Жасорат cўзининг таржимони - шоир Шавкат Раҳмон

[OmoN]

Сообщение от OmoN

Mehmet Akif Ersoyning aynan qaysi she'riga? Imkon bo'lsa she'rning matnini qo'ysangiz, qiyoslab ko'rar edik.

"İstiklâl Marşı" дан мен энг ёқтирган мисра:

Bastığın yerleri "toprak" diyerek geçme, tanı!
Düşün, altındaki binlerce kefensiz yatanı!
Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır atanı;
Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı.

Таржимаси:

Босган ерларингни "тупроқ" деб ўтма, тани
Ўйла остидаги мингларча кафансиз ётганни
Сен шахид ўғлисан, хафа қилма, айбдир отангни
Берма дунёларни олсанг-да, бу жаннат Ватанни.

ПС: МАЭнинг шеърини ёқтирганим учун пантуркизмда айбламанглар. Мен ҳам Сизлар каби Ўзбекистонни ягона Ватаним деб биламан.

Оффтоп:

Сообщение от Nigora Umarova

Balki bu Vatan haqida shunchaki so'z o'yini qilmay, dard bilan yozilganligi uchundir?!..
Qachonki she'r dard bilan yozilsagina ijodkorning tuyg'usi-his qilish darajasi she'rxonga yetib boradi, she'rni o'qiguvchi undan ta'sirlanadi.

Мехмет Акиф Эрсойнинг шеърлари содда сўзлар билан, бироз кескинроқ ёзилган. Айниқса "Istiklal marshi" билан "Chanakkale shehitlerine" ни "синдириб" қўйган МАЭнинг шеърларидаги соддаликни Мухаммад Юсуф ижодига, кескинликни Шавкат Раҳмонга қиёслаш мумкин. ОФФТОП тамом. Бўлмаса мавзу МАЭга бурилиб кетиши ҳеч гап эмас

[мафтун]

АКАЛАРИМГА

Уч бора айланди ажал қамчиси,
Учта юлдузимни фалакдан узиб,
Бугун жигаримда учта тиғ изи,
Шавкат Раҳмон, Охун, Муҳаммад Юсуф.

Бирови шамширдай тўғри зот эди,
Бири эркатойи шеърият боғин.
Бирисига майда гаплар ёт эди,
Шавкат Раҳмон, Муҳаммад Юсуф, Охун.

Назар ёмон экан, суқ ёмон экан,
Бир ариқдан сув ичиб, бирга ўсиб,
Кўп экан-да жонингга кўзин тиккан...
Шавкат Раҳмон, Охун, Муҳаммад Юсуф.

Ортиқча ҳарорат гулни сўлдирар,
Ортиқча сув бузар дарё қирғоғин.
Эл севгиси аста-секин ўлдирар,
Шавкат Раҳмон, Муҳаммад Юсуф, Охун.

Қулоғимда ҳар бирининг сўзи, оҳанги,
Тобора бу олам қор каби тўзиб,
Нариги дунёга босар посанги,
Шавкат Раҳмон, Охун, Муҳаммад Юсуф.

2001 й. Иқбол Мирзо

[мафтун]

ШАВКАТ РАҲМОН

Учиб-қўниб, учиб-қўниб шом-саҳарлар
Нафис санъат саҳнасида пойга кетди.
Шавкат Раҳмон қайга кетди, биродарлар,
Капалаклар учмайдиган жойга кетди.

Ким қуёшга солди ердан топиб гавҳар,
Ким кўнглига шуъла истаб ойга кетди.
Шавкат Раҳмон қайга кетди, биродарлар,
Чироқ ёниб ўчмайдиган жойга кетди.

Чорбозорда сўз ахтарар харидорлар,
Биров катта кетса, биров майда кетди.
Шавкат Раҳмон қайга кетди, биродарлар,
Ёлғон қасам ичмайдиган жойга кетди.

Аёлларнинг банди бўлди қайси мардлар,
Қай дарвешлар чоғир ила майга кетди.
Шавкат Раҳмон қайга кетди, биродарлар,
Туҳмат тоши тушмайдиган жойга кетди.

Нағмаларни бас қилинглар, энди этар,
Қўлларингиз бекор дутор-найга кетди.
Шавкат Раҳмон қайга кетди, биродарлар,
Осойишта ухлайдиган жойга кетди.

1997
Иқбол Мирзо

[Nigora Umarova]

