишдир. Ана шу жараён жамиятимизда қандай кечяпти? Ва айнан мана шу жараёнда адабиётнинг ўрнини қандай баҳолаш мумкин?

[Nigora Umarova]

Зуҳриддин Исомиддинов: Гапни сизнинг эътирозларингизга жавобдан бошласам. Аввало, сиз айтган “Оллоҳнинг васлига шошилган, зикру самога берилган сўфий кишилар” девона эмас, ошиқ, қаландар, сўфий дейилган. Девона лақабини уҳдага олиш учун эса солик машрабмисол бўлиши керак. Тўғри, шеъриятда “ишқингда девона бўлдим” каби мисралар учрайди, аммо бу “ҳажринг ўтиға парвона бўлдим” дегандай лоф. Билқис масаласини эса кенгроқ тушунайлик. У Сулаймоннинг бош хотини, Хадичабегим эса Бойқаронинг. Шунинг учун Навоий Билқис отини тилга олади. Аммо Сулаймонни бошқа бир хотини Кўна йўлдан уришга урингани бор гап: у уйига ҳайкал-санам қўйиб унга сиғинган, санамга қурбонлик қилган ва ҳатто Сулаймон бунга рухсат ҳам берган. Ўшанда Сулаймоннинг вазири Осаф ибн Бурқиё унга дашном учун номини хутбага қўшиб ўқимайди. Сўнг Жаброил Сулаймонга ваҳий келтиради: “... Тақи ёрлиғ бўлди: Тўрт хато иш қилдинг сандин кечурдим. Аввал: Кўнани исломга киюрмайин олдинг. Икинчи: Кофира тиши (аёл)ни никоҳ қилдинг. Учунчи: Анинг учун бут йўндурдинг. Тўртунчи: Чугуркани қурбонлиқ бердинг. Қамуғни билди эрса, Сулаймон узр қўлуб саждага борди...” (Қисаси Рабғўзий, 2-китоб, Т., 1991, 45-бет). Албатта, бу борада ихтилофлар кўп, лекин пайғамбарлар адашмаган, дейиш тўғри бўлмаса керак. Мусо ва Хизр воқеаларини эсланг. Зеро ҳар бир пайғамбар – аввал одам, сўнг расулуллоҳ (абдуҳу варасулуҳу). Беайб – парвардигор...

Энди саволингизга келсак, ҳа, эътиқоднинг сусайиши (ёки унга йўл берилмаслиги) таназзулга олиб келади. Шу билан бирга, жамиятдаги тубанлашиш ҳам одамларнинг имон-эътиқодига ҳам оздир-кўпдир путур етади. Бу қоида, маълум маънода, умумий “теорема”, жамият ҳаётига тегишли. Уни бирон конкрет шахсга татбиқ қилиш, бу одамнинг имони кучли, шунинг учун толеи ҳам баланд, анов кишининг эътиқоди суст, шу сабабли ҳаётда ҳам бахтсиз деб бўлмас-ов.
Диёнатимиз, маърифат ва маънавий қадриятларимиз қопқасини янада кенгроқ очиб, ундан баҳраманд бўлиш масаласига келсак, бу ҳақда гап кўп. Гап кўп. Менимча, бу хазина бойликларидан тасарруф этиш истиқболимизни таъмин этишнинг бир жиҳати, холос. Энг илғор илм-фан, техника ва технология ютуқларини нафақат эгаллаш, балки уни ривожлантиришда ҳам бошқа халқлардан ортда қолмаслигимиз лозим. Мана шу ерда дилемма ҳосил бўлади: ҳадеб ўтмишимизни тараннум этиб, шу билан қаноатлансак – миллий маҳдудликка, қолоқликка юз тутамиз ва аксинча, глобаллашишга маҳлиё бўлиб, ўзимизни унинг ихтиёрига ташлаб қўйсак, тез орада ўзлигимизни йўқотамиз. Тараққиётнинг катта карвонига етиб юра олмай, йўл четида ўтаётганларга қўл қовуштириб туришни ҳам, глобаллашиш деган офатнинг домига тортилиб, унинг “қора туйнуги”га ютилиб кетишни ҳам истамаймиз. Ўрта, мўътадил йўлдан оғишмай илгарилашимиз шарт. Ўзбек халқининг жаҳон айвонида бир маърифатли миллат бўлиб умргузаронлик қилиши бугун сиз билан бизнинг ақлу шууримизга, ориятимиз ва ҳамиятимизнинг даражасига боғлиқ. Ахир, аждодлар олдидаги бурчимизни қўя туринг, эртанги авлод олдида масъулиятимиз ҳам бор-ку? Бизга меросхўр бўладиган авлодларнинг тақдири бизнинг шу кунлардаги тадбирларимиздан келиб чиқади. Бозор иқтисодиятини, кундалик ташвишларни баҳона қилиб, асл муддаони эсдан чиқармасак, пировард маррани кўздан қочирмасак бўлгани.

