Замон ва Адабиёт

[Nigora Umarova]

Сообщение от starter

To'g'ri, to'g'ri. Men bu qissani maktabda o'qib yurgan paytlarim o'qiganman. Erotik momentlari bor. O'sha erotik momentlarini hisobga olmaganda, qissadagi boshqa hech narsa menda qiziqish uyg'otmagandi. O'qib bo'lgandan keyin hayron bo'luvdim "Bizdayam shunaqa narsalarni yozisharkanda" deb.

Maktabda nechanchi yillarda o'qigansiz?

[starter]

Сообщение от Nigora Umarova

Maktabda nechanchi yillarda o'qigansiz?

Qissani maktab darsliklaridan o'qimaganman. U payt yettinchimi yo sal kattaroq sinfda o'qib yurgan paytlarim edi.

[Masud Mahsudov]

Shuhrat aka Rizayevning bergan javoblarini aniqlashtirish maqsadida shaxsiy xabar yuborgandim, javobini kutayapman... Balki o'zim noto'g'ri savol bergandirman ularga...

Umuman olganda esa, zamonaviy adabiyotimizdan go'zallik, nafosat kabi sifatlar qochib borayotgandek va ularning o'rnini g'arb adabiyotiga xos bo'lgan ishqiy mojarolar egallayotganday... Bunga sababni balki o'quvchilarning saviyasi sayozlashotganidan qidirish kerakdir, zero talabga ko'ra talkif yuzaga keladi...

[Naim Karimov]

Сообщение от Kavsar

Muhtaram ustoz, adabiyotimiz haqidagi real fikrlaringizning barchasiga qo'shilaman. Mumkin bo'lsa yana bir necha savollar bilan murojaat qilsam:

1. Bu fikringizga asos keltirsangiz. Nahot adabiyotni keljakda o'qiydiganlar kamayib ketadi demoqchi bo'lsangiz, agar to'g'ri tushungan bo'lsam? (Kitobga tashnalik, uni o'qiydigan payt endi kelmayaptimi? Chunki yaqinda odamlar texnika va gibrit hayot, yana shunga o'xshash sun'iylik, qadrsizliklardan bezib toza va hur fikrga, ruhga tashnalik sezmaydimi? Yosh bola ham bir umr o'yinchoq o'ynab yurmaydi deb o'ylayman. Hozir kitobxonni chalg'itayotgan narsalar mana shu o'tkinchi o'yinchoq, dunyo hoyu-havasi, matohlari. Lekin ruh hamisha ma'naviyatga tashna bo'lib yashaydi)