Адабиётга умид билан кириб келган ҳар қандай ижодкор ўз давридаги бадиий-услубий изланишларга муносиб ҳисса қўша олсагина адабий жамоатчилик томонидан эътироф этилиши мумкин. Бадиий-услубий изланишнинг ўзиёқ бу ижодкорнинг адабий қиёфасини намоён эта бошлайди. Адабиётдаги йўналишлар, оқимлар ана шундай истеъдодларнинг меҳнати эвазига дунёга келади, ривожланади. ХХ асрнинг 80-йиллари шеъриятига шу нуқтаи назардан баҳо берилса, ушбу даврда шоирларнинг бир қанча йўналишларда самарали ижод қилганликларини кўрамиз. Айниқса, ўзбек шеъриятининг мазкур авлоди ўз салафлари анъаналарини давом эттириш баробарида адабиётга даврнинг ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва миллий муаммолари билан боғлиқ ўй-кечинма ҳамда фикрларини ифодалашда ўзига хос шаклий ва услубий янгиликларни ҳам олиб кирди. Бу ўринда собиқ шўро мамлакатида умумадабий жараёнга бевосита дахлдорлик масаласини жаҳон адабиёти намуналарининг томонидан кенг ўрганилиши ва ижод аҳлининг классик асарлардан илҳомланганликларини ҳам назардан қочирмаслик керак.
Шавкат Раҳмон шеърияти айни адабий ҳаётнинг ана шу қайноқ палласида тобланди, камолга етди. Шоирнинг ижодкор сифатида ҳар жиҳатдан ўзини намоён этиши, мухлислар томонидан эътироф этилиши ижодининг муайян тадрижий босқичлари давомида амалга ошди. Шоир ижоди хронологик тартибда ўрганилса, унинг истеъдоди йилдан-йилга шеърдан-шеърга, тўпламдан-тўпламга очилиб, ўзига хос шаклий-услубий изланишлар барқарорлашиб борганлиги кузатилади.
Ўзбек шеърияти тарихида шакл борасидаги янгиланишлар жараёнида ХХ асрга келиб жиддий ўзгаришлар рўй берди. Хусусан, 80-йиллар поэтик тафаккурини намоён этувчи наср ва назмнинг турли намуналаридаги шаклий ранг-барангликларни пайдо қилувчи бош омил мазмундаги ўзгаришлар ҳисобланади. Чунки бу даврга келиб адабиёт инсон қалбига, ҳаётига сезиларли даражада яқинлашди. Унинг мавзу кўлами янада кенгайди.
Ўзбек адабиётшунослигида шеъриятдаги шакл ва мазмун муносабатлари назарий жиҳатдан ўрганилган . Бироқ шоир Шавкат Раҳмон ижодидаги шаклий изланишлар ва уларнинг мазмун билан алоқадорлиги масалаларини ўрганиш эътиборга молик. Тадқиқотчилар Шавкат Раҳмон шеърларини 80-йилларда анъанага айланган икки асосий вазн – бармоқ ва сарбастда ёзилганлигини қайд этадилар. Ўзбек шеъриятидаги сарбаст вазнини алоҳида ўрганган А.Маматова ушбу вазнда ижод қилган шоирлар рўйхатида Шавкат Раҳмонни ҳам санаб ўтади. Аммо Ҳ.Олимжон, Ғ.Ғулом, Уйғун, Р.Парфи, А.Қутбиддин ва Б.Рўзимуҳаммаднинг ижодидан мисоллар олиб таҳлил этса-да , Шавкат Раҳмоннинг бирор шеърига алоҳида тўхталмайди. Бир қараганда, Шавкат Раҳмоннинг “Очиқ кунлар”, “Гуллаётган тош”, “Ҳулво”, “Сокин исён” китобларидаги аксарият шеърлар шаклан сарбаст вазнида ёзилгандек таассурот уйғотади. Бу тадқиқотчи А.Маматовани диққатини тортган бўлиши керак. Аслида, тадқиқотчи сарбаст, эркин ва оқ шеърлар ўртасидаги фарқли жиҳатлар хусусида тўғри фикрларни баён этиб, “... эркин ва оқ шеър бармоқ тизимига мансуб” , деб ёзган бўлса-да, Шавкат Раҳмон шеърларининг шаклий кўринишига таяниб, уларни сарбаст шеърлар сифатида қабул этади. Сарбаст ва эркин вазн ўзбек шеъриятига йигирманчи асрнинг 30-йилларида Ғарб ва турк шеърияти таъсирида кириб келган. Ушбу фактни адабиётшунослар ҳам қайд этганлар . Ўзбек шеъриятининг бир неча авлоди эркин ва сарбаст вазнида самарали ижод қилдилар. XX аср ўзбек адабиётидаги шеърий система борасида тадқиқотлар олиб борган У.Тўйчиев “Ўзбек совет поэзиясида бармоқ системаси” китобининг “Эркин вазннинг ўзига хос хусусиятлари” деб номланган қисмида эркин вазннинг етакчи хусусиялари борасида фикр юритар экан, шундай ёзади: “Эркин вазндаги шеърларда ритмни вужудга келтирган нарса турли кўринишга эга бўлган туроқ ва вазнларнинг муайян мисралар ва зинапояларда такрорланишидир. Бу ҳол мисра ва зинапояларни бириктирувчи маълум банд ва қофия тартиби элементларини юзага келтиради” . Тадқиқотчининг фикрига эътибор қаратсак, бир шеърий вазн деб қаралаётган намуналарда туроқларнинг маълум мисраларда ҳар хил келиши, мисра ва зинапояларни бириктирувчи маълум банд ва қофия тартибининг бўлишига асосий диққат қаратилмоқда. Бизнинг назаримизда, эркин вазн шаклий кўриниши, бўғинлар сонидаги ҳар хиллик, туроқлар миқдори ва интонация жиҳатидан ҳам бармоқ вазнидан фарқ қилади. Шу ўринда У.Тўйчиев ҳам мисол тариқасида олган намуналардан бир нечасини қараб чиқайлик.
Тонгни кутмай (4)
ўйноқ ел (3)
Ўйнаб елади. (5)
Тонг отар чоқ (4)
Сукут қўйнин (4)
Гудок тилади (5)
Ер юлдузи – (4)
Электрлар (4)
Ҳали ўчган йўқ. (5)
Дадил ушлаб (4)
Иродани (4)
Зарбдорчиликни (5)
Завод сари (4)
Йўл оламан (4)
Кўнгил завққа (4)
тўқ . (1)
(Зулфия, Тонг сезгиси).
Ушбу шеърда дастлабки синдирилган уч мисра аслида ички бирликка эга ва “Тонгни кутмай (4) / ўйноқ ел (3) / Ўйнаб елади. (5)” 4+3+5=12 бўғинни ташкил этади. Шеърнинг қолган қисмини ҳам ушбу тартибда жамлаб чиқсак, қуйидаги шаклга эга бўламиз: 4+4+5=13, 4+4+5=13, 4+4+5=13, 4+4+4+1=13. Маълум бўлмоқдаки, ушбу шеър учун таянч туроқли вазн 4+4+5=13. Шеърдаги 4+3+5=12 мисра ва 4+4+4+1=13 бўғиннинг ички кўриниши уни бармоқ вазнида ёзилган деб хулоса чиқаришимизга имкон бермайди, лекин шеър бармоқ вазнли асосдан тўла узилиб кетган эмас.
Ҳамид Олимжоннинг “Бахтлар водийси” шеърини ҳам ушбу тартибда таҳлил этиб кўрайлик:
Кўм-кўк. (2)
Кўм-кўк. (2)
Кўм-кўк . (2)
Кўклам қуёшидан (6)
Кўкарган қирлар,(5)
Пўлат яғринларни (6)
Кўтарган ерлар (5)
кўм-кўк! (2)
Салқин саҳарларда (6)
Уйқудан турган,(5)
Булоқ сувларига (6)
Юзини ювган, (5)
Мармар ҳаволарнинг (6)
қўйнига чўмган, (5)
зилол бўшлиқларга (6)
кенг қулоч қўйган (5)
Мустақиллик (4)
ишқи билан (4)
ёнган далалар (5)
кўм-кўк (2)
Шеърнинг дастлабки “Кўм-кўк, кўм-кўк, кўм-кўк...” шартли мисраси, аслиятда уч сатр бўлса-да, бир нафаслик оҳанг йўлида туради. Бўғинлар сонини яхлит оҳанг бирлигида қарашда нафақат мазмун, балки оҳангнинг яхлитлигига ҳам таяниб тикланмоқда. Бу ўринда шоир “кўм-кўк”ни уч бор такрорлаш баробарида, уларни алоҳида-алоҳида қаторга жойлаштирар экан, ушбу тартиб билан интонация кучайтирилаётганлигини ўқувчига англатмоқда. Аслида эса улар бир “нафаслик” оҳанг бирлигида туради. Худди шунингдек, навбатдаги “синдирилган” мисраларда ҳам ўзига хос оҳанг бирлиги бор. Биз бўғинлар сони чиқарганда, ушбу бирликни асос қилиб оламиз. Анъанавий вазнда эса бу ҳолат “содда” кўринишда келади ва бўғинлар сонини чиқаришда қийинчилик туғилмайди.
Ҳамид Олимжон шеъридаги “бир нафаслик” оҳангли мисраларни тиклаб чиқамиз. Кўм-кўк. (2) / Кўм-кўк. (2) / Кўм-кўк. (2) Мисрадаги бўғинлар сони 2+2+2=6. Қолган мисраларни ҳам ушбу мезонда умумлаштирсак, қуйидаги тизим намоён бўлади: 6+5=11, 6+5+2=13, 6+5=11, 6+5=11, 6+5=11, 6+5=11, 4+4+5+2=15. “Бахтлар водийси” шеърида биз тиклаган шартли мисраларнинг бўғинлар сони: 6, 11, 13, 15 ни ташкил этмоқда ва ушбу шеърни эркин вазннинг мумтоз намунаси сифатида олиш мумкин.

