AKA:Nigorabegim
Сообщений: 8,095
+ 8,360
10,318/4,529
– 37
58/50
|
Цитата:
Фикрлашга ундовчи саҳна асари
Ёзувчи Улуғбек Ҳамдам асарларини ўқир экансиз, унинг ижодидаги бир жиҳат алоҳида эътиборни тортади. Бу асарларни шунчаки ўқиш мумкин эмас, чунки ҳар битта жумла – ребус, ортида бир дунё фикр ётади. Уларни тушуниб етиш учун ҳар бир жумланинг калитини топишга, мағзини чақишга тўғри келади. Акс ҳолда қониқиш ҳиссини туймайсиз. Асарларни тушуниш йўлида ўқувчидан нафақат кенг дунёқараш, тафаккур, балки, ғайри оддий қарашга ҳам эга бўлиши талаб этилади. Зеро, адабиётшунос И.Ёқубов тўғри таъкидлаганидек "Эндиликда миллий тафаккур ва эстетик қарашлардаги муҳим ўзгаришлар бадиий ифодасини талқин қилишга ибтидоий қарашлар тамомила яроқсиз бўлиб қолди". Ёзувчи асарларини нечта китобхон ўқиса, шунча фикр туғилади. Фикрлар кесишган нуқталар бўлиши ҳам, бўлмаслиги ҳам мумкин. Фикрларнинг бир жойдан чиқмаслиги эса, асарлардаги мураккаб образлар олами, ўртага ташланаётган масалалар ечимининг кўп вариантлилиги ва кишида уйғотган фикрлар уммони билан белгиланади...
Ўзбек Давлат Драма театри саҳнасида ижодкорнинг "Мувозанат" романи асосида саҳналаштирилган шу номли пьеса хусусида ҳам айнан юқоридаги каби фикрларни қайтариш мумкин. Чунки бир ярим соат давомида тамошабин ўзини бошқа бир оламга, ўзга бир даврга тушиб қолгандай ҳис қилади. Боиси, куни-кеча халқимиз бошидан кечирган яқин ўтмиш қайта жонлангандай, жонланганда ҳам бутун моҳияти, дарди ва жумбоқлари билан аксланаётган эди. Мураккаб образлар тизими, қаҳрамонлар руҳиятидаги эврилишлар, олам ва одамнинг азалий муаммо ва саволлари гирдобида қолган тамошабин онгида ўз ҳаёт йўлини қайта таҳлил қила бошлайди. У хаёлан воқеликни қайтадан яшаб кўраркан, пьеса каҳрамонлари каби уларни қийнаган саволларга ечим топишга эҳтиёж сезаверади.
Одатда, томошабин спектаклни тамоша қилаётиб, пьеса қаҳрамонларининг тақдирини кузатади, улардан таъсирланади, пьесада кечаётган воқеалар билан ўз ҳаётларида учраган ходисалар ўртасида ўхшаш нуқталар мавжуд бўлса, қалби тўлқинланади, пьеса қаҳрамонлари унинг хаёлидан, қалбидан кечган фикрларни айтса, қувонади, хулоса чиқаради, умумлаштиради. Тадқиқотчи эса тамошабиндан фарқли ўлароқ, спектаклга, аввало, драматургик материал сифатида қарайди, уни баҳолайди, унинг ғояси, фабуласи, фишкаси, қўйинки, пьесанинг муваффақиятини белгиловчи жуда кўп компонентларни бир меҳвар атрофига фикран бирлаштириб, спектаклни тамоша қилиш жараёнида уни хаёлан босқичма-босқич тадқиқ этиб, хулоса чиқариб тамоша қилади. Аммо, Улуғбек Ҳамдам романи асосида саҳналаштирилган «Мувозанат» пьесаси бу борада истиснодир, у биз қайд этган қолипга сиғмайди. Унда одатдаги тамошабинни ҳам, тадқиқотчи мутахассисни ҳам пьеса каҳрамонларининг тақдири, уларни қийнаётган саволлар уммони ўзига тортади. Улар пьеса каҳрамонлари мисолида тақдири уларникига ўхшаш кишиларда юз бераётган чизгиларни кузатишади. Улар спектаклнинг бош қаҳрамони ким, ғояси, мавзуси нима, миллийлик сақланганми-йўқми, деган саволларга жавоб излашдан бир ярим соатга узоқлашади.
Спектакль ҳал этилиши керак бўлган муамммолар билан эмас, балки ечимини топиш керак бўлган саволлар ўртага ташлангани билан эътиборлидир.
