Қатағон сиёсати ва унинг фожиали оқибатлари: адабиётшунос олим Наим Каримов билан суҳбат

[Bekmirzo]

Сообщение от Nigora Umarova

Тошкент шаҳар, Юнусобод туманида жойлашган "Шаҳидлар хотираси" майдони.

Rasmdagi bino hozirda ikkita katta xona va bitta koridordan iborat qo'sh gumbazli majmuaga aylangan. Aynan shu rasmdagi bino zalida o'tgan asr boshidagi tariximiz tasvirlangan...

Jamg'arma ma'muriyati binoning pastki qismida joylashgan. O'tgan yili kuzda bir marta borgandim, jamg'arma va muzey raisi Baxtiyor aka Hasanovning ham suhbatida bo'lgandim. Adashmasam, Naim akani ham o'sha yerda ko'rgandim, lekin tanishib, gaplashishga fursat bo'lmagandi.
Muzeyning o'zini aylanib chiqishda Baxtiyor aka ham bor edi, ma'lumotga boy va juda ta'sirli safar bo'lgandi muzeyga.

Forumdoshlar yig'ilishib, shu muzeyni ko'rishga birgalikda bir borsak, juda zo'r bo'lardi.

[OmoN]

Чўлпоннинг "Кеча ва кундуз" асари аслида икки бўлимдан иборат бўлиб бизгача фақат "Кеча" қисми етиб келган, "Кундуз" қисми эса қандайдир сабабларга кўра йўқотилган деган гаплар эшитгандим. Шу гаплар асослими, ёки шунчаки миш-мишми?

[Nigora Umarova]

Сообщение от Bekmirzo

Forumdoshlar yig'ilishib, shu muzeyni ko'rishga birgalikda bir borsak, juda zo'r bo'lardi.

E'lon

2010-yil, 12-mart (juma kuni) soat 14-00 da "Qatag'on qurbonlari xotirasi" muzeyida "Qatag'on davrida ayollar va farzandlar taqdiri" mavzusida davra suhbati bo'lib o'tadi. Suhbatda tarixchi olimlar, adabiyotshunoslar, qatag'on etilgan shaxslarning oila a'zolri ishtirok etishadi.
Suhbatda ishtirok etishni xohlaganlarni taklif etamiz.

[Naim Karimov]

Сообщение от Bekmirzo

Muzayyana Alaviya haqida batafsilroq ma'lumot olish va uning ijodidan namunalar o'qish imkoni bormi?

Музайяна Алавия дунёга келган Тошкент шаҳрининг Пскент туманида сўнгги икки-уч асрда ўнлаб шоирлар яшаб ижод қилганлар. Улар шеъриятдек нафосат оламида яшашни ўзлари учун буюк саодат, деб билганлар. Бошқа даъволари бўлмаганлиги учун аксар пскентлик шоирлар “девон” тузиб қолдиришга ўзларида катта эҳтиёж сезмаганлар. Музайяна опанинг бувиси Ҳабибахон, онаси Мўътабархон ҳам шоиралар бўлишган. Отаси Акмалхон “Осий” тахаллуси билан нафақат ўзбек, балки араб ва форс тилларида ҳам шеърлар ёзган. Тоғаси – Чўлпоннинг яқин дўсти ва биродари - Абдулла Алавий эса ўта нозиктаъб шоир ва серқирра олим бўлган.
1919 йил кўкламида ана шундай адабий оила ва адабий туманда туғилган Музайяна тоғаси таъсирида фольклоршунос олима бўлиб етишди.
Ўша йилларда ўзбек халқ оғзаки ижоди намуналари тшплаш ишлари бошланган бўлиб, Абдулла Алавий ҳам бу ишдан четда турмаган. Фольклоршунос олимлар эркаклар қавмидан бўлганлиги учун “ичкари”да яшаётган ижодкор аёллар бисотидаги топишмоқ, эртак, қўшиқ, достон сингари халқ ижоди асарларини ёзиб олиш ишлари ҳали йўлга қўйилмаган эди Шунинг учун Музайяна опа тоғасининг таклифи ва раҳбати билан бу улуғ ишга бел боғлади. Унинг 30-йиллардан бошлаб қиш демай, ёз демай, қишлоқма-қишлоқ, шаҳарма-шаҳар юриб, ҳар бир ижодкор аёлни топиб, ундан халқ оғзаки ижоди намуналарини ёзиб олиши Музайяна Алавиянинг бошқа олимлар бажара олмайдиган улуғ хизматидир. Музайяна опа ўзи танлаган фольклористика соҳасининг муҳимлиги ва савоблилигини сезиб, оригинал ижод билан кам шуғулланди. У фақат бўш пайтларидагина шеър ва ҳикоялар ёзди. Унинг 1959 йилда “Севинчларим” деган тўпламидан достон ва шеърлари, шунингдек, бир неча ҳикоялари ўрин олган. Аммо Музайяна опанинг асосий ижодий меҳнати ва тарихда қоладигани – “Ўзбек халқ қўшиқлари” (1974) ва “Ўзбек халқ маросим қўшиқлари” (1979) китобларидир.
Музайяна опа тўплаган халқ ижоди дурдоналари ЎзФА Тил ва адабиёт институти фольклор бўлими архифида сақланади.
Олима 1988 йили Тошкентда вафот этган. Унинг қабри Камолон қабристонида.