[Nigora Umarova]

Ўттизинчи –олтмишинчи йиллар шеъриятининг тажриба ва анъаналарини Шавкат Раҳмон мансуб шоирлар авлоди ижодида ўзига хос равишда ривожлантирди. Уларнинг ҳар бири ўзига хос оҳанг ва шаклларни танлади. Диққатни тортувчи жиҳат шундаки, Шавкат Раҳмон шеърларини шеърий ўлчов ва қофия нуқтаи назаридан текшириб чиқиб, уларнинг барчаси бармоқ тизимига мансуб эканлигига амин бўлдик. Текширишларимиз Шавкат Раҳмон ижодида сарбаст вазнли шеър йўқ, деб хулоса чиқаришга имкон берди. Фақат шоир шеърда ифодаланган мазмуннинг янада таъсирлироқ чиқиши учун мисраларни табиий равишда “синдириб”, бармоқ вазнининг эркин шаклида ижод этган. Айни хулосани биз алоҳида таъкидлаб айтамиз. Масалан:
Зарбалар ёғилар
бошингга,
Қалбингга михланар зарбалар.
Тиш қайраб юради дошингга
Шарпалар,
Шарпалар,
Шарпалар...
Муштингни қисасан,
Нигоҳни
Санчасан ҳар битта шарпага.
Ўзинг ҳам сезмасдан бир куни
Айланиб қоласан
Зарбага...
Шеърнинг шакли сарбаст вазнига уйғун кўриниш олган. Бу ҳолат уни сарбаст, деб айтишга асос бермайди. Тажриба сифатида шеърдаги шоир “атайлаб синдирган” мисраларни тиклаб, қофия тизимига таяниб, мисраларни алоҳида тўртликларга ажратиб кўрамиз:
Зарбалар ёғилар бошингга, (а) /9 бўғин
Қалбингга михланар зарбалар. (б) / 9 бўғин
Тиш қайраб юради дошингга (а) / 9 бўғин
Шарпалар, шарпалар, шарпалар...(б) / 9 бўғин