Ҳурматли Кавсар, сизни қизиқтирган саволларга кечикиб жавоб бераётганим учун узр.
Сиз каминанинг аксар фикрларимга қўшилган ҳолда китоб шинавандаларининг келажакда янада озайиб кетиши мумкинлиги тўғрисидаги мулоҳазамга шубҳа қилган кўринасиз. Бизнинг романтик орзулар қанотида учиб яшаган вақтимиз, афсуски, ўтиб кетди. Энди бизнинг олдимизда ўзга бир реаллик турибди. Бу реаллик ёлғиз бизнинг мамлакатимизга хос эмас. Биз аллақачон глобаллашув жараёнининг даҳшатли оқимига тушиб қолган кемамиз.
Инсоният ўзининг тараққиёти давомида фақат адабиёт ва санъат, фан ва техниканинг юксак чўққиларини забт этибгина қолмай, ўғрилик, муттаҳамлик, қотиллик сингари разил ишларнинг ҳам баланд довонларини эгаллаб боради. Ундаги ширин ҳаёт кечириш, бу дунё неъматларидан меҳнат қилмаган ҳолда баҳраманд бўлиш истаги, юқумли касаллик сингари, минглаб кишилар онгини заҳарлаб ташлайди. Инсон табиатига хос шу қусур билан ундаги маънавий ва маърифий юксалиш истаги ўртасидаги кураш айрим ҳолларда биринчи инстинктнинг фойдасига тугайди. Иккинчи инстинктнинг аксар вакиллари эса турмушдаги бошқа тўсиқ ва тўғаноқлар билан курашда ҳориб, заифлашиб, ўз мақсадлари йўлида изчил ҳаракат қилишга куч ва мадор топмай қоладилар. Улар ҳаёт деб аталган кураш майдонидан қўл силтаб ўтишга мажбур этилади.
Китоб шинавандалари армияси шу нохуш қонуният туфайли йилдан-йилга сийраклашиб боради.
Бизнинг ота-боболаримиз китобхон бўлганлари учун биз, уларнинг авлодлари, ҳам китобхон бўлиб яшадик. Ҳозирги китобхон авлоднинг ота-боболари ҳам китобга ўч бўлишган. Аммо маънавий қадриятлар ўз мавқеини моддий қадриятларга берган ва маърифатпарварликдан кўра тадбиркорлик кўпроқ қадрланаётган ҳозирги даврда китоб ўқувчилар сони тобора озайиб кетди. Эркин Воҳидов, Ўткир Ҳошимов сингари ёзувчиларнинг асарлари илгари 25-50 минг нусхада чоп этилиб, бир ҳафтага қолмай сотилиб кетган бўлса, энди 3 минг нусхада нашр этилган роман ва қиссалар пештахталарда чанг босиб ётипти. Ҳозир китоб ўқимаган ёки китоб ўқишни унутган авлод тўла шаклланиб бўлди. Ҳатто давлат идораларида хизмат қилаётган кишиларнинг аксари китоб ўқимайди. Шунинг учун ҳам китоб ўқимаган ёки ўқимайдиган ота-оналардан туғилган фарзандларнинг китобхон бўлиб улғайишларига кўзим етмайди. Моддий таъминланганлик, фан ва техника мўъжизаларидан баҳрамандлик улардаги нодонликни яширувчи ниқоб бўлиб хизмат этаётгандек туюлади менга.
Тўғри, сиз айтгандек, ёш авлод орасидан “ўйинчоқ ўйнаш”дан зериккан, катта руҳий, маданий ва маънавий қадриятларга эҳтиёж сезувчи кишилар, албатта, чиқади. Аммо уларнинг бир қисми ўз эҳтиёжини телевидение орқали, интернет орқали, янги техник кашфиётлар орқали қондиради.
Мамлакатимиздаги кўплаб кутубхоналарнинг ва уларда жамланган китобларнинг турли мулоҳазалар билан йўқотиб юборилганлиги, китоб бозорларининг алифни кўрса калтак дейдиган муаллифларнинг халтура “асар”лари билан тўлиб кетаётганлиги, мавжуд кутубхоналарнинг янги давр талабларига жавоб бермаслиги, китоб ўқиш маданиятига мутлақо эътибор берилмаётганлиги мазкур салбий жараённинг узоқ давом этишига сабабчи бўлади, деб ўйлайман.

[Naim Karimov]

Сообщение от Kavsar

2. Adabiyot "adab" demakdir. Adabning o'zi bir go'zallik. Agar bugungi aksar asarlarimizni aynan odobga yo'naltirsak, menimcha dunyoni qutqarsa bo'ladi deb o'ylayman. Faqat hozirda kitobxon yangi teran fikrlarga muhtoj emasmi?