[Naim Karimov]

Сообщение от OmoN

Чўлпоннинг "Кеча ва кундуз" асари аслида икки бўлимдан иборат бўлиб бизгача фақат "Кеча" қисми етиб келган, "Кундуз" қисми эса қандайдир сабабларга кўра йўқотилган деган гаплар эшитгандим. Шу гаплар асослими, ёки шунчаки миш-мишми?

Чўлпонинг йирик насрий асари - “Кеча ва кундуз” романи ва унинг тақдири узоқ йиллардан бери адабий жамоятчиликни қизиқтириб келади. 1934 йилда Москвада ёзиб тугалланган бу асар 1935 йилда Тошкентда нашр этилган. Китобнинг титул (унвон) варағида унинг “биринчи китоб” эканлиги қайд этилган. Шунинг учун ҳам “Кеча ва кундуз” дилогия (икки китобдан иборат асар) деб келинади. Аммо икки китобдан иборат бу романнинг иккинчи китоби ёзиб туглланганми, агар тугалланган бўлса, нашриётга топширилган эдими, деган саволлар китобхонларни ҳам, адабиётшуносларни ҳам узоқ йиллардан бери ўйлантириб келади. Мазкур биринчи китоб “Шарқ юлдузи” журналида эълон қилинаётган кезларда иккинчи китобнинг ғира-шира овозаси эшитилиб қолди. Эмиш: Самарқанднинг қайсидир бир чеккасида яшаётган кишида иккинчи китобнинг “гранкаси” бор эмиш... Аммо бундан “миш-миш”лардан бирор натижа чиқмади.
1929-1930 йиллардаги қатағон даҳшатлари бир оз тўхтагач, Чўлпон 1934 йилнинг охирларида Москвадан Тошкентга қайтиб келади. У поездда ўша йилларда молия халқ комиссари бўлиб хизмат қилган Акбар Исломов билан бирга келади. А.Исломов ўта маърифатли ва олижаноб кишилардан бўлганлиги туфайли Чўлпоннинг “Кеча ва кундуз” романини ёзганлигини эшитиб, уни ўқиб бериш истагини билдиради. Поезд Тошкентга етиб келгач, у Чўлпонни ўз машинасида элтиб қўяди. Тахмин қилиш мумкинки, биринчи китобни ўқиган А.Исломов Чўлпондан романнинг иккинчи китобини ҳам тезроқ ёзиб беришини сўраган. Хотини Екатерина Ивановна билан Тошкентга кўчиб келган Чўлпон Пролетар кўчасидаги кўп қаватли уйдан жой берганларидан ва маиший ҳаётий изга тушганидан кейин иккинчи китобни ёзишга киришган.
Аммо Ёзувчилар уюшмасидаги ва бошқа айрим идоралардаги баъзи бир кимсалар назарида Чўлпон ўша кезларда Москвадаги ва бошқа жойлардаги қамоқхоналарда ётган ёки отиб ташланган “халқ душманлари”дан бири эди. Шунинг учун унинг ишга жойланиши қийин кечди. У кўпроқ таржима ҳисобига турмуш кечира бошлади. Бунинг устига, уюшмадаги бояги ҳушёр кимсалар йиғилишларда, матбуот саҳифаларида уни қораловчи чиқишлар қилиб туришди. Қанд хасталигига чалинган Чўлпоннинг Тошкентдалик ҳаёти шундай сабаблар туфайли оғир кечди. Бундай шароитда адиб хаёлида пишган иккинчи китобнинг қоғозга тушиши қийин эди. Хуллас, 1937 йил воқеалари бошланганда адиб романни якунлаб улгурмаган эди. У ҳибсга олинган кунда иккинчи китобнинг қўлёзмаси ҳам олиб кетилди ва кейинчалик куйдириб ташланди.
“Кеча ва кундуз” дилогияси иккинчи китобининг тақдири, Чўлпон тақдири сингари, шундай якунларди.