Муштингни қисасан, нигоҳни (а) / 9 бўғин
Санчасан ҳар битта шарпага. (б) / 9 бўғин
Ўзинг ҳам сезмасдан бир куни (а) / 9 бўғин
Айланиб қоласан зарбага... (б) / 9 бўғин
Натижада бармоқ вазнининг мумтоз шаклини олган шеърга эга бўлдик. Айни ҳолатни шоирнинг эркин шаклдаги аксарият, 9 ва 11 бўғинли шеърларида ҳам кузатамиз. Бўғинлар сони 11га тенг намунани келтирамиз. Шеърнинг аслият шакли:
Кузатдим –
ҳар олма рангин сайёра,
солланиб турар ҳур шаббодаларда,
лимиллаган анҳор эшилиб оқар –
шамолда тебранган
шалаббо парда.
Тун келар,
қадимий осойишта тун,
ой ҳайдар булутлар –
теваларини,
саноқсиз қорамтир қалқонлар билан
дарахтлар яширар меваларини.
Ердаги коинот парчаси – боғда,
бузила бошлайди тўсатдан сукун,
тинимсиз тўпиллар...
Саҳарга қадар
рангин олмаларни ўйнаб отар тун .
Шеърнинг шартли, анъанавий шаклга солинган ҳолати:
Кузатдим – ҳар олма рангин сайёра, (а) / 11 бўғин
солланиб турар ҳур шаббодаларда, (а*) /11 бўғин
лимиллаган анҳор эшилиб оқар – (б) / 11 бўғин
шамолда тебранган шалаббо парда. (а) / 11 бўғин
Тун келар, қадимий осойишта тун, (в) / 11 бўғин
ой ҳайдар булутлар – теваларини, (в*) / 11 бўғин
саноқсиз қорамтир қалқонлар билан (г) /11 бўғин
дарахтлар яширар меваларини. (в*) /11 бўғин
Ердаги коинот парчаси – боғда, (а) /11 бўғин
бузила бошлайди тўсатдан сукун, (в) /11 бўғин
тинимсиз тўпиллар... саҳарга қадар (д) /11 бўғин
рангин олмаларни ўйнаб отар тун (в) /11 бўғин
Шоир поэтик маънони кучайтириш, мазмунга уйғун оҳангни таъминлаш мақсадида мисраларни “синдиради”. Эътиборли жиҳат шундаки, ҳар бир “синдирилган” мисра икки туроқни ташкил этиб, асосан, 6+5=11, 3+8=11 ёки 4+5=9 бўғинли бармоқ шеър намуналари кўринишига келади. Лекин Шавкат Раҳмон шеърларидаги “синдирилган” мисралар асар композициясининг турли ўринларида келиб, туроқ таркибига кўра қуйидаги вариацияларда учрайди:
1. 4+4=8
Ғижир-ғижир, (4)
ғижир-ғижир, (4)
айланасан / – жонинг ҳалак, (8)
айланасан / кун-тун демай, (8)
чархипалак, (4)
чархипалак . (4)
2. 2+7= 9
... Кунлар – (2)
очиқ ярадай қонли. (7)
тунлар – (2)
ойдин харобазорлар, (7)
жасадларга тўла тонгларни (9)
сирқиратар фарёди борлар. (9)
3. 3+6=9
Табиат – (3)
қўли гул / ҳунарманд, (6)
Табиат – (3)
минг ҳунар / соҳиби – (6)
муз эритиб, / тоғ тошларига (9)
тонгга қадар / лола қоқибди. (9)
4. 4+5=9
Бу гўл ердир, (4)
дангаса эмас, (5)
гўл бўлсаям / ерларнинг зўри, (9)
кузни кузу / қишни қиш демас, (9)
кўзларини / бўлмайди кўриб... (9)
5. 2+9=11
Тоғлар – (2)
нортуялар абадий чўккан, (9)
қуриган йилларни / чайнаб, кавшаниб.(11)
Қани ясовуллар, / туякашлари, (11)
тиллоли, жавҳарли / сандиқлар? (9)
6. 3+8=11
Кузатдим – (3)
ҳар олма / рангин сайёра, (8)
солланиб турар ҳур / шаббодаларда, (11)
лимиллаган анҳор / эшилиб оқар... (11)
7. 6+5=11
Дунё тез ўзгарар, (6)
одам ўзгарар... (5)
Кечагина ҳар хил / эрмак топарди. (11)
Узоқ жим туришдан / гаров ўйнаймиз, (11)
деб гулдай кафти-ла / оғзин ёпарди. (11)

Эътиборли жиҳат – шоир шеърларида “синдирилган” мисра асосан тўртликнинг дастлабки қаторига тўғри келади. Улар: 9 бўғинли шеърларда 4+5, 9, 9, 9; 3+6, 9, 9, 9; 2+7, 9, 9, 9; 11 бўғинли шеърларда эса 6+5, 11, 11, 11; 3+8, 11, 11, 11; баъзи бир 8 бўғинли намуналар 4+4, 8, 8, 4+4 каби вариантларда учрайди. Мисраларнинг “синдирилиши” нафақат оҳангдорликка, балки мазмуннинг кучайишига ҳам хизмат қилади. Масалан,
Дунё тез ўзгарар, (6)
одам ўзгарар... (5)
ёки:
Кузатдим – (3)
ҳар олма / рангин сайёра, (8)
Дастлабки намунада “ўзгарар” сўзининг такрорланиши оҳанг билан бирга шеърдаги поэтик мазмуннинг ушбу сўзга боғлиқ эканлигини билдиради. Иккинчи мисолда “кузатдим” сўзининг ўзи алоҳида бир мисра сифатида келиши ҳам бежиз эмас. Шоир ушбу сўзни алоҳида ажратар экан, ўқувчи диққатини ўзи шеърда айтмоқчи бўлган фикрга қаратади. Демак, Шавкат Раҳмоннинг анъанавий бармоқ вазнига тегишли шаклини ислоҳ этиб, эркин шаклга келтириши шунчаки шаклбозлик эмас. Аксинча, фикр ва оҳанг уйғунлигини таъминлаш борасидаги изланишларининг ҳосиласидир.
Бу изланишлар натижасида Шавкат Раҳмон асосан бармоқ вазнининг эркин шаклида ижод этилган, деб олмоқдамиз. Эркин шакл истилоҳини эркин вазн билан алмаштирмаслик лозим. Одатда, эркин вазнли шеърларда “... мисралар сони бир хил эмас, яъни шеър бошдан охирига қадар битта ўлчовда ёзилмаган...” бўлади. Шавкат Раҳмоннинг эркин шаклдаги шеърларида туроқларга асосланган бирликларнинг бўғинлари деярли тенг келади (Баъзан бир ёки икки мисрадаги бўғинлар сони фарқ қилиши мумкин. Улар шоир ижодининг сўнгги даврига тегишли).
Шеърларда мисраларнинг “синдирилиши” ва мисраларни анъанавий катта ҳарфлар билан ёзишдан чекиниб, муайян фикр тугамагунича кичик ҳарфлар билан ёзиш Шавкат Раҳмоннинг ўзига хос услубига айланди. Буни шоир ижодига Ғарб шеърияти, хусусан, Лорка ва рус шоирларининг таъсири сифатида баҳолаш ўринли. Бироқ анъанавий бармоқ вазнидан бармоқ вазнининг эркин шаклига ўтиш шоирнинг дастлабки шеърларидаёқ кўринган. Шавкат Раҳмон илк тўпламига сара шеърларини киритган. Матбуот юзини кўрмай, қўлёзмалар ҳолатида қолиб кетган шеърлари ҳақида унинг ўзи шундай ёзади:
Мен кўп шеърлар тўқидим ўсмирлик йилларимда,
Бугун эса уларни куйдираман беаёв.
Муқаддас ўсмирликликнинг сеҳрли йўлларида,
Оч қолган аждаҳодек югурар ёвуз олов.
Заррача ачинмасдан шеърларимни куйдирдим,
Ўсмирлик хаёллари куйиб кетди бир зумда.
Мисраларда яшринган ўксик садо ўйларим,
Бу кун ғоят кулгили кўринади кўзимга.
Ўсмирлигим ўрнида бир ҳовуч кукун қолди...