Саволингизнинг иккинчи қисмига келсак, бу саволга жавоб бериш учун бутун бошли китоб ёзса ҳам камлик қилади. Шунинг учун мен фақат бир масалани тилга олмоқчиман.
Миллат маърифатини камол топтиришда адабиётдан катта куч йўқ. Чунки одамлар олаётган ахборотнинг асосий қисми китоб, газета-журнал ва ҳоказолар орқали келади, улардаги материаллар орасида адабиёт кўп ўрин эгаллайди. Халқ маънавияти адабиёт нимани тарғиб қилса, шунга қараб шаклланади.
Аммо адабиёт фақат энг юксак бадиият намуналаридангина иборат эмас. Бундай деб билиш ҳавойилик бўлур эди. Адабий асар деб тақдим этилаётган, одамлар ўқиб ўзлаштираётган жами адабий маҳсулот учун масъулмиз. Бу борада ўйлаганда қадим ривоят ёдимга келади: Нуҳ кемасини сичқон тешиб қўяди, бунга дарров чора топилмаса, кемага сув кириб, жами махлуқот чўкаёзади, нақлнинг давоми – илон ва қалдирғоч ҳақидаги миф...
Тўй раққосаларини биласиз, қошини қоқиб, ишвали боқиб ёнингизга келиб туриб олади. Қийқириқ. Тезроқ пул чиқармасангиз, тиззангизга ўтирволгудай бўлади, бўйнингиздан икки қўлини ўтказиб қучади, кўксини бошингизга ишқайди – эвоҳ, чўнтакнинг энг қоронғу жойларидаги шилдироқ ақчалар қандай қилиб бирин-кетин чиқиб кетганини идрок ҳам қилолмай қоласиз, қарасангиз, бу пайт бояги гўзал бошқа бир «бойвачча»нинг теграсида хиром айлаётган бўлади.
Баъзилар бунга ҳа энди, замон шу экан, деб кулиб қўяқолади.
Ўткир ёзувчиларимиз бор – хоҳласа, икки ой ичида икки юз бетлик ўта қизиқарли, ўта шарманда бир романни ёзиб ташлаш қўлидан келади. Уни, масалан, икки юз минг нусхада чоп этинг: икки ҳафтада ур-йиқит бўлиб сотилиб кетмаса, биз бенават.
Таниқли раққосаларимиз бор – истаса, ғамзани бояги орсиз «санъаткор қиз»лардан ўн чандон орттириб, минг кишилик даврадаги жамики Одам ўғилларининг ҳушини бошидан учира олади. Бироқ улар бунчаликка бормайди; аёлларга хос ҳаё, ўзбекона андиша ва аввало инсоний номус бунга йўл қўймайди. Маънавиятимиз пешволари бўлган адибларимиз ҳам асло боягидек шарманда асар ёзишдай тубанликка тушмайдилар; бунга уларнинг ҳаётий эътиқоди, ижодий принципи йўл қўймайди.
Аммо қарийб чорак асрча бўлиб қолди: илгари бировнинг қулоғига ҳам айтиб бўлмайдиган уят гаплар китобларга бемалол ёзиладиган, сариқ-суруқ газета-журналларнинг саҳифаларига “ҳусн” бўладиган бўлиб қолди. Мен шаҳватпараст айрим қаламкашларни ҳаё кемасини кемираётган сичқонга ўхшатаман. Ҳаёсизлик – маҳв этувчи куч, ҳаё йўқолган жойда жамиятнинг жамиятлиги, халқнинг халқлиги қолмайди. Биз Шарқ элимиз, бинобарин сўз санъатимиз ҳам бизнинг ҳеч кимникидан кам бўлмаган менталитетимизни тарғиб қилганидагина файзли бўлади. Адабиёт миллий ҳодиса, у миллатимиз руҳиятини камол топтиришга интилмай туриб барака топмайди.
Қадимдан адабиёт кимнинг “дотация”сида бўлса ўшанинг ғояларини тарғиб қилиб келган. Ўтиш даврининг қийинчиликлари сабаб, айрим қаламкашлар баъзан уят ва фаҳшни тасвирлаб пул топишга уриндилар ҳам. Ажабки, бундай асарларда бадииятнинг йўқлиги ҳам билинмай кетаркан. Аслида сўз санъати пул топиш воситаси бўлганида эмас, балки пул бақувват асарлар яратишнинг моддий асоси бўлганида адабиёт ривожланади. Кейинги йилларда давлатимизнинг бу соҳага эътибори кучайиб боряпти. Шундай экан, ёзувчилар ҳомийнинг саховатли қўлига қараб қуллуқ қиладиган замонлар орқада қолиб кетса ажаб эмас. Адабиёт ана ўшанда ривожланади, камол топади, ҳақиқий вазифасини бажаришга киришади.