[Nigora Umarova]

Домла, Сиз кўп йиллар мобайнида “Шаҳидлар хотираси” жам-ғармасига раҳбарлик қилдингиз. Ҳозир ҳам бу жамғарма билан алоқангизни узганингиз йўқ. Табиийки, ҳам хизмат, ҳам ижод тақозосига кўра, ўн минглаб кишиларнинг фожиавий тақдиридан огоҳ бўлгансиз. Албатта, бундай дамларда кўнглингиздан аламли ўй, изтиробли туйғулар ўтган бўлса керак. Айтинг-чи, қатағон деган бало аслида нимадан ва қандай бино бўлади? Тўғри, уни ёвуз идора усули дунёга келтиради, деган одмироқ жавоб бор. Лекин шу идора усулини ҳам одам ўйлаб топади ва ишга солади-ку?! Ёки қатағон “манбаи” деб инсон табиатининг қора томонларини олиш керакми? Қолаверса, жабрдийда халқ бошига тушган қатлиомларнинг Ватан равнақи ва миллат тараққиётига етказган талофатини бирор шаклда ҳисоб-китоб қилиш имкони борми?

[Naim Karimov]

Сообщение от Nigora Umarova

Домла, Сиз кўп йиллар мобайнида “Шаҳидлар хотираси” жам-ғармасига раҳбарлик қилдингиз. Ҳозир ҳам бу жамғарма билан алоқангизни узганингиз йўқ. Табиийки, ҳам хизмат, ҳам ижод тақозосига кўра, ўн минглаб кишиларнинг фожиавий тақдиридан огоҳ бўлгансиз. Албатта, бундай дамларда кўнглингиздан аламли ўй, изтиробли туйғулар ўтган бўлса керак. Айтинг-чи, қатағон деган бало аслида нимадан ва қандай бино бўлади? Тўғри, уни ёвуз идора усули дунёга келтиради, деган одмироқ жавоб бор. Лекин шу идора усулини ҳам одам ўйлаб топади ва ишга солади-ку?! Ёки қатағон “манбаи” деб инсон табиатининг қора томонларини олиш керакми? Қолаверса, жабрдийда халқ бошига тушган қатлиомларнинг Ватан равнақи ва миллат тараққиётига етказган талофатини бирор шаклда ҳисоб-китоб қилиш имкони борми?