[Nigora Umarova]

Шавкат Раҳмон шеърда таъкидлаганидек, уларни шоир олов – аждаҳо домига улоқтиради. Эълон қилинган шеърлар ҳам кейинчалик тўпламлардан жой олмайди. Уларни муайян илмий тадқиқотларда ёки ижодкор асарларининг мукаммал нашрларида ўқишимиз мумкин. Чунки бу асарлар асосан шоирнинг ижод йўлининг маълум босқичларини ёритишда муҳим фактик аҳамиятга эга бўлади, холос. Шу маънода, Шавкат Раҳмоннинг шоир сифатида танилгунгача ёзган “ўқувчилик” шеърлари эътиборга молик. Улар “Ўш садоси” газетаси саҳифаларида 1968 –1971 йиллар давомида чоп этилган. Биз тўплаган йигирмадан ортиқ шеърларда бармоқ ва эркин шаклдаги намуналар миқдори тенг даражада эканлгига диққат сазавор.
Бармоқ вазнидаги шеърларнинг аксарият қисми тўққиз бўғинли. Масалан, “Ожиз табиат”, “Соҳилдаги қайиқ”, “Дейдиларки”, “Сой бўйида”, “Ўйчанлик”, “Хайрлашув”, “Юрагимга”, “Орзуга” каби. Тўққиз бўғинли вазн шоирнинг “Юрак қирралари”(1981), “Очиқ кунлар”(1984) тўпламларида ҳам фаол қўлланганлигини кузатамиз. Лекин “Гуллаётган тош”(1985)даги биргина намуна айтилмаса, “Ҳулво”(1987) каби ушбу китобда эркин шаклдаги шеърлар ўрин олган. Шавкат Раҳмон ижодида бармоқ вазнининг беш, етти, саккиз б 00ўғинли намуналари ҳам учрайди. Аммо уларнинг салмоғи у қадар сезилмайди. Умуман олганда, шоир ижодида анъанавий бармоқ вазнидан эркин шаклга ўтиш ҳолати у қалам тебрата бошлаган дастлабки – ўқувчилик давридан бошланиб, аста-секин етакчи ўринга чиқди. Эркинлик шоир руҳиятидаги туғма хусусият эканлиги унинг шеърий шакл танлашида ҳам намоён бўлади. Бу хусусият кейинчалик унинг ҳаёти, ижоди, тақдирида энг асосий ҳаракатлантирувчи кучга айланди. Бармоқ вазнининг эркин шакли шоир ижодининг сўнгги босқичида етакчи ўринга чиқиши ҳам ана шу факторлар сабабли рўй берди.

[Nigora Umarova]