[Nigora Umarova]

Алишер Назар: Зуҳриддин ака, бизга ажратган вақтингиз ва қимматли фикрларингиз учун миннатдорчилигимизни айтиб қўйсак. Суҳбатимиз ниҳоясида ўйлаб кўрсам, ҳар иккимиз ҳам ўз фикримизда қолгандекмиз. Албатта, бу “келишмовчилик” шунчаки гап талашиш ёки ўз фикрини ўтказиш эмас. Гап, тилга олганимиз — шу улуғ зотлар ҳақидаги қарашларимизга бироз ойдинлик киритиш. Зеро, ҳазрат Машрабнинг ўзи лутф этади: “Олими худдон бўлма, олими касдон бўл”. Яъни, у зот айтмоқдаларки, сен фақат ўзингни кўрувчи, худбин бўлма, аксинча, яхши-ёмонни, инсонларни танийдиган олим бўл!
Олими касдон бўлиш йўлида эса хато ва камчиликлар бўлиши табиий. Зеро, бу ҳақда ҳазрат Сўфи Оллоёр ёзадилар:
Хатти тақдир аст берун аз ғалат,
Аз ғалат холи набошад ҳеч хат.
Яъни, фақат тақдир хати хатодан холи, бошқа ҳар қандай хат хатодан холи эмасдир.
Дарҳақиқат, ўзбек адабиётида, маънавий-маърифий ҳаётимизда ўзига хос мақомга эга бу зотлар билан ҳар қанча фахрлансак, ҳар жумлада эмас, битта жумлада икки марта “ҳазрат” десак ҳам муболаға қилмаймиз.

[Kavsar]

Сообщение от Nigora Umarova

Ёки “андишанинг отини қўрқоқ қўйма” деган мақол.

Manashu maqol juda to'gri aytilgan xalqda...

So'fi Olloyor bobomizni ruhlari shod bo'lsin. Ulug'lar yo'li shunday malomat bo'lur ekan.
Biz adabiyotshunislar har bir ishga nisbiy fikrlarimizni bildiramiz xolos. Lekin bir insonning, ayniqsa o'zimiz o'sha zamonda yashab guvohi bo'lmagan narsa ustidan hukm chiqara olmasak kerak.

(Ojiz fikr bu ham)