Ажабки, жаҳоннинг манаман деган сиёсатшунослари ҳам қатағоннинг қаердан пайдо бўлганини айтиб беролмаяпти. Қатағон — зулмнинг қутурган шакли. Зулм эса кучлар нисбати тенг бўлмаган жойда пайдо бўлади. Мана, ҳозир Россиядаги демократия деб аталган хўжасизлик ёки бедарвозалик оқибатида инсон қиёфасини йўқотган бир ҳовуч кимсалар юзлаб кишиларни ўҚирлаб, қул қилиб ишлатмоқда. Бу ваҳшийлик ХХI асрда рўй бермоқда. Ҳарбий “спутниклар” ёрдамида Ер куррасининг аллақайси пучмоғида ётган игнани ҳам кўра оладиган ҳукумат бандиликдан қочган жабрдийдалар туфайлигина ўз юртида авж олган “қулдорлар давлати”дан хабар топмоқда.

[Naim Karimov]

“Бировнинг дарди”, “ўзганинг фожиаси” деган гаплар бор оламда. Большевиклар 1917 йил октябридан кейин Романовлар оиласини отиб ташладими ёки бойларнинг мол-мулкини талаб, ўзини Сибирга юбордими — ҳеч кимнинг иши бўлмаган. “Ҳой, инсон қиёфасини йўқотган нокаслар! Романовлар тахтини-ку, олишга олдинг, энди тахт эгасини отиб, нима қиласан? Бойларни талаб, шўрини-ку қуритдинг, энди ўзини Сибирга ҳайдаб, нима топасан? Уларнинг айби нима?” дейдиган мард топилмаган. Ҳали бундай марднинг дунёга келмаганини кўрган большевиклар ундан-да каттароқ жиноятларга қўл ура бошлаган. Кейин ундан ҳам каттароғига... Ана шу тарзда “Оч қорним — тинч қулоғим” мақолига амал қилиб яшаган халқ большевиклар учун айни муддао бўлган.
Ўзлари вайрон қилган мамлакатни қайта тиклаш осон кечмади. Уни ҳалокат ёқасидан қайтариш учун улкан қурилишларни бошлаш, бунинг учун эса иш кучи зарур эди. Шундай мураккаб бир шароитда ВЧК қамоқхоналари ўғри ва муттаҳамлар билан тўлиб-тошиб кетди. Худди шу вақтда Сталин ва большевиклар бахтига, Натан Френкель деган туркиялик яҳудий пайдо бўлиб, “инқилоб иши” учун миллионлаб пул топиб беришни ваъда қилади. У шу вақтгача давлат пулига кун кўриб келган қамоқхоналардаги маҳбуслар энди шу давлат учун “пул халтаси” бўлиши мумкинлигини айтади. Шу тарзда арзимаган айб билан ҳам ўн минглаб кишилар қамоққа олиниб, Беломор канали, Москва-Волга канали қурилишларига жўнатилади. Соловец ороллари, Сибирь ўрмонлари, Колиманинг борса-келмас жойларида ташкил этилган ўнлаб лагерлардан пул оқиб кела бошлайди.

[Naim Karimov]