XX асрнинг 80-йилларига келиб собиқ шўро мамлакатида ижтимоий янгиланиш зарурати туғилди ва бу ҳолат жамиятнинг барча бўғинлари, хусусан маънавий ҳаётида ҳам туб ўзгаришларни вужудга келтирди. Ўзбек адабиётида ҳам ана шу ўзгаришлар сезгиси билан туғилиб шаклланаётган янги бир авлоднинг адабий майдондаги фаолияти миллий бадиий тафаккур ривожига ўзига хос ҳисса бўлиб қўшилди. Шу маънода, 80-йиллар ўзбек шеъриятининг пешқадам вакилларидан бири – Шавкат Раҳмон ижодини авлодлари ва давр қамровида ўрганиш нафақат бир индивидуал шахс, балки ХХ аср ўзбек шеърияти ҳамда 70–80-йиллар авлоди ижодининг мавзу-мундарижаси, услубий-шаклий изланишларини ёритишга, муҳим илмий-назарий хулосалар чиқаришга имкон яратади.
Ворисийлик қонунияти ҳамма жойда бир хил амал қилади. 70–80- йиллар ўзбек шеъриятига кириб келган авлод ҳам ўз истеъдод ва иқтидорини салафларининг ижодий тажрибаларини ривожлантириш орқали намоён этди. Одатда, истеъдод мавжуд анъаналарни қабул қилади, янгилайди, бойитади, ўзлигини намоён этиб, келажак авлодга етказади. Ана шу мураккаб ижодий жараёнда бадиий тафаккурнинг авлодлараро тадрижий ривожланиш қонуниятлари намоён бўлади.
ХIХ асрнинг иккинчи ярмидан ХХ аср сўнггига қадар яратилган ўзбек шеърияти намуналарини даврлараро жамлаб, ўзаро қиёсланса, уларда бадиий тафаккурнинг қуйидаги йўналишлари бўйича янгиланиш босқичлари рўй берганлигини кузатамиз: 1) ғоя ва мазмундаги янгиликлар; 2) мавзу танлашдаги ранг-барангликлар 3) шакл ва услубдаги янгиликлар.
Ушбу янгиланишлар баробарида ижтимоий-иқтисодий ва бошқа бир қанча омиллар билан боғлиқ – барча даврларни боғлаб турувчи анъаналар (шакл ва мазмун, оҳанг ва ғоя кабилар) ҳам мавжуд. Лекин бу анъаналар ҳам муайян даврга мос янгиланиш босқичларидан ўтади. Бу улкан даврга хос яна бир жиҳат – шеъриятнинг ижтимоийлашувидир. 80-йиллар шеърияти борасида фикр билдирган кўпчилик мунаққидлар ижтимоий мазмуннинг устувор кўриниш олиш қонуниятини давр билан боғлиқ жараён деб баҳолаганлар.
Барча замонларда куйланган ватан, озодлик, мустақиллик мавзулари бу даврда янада долзарб кўриниш олди. Эътиборлиси, ХХ аср шеъриятида ҳар бир даврга хос хусусий жиҳатлар аниқ кўринса-да, Ватан мавзусидаги асарлар – шеърларнинг мазмун ва моҳиятида ички бир умумийлик, яхлитлик сезилиб туради. Бу моҳият – Ватанни қарийб бир юз ўттиз йил давом этган мустамлакачилик занжирларидан қутқариш, миллатни ҳур, озод кўриш истагининг гоҳ очиқ-ошкор, гоҳида эса яширин ифода топганлигида билинади. Ушбу катта даврнинг ёрқин намояндалари Чўлпон, Ҳамид Олимжон, Ойбек, Абдулла Орипов, Рауф Парфи, Шавкат Раҳмон, Усмон Азим, Хуршид Даврон каби шоирларнинг ватан мавзусидаги шеърларини қиёсан ўрганиб, бадиий тафаккурнинг ижтимоий йўналишдаги тадрижийлигини ғоя, мазмун, шакл ва оҳанг мисолида яқиндан кузатиш мумкин.
Чўлпоннинг “Юпанмоқ истаги” (1922) шеърида ошиқ дилнинг ички кечинмалари баёнидан навбатдаги семантик сатҳ – рамзий ижтимоий мазмун юзага чиқади. Лирик қаҳрамоннинг ушалмай сўнган орзулари – маҳбуба тимсоли ботинида халқнинг бой берилган эрки, озодлиги, мустақиллиги маънолари ифодаланган. Шеър оҳанги, мазмуни, маъно жиҳатдан “Билмадим, кўнглимни юпатгай кимлар” мисраси асосига қурилган. Шеърда қўйилган саволнинг жавоби эса сўнгги:
Ўйланган ўйлар-ла кўнгил юпанмас,
Кўнгилнинг истаги ўй билан қонмас,
Айтарлар бу тунда ёруғ шам ёнмас,
Чақмаса гугуртни асл ўғуллар...
тўртлигида акс этади. Шоир ўз орзусининг ушалиши – юртни озодликка олиб чиқиш унинг асл ўғлонлари саъй-ҳаракатига боғлиқ эканлигига очиқ ишора қилади. Х. Даврон орадан олтмиш олти йил ўтиб, Чўлпон шеърига назира (1988 ) битар экан, уни “Билмадим, кўнглимни юпатгай кимлар” мисраси билан бошлайди. Ҳар икки шеърнинг ўхшаш-уйғунлиги улардаги ягона оҳанг, туроқ ва ғоя билангина чегараланмайди. Шеърлардаги образларга ҳам муштарак рамзий маънолар юкланган. Чўлпон шеъриятида бир қанча образлар шеърдан-шеърга ўтиб, ягона рамзий мазмун касб этади. Жумладан:
Чарчаган йўловчи йўлдан адашса,
Текис йўл қолса-да, тоғларни ошса,
Йўлни кўрсаткучи юлдуз-да қочса,
Шундай юпатгайми яланғоч чўллар?–
тўртлигидаги йўл кўрсатувчи ёруғ юлдуз образининг ибтидоси шоирнинг “Гўзал” шеъридаги “энг ёруғ юлдуз”га кўп жиҳатдан боғланган. Унда шоир:
Қоронғу кечада кўкка кўз тикиб,
Энг ёруғ юлдуздан сени сўраймен , –
деб, гўзал тимсолидаги мақсадига мурожаат қилади. Аслида “Гўзал” ботиний ифодаланган Ватан ҳақидаги шеърдир. “Юпанмоқ истаги”даги “Йўлни кўрсатувчи юлдуз-да қочса” мисраси мазмунини “Гўзал”даги “ёруғ юлдуз” образининг маъно кўлами янада ойдинлаштиради. Яъни шоир “йўл кўрсатувчи”нинг йўқлигидан шикоят қилади, “Шундай юпатгайми яланғоч чўллар?” дея ёғийларнинг юпанч топишини ўйлаб ўксинади.
Х. Даврон шеърида Чўлпон қўллаган образлар такрор келади ва улар янгича маъно эгаллай бошлайди. Масалан, дастлабки тўртликдаги “Ва ёки қалбимнинг дўсти – юлдузлар?” мисраси ҳамда:
Йўлдан адаштирган маёқлар сўнса,
Балки юпатғуси эркин юлдузлар? –
мисраларидаги юлдуз образига сифатлаш бўлиб келаётган сўзлар Х.Даврон бу образга юклаган поэтик маънога аниқлик киритади. Агар Чўлпон шеърида йўл кўрсатувчи юлдуз “қочса”, “уялиб бошини букиб”, “Мен уни тушда кўрамен, Тушимда кўрамен, шунчалар гўзал, Биздан-да гўзалдир, ойдан-да гўзал!..”, деб шоир армон қилса, Х.Даврон мисраларида юлдузлар унинг “қалб дўстлари”, “юпатғуси эркин юлдузлар”га айланган. Чўлпондаги ёғий “яланғоч чўл” образи Х.Даврон талқинида халқни “адаштирган маёқ”қа эврилади, шоир унинг сўнишидан юпанч топади гўё. Ушбу қиёсларнинг ўзиёқ ўзбек шеъриятидаги олтмиш олти йиллик давр мобайнида бадиий тафаккурнинг замон, ижтимоий ҳаёт билан боғлиқ тадрижий ривожини аниқ намоён этади. Чўлпон “қизил империя” кучга тўлиб, қатағон қиличини яланғочлаб, юҳодек ўзга халқларни ютиб юборишга киришган ҳолатдаги Ватан ва халқ тақдирини шеърга кўчирган бўлса, Хуршид Даврон унинг кучдан кетиб, эрк бўсағасида турган халқларни қўйиб юбормасликка тиш-тирноғи билан ёпишган, сўнгги кучига таяниб, халқ озодлиги йўлига ўтган авлоднинг орзу-интилишларини бадиий ифодалайди.
Аслида ҳар қандай шеър ёки асар муайян объектга йўналтирилади. Мабодо шеърдаги маъно биргина объект қамровида қолса, фақат шу кечинма ҳосиласи сифатида юзага чиқади. Аксинча, шеърнинг қамрови кенгайса, унда маъно йўналтирилган объектлар ҳам ортиб боради. Чўлпон шеърида биз илғаган объект ҳозирча иккита: бири – муҳаббат кечинмаларига сабабчи маҳбуба бўлса, иккинчиси – асоратда қолган Ватан тақдири. Шеърда поэтик мазмун бир объект чегарасига сиғмайди, шунинг учун кечинмалар қамрови кенгаяди.
Х.Даврон шеърида маъшуқа образи йўқ, ижтимоий объект асосий ўринга чиққан. Шеърдаги ижтимоий маъно муаммолар билан бирга ўз долзарблигини йўқотади. Шеър биргина адабий фактлар қаторидан жой олади. Инсоний кечинмаларга йўғрилган ижтимоий мазмунли шеърни эса ана шу бирламчи кечинма адабиёт майдонида тутиб туради.
ХХ асрнинг 30-йилларига келиб шўро ҳукумати адабиёт жиловини тўлиқ қўлига олди. Адабиётга партиявийлик, синфийлик мезонлари билан ёндашган социалистик реализм қолипи татбиқ этилди, қатағон авжига чиқди. Айнан шу даврда (1939 йили) Ҳамид Олимжоннинг “Ўзбекистон” шеъри ёзилди. Шеърни она юртга қасида деб номлаш мумкин.
...Ўхшаши йўқ бу гўзал бўстон,
Достонларда битган гулистон –
Ўзбекистон дея аталур,
Уни севиб эл тилга олур.
Чиройлидир гўё ёш келин,
Икки дарё ювар кокилин;
Қорли тоғлар турар бошида,
Гул водийлар яшнар қошида.
Чор атрофга ёйганда гилам,
Асло йўқдир бундайин кўклам...