Олий маълумотли асар каҳрамони Юсуф оиласини боқишга, ўғлига дори олиб беришга қурби етмай қолади. Нега? Иродаси кучсизлик қилиб қолдими? Маълумоти, малакаси етишмадими? Иш йуқми? Ойликнинг камлиги бунга сабаб бўла оладими? Нима учун тарбиясида кемтик жойи бўлмаган Юсуф дўстига хиёнат қилди? Ахир, Заҳро дўстининг хотини-ку? Бу йўлни ихтиёр этишига сабаб унинг ҳаётида юз берган бўшлиқни тўлдириш учунми ё бошқа сабаблари борми? Нима учун Юсуфнинг акаси барча муаммоларнинг ечимини динсизликдан қидиради? Содиқ “нега очмиз” деганда нимани назарда тутяпти, ейишга бир бурда ноним йўқ демоқчими ёки бу инсоннинг янада мукаммалликка интилишга бўлган ташналикми? Мукаммаллика интилиш инсонга хос хислат, Чорвоқда дам олишни уддасидан чиққан одам Канар оролларида дам олиш орзусига тушиб қолади. Юсуфнинг онаси нима сабабдан ҳамиша фарзандларини муросага чақиради, ўғлига кечиримли халқмиз, хотинингни кечир дейди, бу – мувозанатни сақлаш истагими ёки муросасизлик, эгилувчанликми, нима? Юсуфнинг дўсти Миразимнинг куни байрам, кайф-сафода ўтади, буни унинг уддабуронлиги туфайли эришган ютуқларининг натижаси, деб баҳолаш керакми ёки эплабдими, қандини урсин деями? Заҳрони-чи, уни қандай баҳолаш керак, тўқликка шўхлик деб-ми ёки егани олдида емагани кетидаги аёлнинг руҳий ёлғизликдан, қалбидаги маънавий бўшлиқдан азоб тортаётган инсоннинг ҳаракатлари деб-ми? Ёки хиёнат унинг табиатидаги бир қиррами?
Пьесанинг ўқ илдизини ташкил этган мана шу саволлар ечимини спектакль қаҳрамонлари топиши керак бўлади, токи тамошабинлар ибрат олиш имкониятига эга бўлсин. Пьесса каҳрамонлари чиқарган хулосалар томошабинлар учун андоза бўлиши ҳам, бўлмаслиги ҳам мумкин. Спектаклнинг фазилати ҳам айнан мана шунда, клише эмас, фикр уйғотишида.
Томошабинлардан бу саволларга пьеса қаҳрамонлари берган ечимдан ташқари яна мустақил ўз фикрларига эга бўлган ҳолда театрдан чиқиб кетишлари кутилади.
Одатда, бадиий асар саҳнага кўчганда саҳна асари зиммасига икки ҳисса ортиқ вазифа юкланади. Чунки, пьеса унга асос қилиб олинган асардан кучлироқ чиқиши, ундаги воқеаларни саҳна вақтига сиғдириши керак бўлади.
Спектаклда «Мувозанат» романи муаллифи бермоқчи бўлган тақдирлар манзараси фойдаланилган деталлар ҳисобига ўзидаги яхлитликни йўқотмаган. 260 саҳифадан ортиқ роман воқеалари бир ярим соат давом этадиган пьеса қолипига муваффақиятли туширилган. Бунда пьеса муаллифи ва режиссёри Сайфиддин Мелиевнинг маҳоратини алоҳида қайд этиш лозим. Бунга пьеса каҳрамони Юсуфнинг болалиги, тоғаси Муҳаммаджон ака билан боғлиқ ўринларни, унинг мероси билан боғлиқ воқеаларни деталлар орқали беришга муваффақ бўлингани, саҳнадаги боғ, гуллаб турган дарахтлар, кесилган тўнкалар ва отасининг васиятини саҳна ортида эшиттириш орқали, персонажлар ҳаётидаги воқеаларни беришда саҳнадан унумли фойдаланиш ёрдамида сақлаб қолинган.
Спектаклда фойдаланилган деталлар пьеса каҳрамонларининг характерини янада чуқурроқ очишга хизмат қилган. Пьеса Юсуфнинг талабаларга мустақилликка бағишланган маъруза дарсидан бошланади ва шу билан якунланади. Икки дарс оралиғида эса Юсуф, оиласи, дўстлари ҳаётида кечган воқеалар бир меҳвар атрофига бирлаштирилиб кўрсатилади.
|
|
Линейный вид