Бу — масаланинг бир томони. Иккинчи томони шундаки, 30-йилларнинг бошларида ВКП(б) МК Сиёсий бюросида ҳокимият учун кураш бошланган. Сталин бу курашда барча рақибларидан халос бўлиш учун уларнинг ўзинигина эмас, иттифоқдош республикалардаги улар билан алоқада бўлган барча кишиларни ҳам уруғ-аймоғи билан йўқ қилишга киришган. Ўзини Сталинга содиқ қилиб кўрсатишни истаган большевиклар ёнаётган гулханга мунтазам мой сепиб турган. Шу тарзда қатағон гулхани йилдан-йилга авж олиб, “1937 йил” деган жаҳаннамни пайдо қилган.
Шубҳасиз, Сталин ҳам, Москва ҳам Ўзбекистондаги Акмал Икромов ва Файзулла Хўжаев сингари раҳбарлардан ташқари, фалончи-фалончилар отиб ташлансин ёки қамоққа олинсин, демаган. Бундай вазифани қўни-қўшнисида хусумати бўлган, ўртоҚининг хушрўй хотинига кўз олайтириб юрган ёки омади юришган кишиларни кўролмаган юртдошларимиз бажариб, “инқилобий ҳушёрлик” қилган. Шу маънода, инсон табиатидаги шайтоний сифатлар ҳамма замонларда ёвузликнинг вужудга келишига сабабчи бўлади. Сталин ва сталинизм ана шундан усталик билан фойдаланган.
Мустамлакачилик даврида ўзбек халқичалик кўп озор чеккан халқ йўқ, дейиш мумкин. Негаки, 1917-1920 йилларда большевиклар дастидан қочиб, Амударё орқали Афғонистонга ўтиб кетмоқчи бўлган миллатдошларимизни қизил аскарлар чуҚурчуқдек отиб ташлаган ва дарё ойлар давомида ўликлар билан тўлиб оққан; 1918 йилнинг феврали — Туркистон Мухторият ҳукуматининг тор-мор этилиш кунлари Қўқон ва Қўқон атрофидаги қишлоқларда, “Наша газета”нинг ёзишича, 10 мингдан зиёд одам қириб юборилган; “босмачилик” ҳаракати, жамоалаштириш, “қулоқлаштириш”, пахта мустақиллиги учун кураш йилларидаги фожиали воқеаларни-ку айтиб адо қилиш қийин. Булар қатағон машинаси ишга тушган вақтгача бўлган “шунчаки ҳодиса”лар, холос.
Қатағон даҳшатлари халқимизни қўрқоқ, муте ва ҳатто бир оз ҳуркак қилиб қўйди.

[Nigora Umarova]

Азизлар!
Эътиборингизга Файзулла Хўжаевнинг қизи Вилоят Хўжаеванинг отаси қамооқа олингач оилаларининг аҳволи, кўрган оғир кунлари ҳақидаги хотираларни ҳавола қилмоқдамиз.
Маълумотларни тақдим этганликлари учун олимимиз Наим Каримовга чуқур миннатдорчилигимизни изҳор қиламиз.
Кечаги кун биз учун сабоқдир. Ўтганларнинг хатосини биз такрорламайлик.

ОТА-ОНАМ ҲАҚИДАГИ ХОТИРАЛАРИМ

1937-1938 йиллардаги даҳшатли воқеаларни эсласам, баданим жунжикиб кетади. Турли касбдаги кишилар – давлат арбоблари, ёзувчилар, олимлар, фан ва маданият ходимлари, шунингдек, ҳарбийларнинг шахсга сиғиниш давридаги кечмиши фожиали тугади, тарих саҳифасида қонли излар қолди.
Отам у ёқда турсин, ўзимнинг бошимдан ўтган машаққатли, машъум кунлар каттакон бир китоб бўлади, узундан-узун кўп сериялик кино бўлади. Халқимизнинг содиқ фарзандлари - давлат ва партия арбоблари Акмал Икромов, Назир Тўрақулов, Абдулла Раҳимбоев, Турор Рисқулов, В.Иванов, Собир Юсупов, Абдуқодир Муҳиддинов, Иномжон Хидиралиев каби ўлмас сиймолар тўғрисида қанча ёзсак ҳам оз.
Булар сафидаги Файзулла Хўжаевнинг босиб ўтган ҳаёти, ижтимоий-сиёсий фаолияти эса ёшларимиз учун бамисоли ёруғ юлдуз янглиғ ибратомиздир.
Отамни 1937 йили ҳибсга олишгач, мол-мулкимизни мусодара этиб, бизни оиламиз билан Сибирга сургун қилишди. Оиламизда бахтсизлик бошланди. Бахтсизларга эса ғам-ташвиш илашавераркан.
Ўша Сибирда кўрган-кечирган фожиали кунларимизни Худо душманларнинг ҳам бошига солмасин...