[Nigora Umarova]

Чўлпон ва Х.Даврон шеърларига қиёс этилса, “Ўзбекистон” шеъри мазмунан иккинчи бир қутбни ташкил этади. Гўё миллатнинг 20- ва 80-йиллар ижтимоий ҳаётида долзарб бўлган муаммолари 30–50-йилларда йўқ бўлгандек тасаввур уйғотиши мумкин. Нега истибдод ва зулм авж нуқтага чиққан бир паллада шоир баланд пафосда юрт қасидасини куйламоқда? Наҳотки 30-йиллардан кейин халқнинг озодлик, мустақиллик ҳақидаги орзу-ниятлари бирдан унутилган бўлса? Халқнинг изтироблари, дил яралари шунча тез битган бўлса?.. Бизнингча, бу шеърда аксилифода ҳодисаси воқе бўлмоқда. Аксилифода, бу йиғисини кулгу, кулгусини йиғи билан куйлашдир. Бу даврга келиб, халқ руҳияти, кайфияти, кечинмаларининг бир қутбдаги ифодаси юзага чиққан.
Нақл қилишларича, бир золим босқинчи бегона элни ғорат қилиб, аскарларига уни уч кун талаш имконини берибди. Кейин мағлублар нима қилишмоқда, деб сўрабди. Улар норозилик билдиришаяпти, деган жавобни олгач, яна уч кун талашни буюриб, сўнг аҳволни суриштирибди. Эл йиғлаяпти, деган жавобни эшитиб, тағин уч кун таланглар, дебди. Бу муддатни ҳам ўтказиб, тобеларнинг тақдири билан қизиқибди. Эл қўшиқ айтаяпти дейишганида, талашни тўхтатинг, деган экан. Худди нақлда айтилганидек, Ҳ.Олимжон авлодининг бахтни куйлаши зулмнинг зўридан туғилган мева эди. Бу авлод шоирларининг ижодини оддий мезонлар билан ўлчаш янглиш хулосаларга олиб келади. “Ўзбекистон” шеъри ватанга беғубор муҳаббатнинг поэтик ифодаси сифатида бугуннинг ўқувчисига ҳам қалбан яқин. Бу яқинлик шоир шеъридаги чин ватанпарлик туйғуларини Чўлпон каби салафлари ва А.Орипов, Р.Парфи, Ш.Раҳмон, У.Азим, Х.Даврон каби кейинги авлод вакиллари ижодидаги ватан ҳақида битилган шеърлардаги ғоя билан бир махражга келтиради. Ҳ.Олимжон ўз даврининг фарзанди, замондошларининг типик вакили эди. Наим Каримов таъкидлаганидек: “Шоир ўзининг энг яхши лирик асарларида ўз авлодининг руҳий кечинмаларини, унинг бой ва мусаффо ички дунёсини гавдалантиради. Ҳамид Олимжон поэзиясидаги лирик қаҳрамон аксарият ҳолларда, айни пайтда, ҳам шоирнинг ўзи, унинг реал прототипи сифатида кўринади, ҳам шоир мансуб бўлган авлоднинг биографиясини ўзида элтади ”. Бу авлод куйлаган бахт чуқур мазмунга эгадир. Кўриб турибмизки, бадиий тафаккур тадрижида муайян мавзунинг ифода шакллари, мазмуни, оҳанг йўсини, пафос ва урғуси турлича бўлиши мумкин, лекин уларнинг ғоявий яхлитлиги сақланиб қолмоқда.
ХХ асрнинг 60-йилларига келиб шўролар мамлакатида маълум сиёсий-ижтимоий ўзгаришлар рўй берди. “Илиқлик” деб номланган даврга келиб, адабиёт, санъат соҳасида қисман эркинликларга йўл очилди. 1937 йили ноҳақ қатағон қилинган кўплаб сиймолар оқланди. Уларнинг асарлари эълон қилина бошлади. ХХ асрнинг 60-йилларида адабиётга кириб келган авлод – А.Орипов, Э.Воҳидов, Р.Парфи ижодида ана шу “илиқлик” нафаси аниқ сезилади. Ҳ.Олимжоннинг 1939 йили ёзилган “Ўзбекистон” шеъридан сўнг орадан ўттиз йил ўтиб, 1969 йили А.Ориповнинг “Ўзбекистон” шеъри эълон қилинди. Ушбу асарлар номланиши ва умумий руҳи билан бир-бирига яқин. А.Орипов асари миллий ифтихор, ғурур, ўзбек халқини улуғлаш, ўтмиш аждодлар ва шонли тарих билан фахрланиш туйғуларининг очиқ ифодаланганлиги билан Ҳ.Олимжон шеъридан ажралиб туради. А.Ориповнинг “Ўзбекистон” шеъри борасида кўп фикрларни айтиш мумкин. Шоир ижоди олтмишинчи йиллар шеъриятининг энг юксак намуналарига хос барча мукаммал жиҳатларни ўзида мужассам этганлиги билан ажралиб туради.
Умуман олганда, 20-, 40-, 60-йиллар ижодкорларининг тажриба ва анъаналари 80-йиллар шеърияти навқирон вакилларининг ижодий парвозига ҳар жиҳатдан замин яратди, уларнинг ғоявий-бадиий юксак асарлар яратишига илҳом ва имкон берди.
70–80-йиллар авлоди шеъриятидаги ижтимоий мавзу бошқа даврларда ифода топган ижтимоийликдан мутлақо фарқ қилади. Бу ҳолатнинг объектив ва субъектив сабаблари бор. Биринчидан, 70-йилларнинг иккинчи ярми, хусусан 80-йиллар бошларидаги собиқ шўро давлатида ҳукм сурган ижтимоий-сиёсий вазият аввалги даврларга умуман ўхшамасди. Бу давр шўро ҳукуматининг таназзул даври, собиқ иттифоқдош республикаларнинг миллий ўзлигини англаб, халқ озодлиги йўлида собитқадамлик билан интилиш даври бўлди. Халқ онгида мудраб ётган миллий ифтихор туйғуларини уйғотиш, унинг ўзлигини англаб етиши учун курашга чорлаш, бир сўз билан айтганда, халқни миллий мустақилликка тайёрлаш миссиясини бу даврда адабиёт ўз зиммасига олди. 70–80-йиллар авлоди ушбу жабҳада байроқдорлар сафида турди. Бу давр шоирлари шеърияти ҳам асосан давр руҳини акс эттирганлиги билан аввалги шеъриятдан ажралиб турарди.
Шавкат Раҳмон, Усмон Азим, Хуршид Даврон, Йўлдош Эшбек ва бошқа шоирларнинг шеърлари турли услуб ва йўналишларда ёзилган бўлса-да, улар ижодида мазмун ва ғояни яхлит тадрижий босқичларда кўрамиз. Уларнинг илк шеърларида ижтимоий мазмундаги шеърлар у қадар кўзга ташланмаса-да, кейинчалик Ватан ва миллат мавзуси асосий ўрин тутди . Хусусан, Ш.Раҳмоннинг 70-йиллардан 80-йилгача бўлган даврдаги ижодида ёш юракнинг соф туйғулари табиат манзараларига қиёсан тасвирланди.
Саҳар турдим, қуёшни кутдим,
Шудрингларга чайдим юзимни.
Булоқларга лабимни тутдим
Ва борлиқда кўрдим ўзимни…

Кўзларимдан тошди шуурим,
Тўлиб кетди бағримга наво.
Мангуликдай туюлди умрим,
Мангуликдай туюлди дунё…
Шоир лирик қаҳрамони мўъжизаларга тўла дунёни бор гўзаллиги билан ўзига сингдирар экан, ундан умрбоқийлик туяди. Дунёнинг мангулиги туганмас куйдек некбин орзулар оламига уни ошно этади. Айни кечинмалар Х.Даврон, У.Азим ва бошқа шоирлар шеърларининг ҳам мавзу-мундарижасини ташкил этарди. Сир тўла дунёнинг шеърга эврилиши бу авлод шоирлари ижодини илк даврида она табиатнинг гўзаллиги-ю бахтли болаликнинг орзулар оламидан олинган беқиёс тимсоллар воситасида куйланишида ёрқин кўринади.
70-80-йиллар авлоди ижодида сохта ватанпарварлик, шиорбозлик, маддоҳлик, ҳамду санолар ўқиш деярли сезилмайди. Чунки бу даврдаги ижтимоий-сиёсий шарт-шароит, жаҳон миқёсида тезкорлик билан қулоч ёзишни бошлаган глобаллашув жараёни, ўз навбатида, ижод аҳлини ҳам янгича фикрлашга ундади, санъат ва адабиёт соҳаларида 70–80-йилларда кечган ўзгаришларнинг моҳиятини шу давр билан боғлиқ янгиланишлар ташкил қилди.
Бу давр шеъриятида ижтимоий мавзу фаол кўриниш олган бўлса, бунга асосий сабаб ижтимоий ҳаётдаги ўзгаришлар: воқеаларнинг кескин тус олиши, собиқ шўро давлатининг қайта қуриш ва ошкоралик сиёсати, иттифоқдош республикаларнинг аста-секинлик билан ўз мустақилликлари сари қадам-бақадам бориши ва ушбу мураккаб жараёнда шеъриятнинг, умуман, адабиётнинг жамиятни ҳаракатлантирувчи кучларнинг олдинги сафида бўлишидир.
Хулоса қилиб айтганда, 20-йиллар авлоди шеъриятида қўлдан кетаётган ватан қайғуси қанчалик ўртаниб куйланган бўлса, 70–80-йиллар шеъриятида ватан мустақиллигини, эрк ва озодликни қайта қўлга киритиш ғояси баралла янгради. 20-йилларда зулм қанчалик қасди-бастига олса, шеъриятда айтилмоқчи бўлган фикр рамз ва тимсолларда йўғрилиб, тагмаъно ичига сингдирилиб куйланди. 70–80- йиллар шеъриятида эса тимсол ва мажозлар орқали ифодаланган, тагмаъноларга сингдирилган ватан мавзуси тобора очиқ-ойдин намойишкорона ифода топиб, шеър баъзан бадиий равонликдан кўра оҳангдор нутқ шаклида ҳам намоён бўла бошлади. Ш.Раҳмон ва унинг сафдошлари ижоди бунинг ёрқин мисолидир.

[Nigora Umarova]

12 sentyabr - Shavkat Rahmonning tavallud kuni.
Soat 15.00 da Yozuvchilar uyushmasida shoir xotirasiga va uning yangi nashr etilgan kitobiga bag'ishlangan tadbir bo'lib o'tadi.
.Shoir muxlislari tadbirda shoirning oila a'zolari yoki do'stlari dastxat chekilgan yangi kitobni xarid qilib olishlari,xotiralar va she'rlar eshitishlari,o'qishlari mumkin.

[Nigora Umarova]

Bugun O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasida shoir Shavkat Rahmonning "Abadiyat oralab" she'riy to'plamining taqdimoti bo'lib o'tdi. tadbirda xalqimizning ardoqli ijodkorlari, shoirning do'stlari, oila a'zolari, shogirdlari, yosh ijodkorlar ishtirok etishdi.





Taqdimot marosimida shoir Sirojiddin Sayyidning bir gapi yoqdi: "Yosh shoirlarimiz hali siyohi qotmay turib she'rlarini kitoblarda chop ettirmoqdalar. She'r daftarda bir-ikki yil yotib uni o'qigan ijodkor o'sha paytdagi dardini qaytadan his qilsa badiiy jozibasi ortadi. Shavkat Rahmon she'rlarida so'z mas'uliyatini chuqur anglagan shoir edi..."