Адабиётнинг адаб сўзидан олинганлиги шубҳасиз. Аммо худди таълим ва тарбия муассасалари янглиғ, адабиётнинг ҳам ўзига хос боғчаси, мактаби ва институти бўлади. Агар адабиётнинг боғча ва мактаби ёш авлодни асосан одобга ўргатса, институти унинг бадиий-эстетик дидини тарбиялайди, тарих ва ҳозирги замон, табиат ва жамият, инсон ва унинг руҳий олами тўғрисидаги билимини кенгайтиради, унда Ҳақиқат, Адолат, Ватан, Миллат, Миллий тараққиёт, Инсонпарварлик сингари буюк ва ўлмас қадриятларга нисбатан ҳурмат ва эътиқод уйғотади. Ҳар бир давр ва ҳар бир авлод бу қадриятларни ўзича, ўзининг билими, дунёқариши, шахсий манфаатлари ва муаммоларидан келиб чиққан ҳолда тушунади ва талқин этади. “Ҳамлет”, ёки “Уруш ва тинчлик», ёки «Ўтган кунлар» сингари асарларга вақти-вақти билан жамиятнинг қайта мурожаат этиб туриши бежиз эмас.
Дунёни эса, Достоевский ўйлаганидек, гўзаллик ҳам, адабиёт ҳам қутқармайди. Дунёдаги барча қирғинлар, талатўплар сиёсий ўйинларнинг, дунёга ҳоким бўлишни истаган диктаторлар саъй-ҳаракатининг мевасидир. Агар улар халқларнинг эрк ва иродаси, орзу ва истакларини инобатга олиб ҳаракат қилсалар, дунё ҳеч қачон ҳалокат ёқасига бормайди.

[Naim Karimov]

Сообщение от Kavsar

3. Men ong osti oqimidagi asarlarni insoniyat tafakkuri uchun virus deb qarayman. Chunki bu xildagi kitoblarni kimdir tushuna oladi, kimdir tushunmay o'qiydi. Aynan tushunmagan odam uchun bu juda xavfli emasmi? Hayotni shundan iborat deb tasavvur qila boshlaydi. Vaholanki hayot zulmat yoki qafasdan iborat emas. Agar shunday bo'lgan taqdirda ham yozuvchi hayotni bunday tasvirlamasligi kerak, har holda. Chunki insonlarda tushkun kayfiyat va hayotga nafratni uyg'otishi mumkin. Lekin aksar yozuvchilar kitobxon meni tushunmayapti deb da'vo qiladi. Ba'zan shunday asarlarni ko'rib hayron qolamanki, nahotki shu xayollar yozuvchining xayoliga kelsa degan. Beg'ubor dunyosida bunday xayollar ko'chasiga kirmagan yosh kitobxon, shunday asarlarni o'qigach qanday ahvolga tusharkan? Ilgari o'ylamagan bo'lsa ham keyin xayolga ref. tarzida o'rnashib qolmaydimi? Umuman xayolga nima duch kelsa buni adabiyotga olib chiqaverish o'zi to'g'rimikan, ustoz?

Ҳаёт шу қадар мураккабки, агар бу ҳаётнинг мураккаб томонларига фақат “Ўтган кунлар” романи асосида фикри-онги шаклланган кишилар назар ташласалар, ўзларини осиб қўйишлари ҳеч гап эмас. Бошқа қитъа ва мамлакатларда яшаётган халқларни қўйиб турайлик. Ўзимизнинг мамлакатимизда, қайсидир чекка қишлоқларнинг бирида қандай кишилар яшаётганикин? Улар ҳаёти сокнн бир ўзанда оқаётган бўлса-ку майли-я, аммо улар турли-туман фожиаларни бошларидан кечираётган бўлсалар-чи? Уларнинг руҳий олами, ташвишлари, ҳаётий муаммоларини ким тасвир этади? Улар ҳам катта ҳаётнинг бир қисми-ку! Беш қўл баравар бўлмаганидек, одамзод ҳам турфа фикрли, турфа феълли, турфа хатти-ҳаракатли кишилардан иборат. Уларнинг бирига “Ўтган кунлар” ёқса, иккинчиси онг ости оқими тасвирланган асарлардан озиқ олади. Бошқаси бўлак асарга ишқибоз. Уларнинг феът-аворлари билан шу асарлар ўртасида уйғунлик мавжуд. Шундай экан, онг ости оқими тасвирланган асарларнинг ўқувчисига “Ўтган кунлар”ни берсак, у бу машҳур романни улоқтириб ташлаши мумкин. Шу мураккаб, бир кам дунёда менга шу асарни ўигани берасанми, дейиши ва сизга ўхшаб, бундай асарларни тақиқлаш лозим, деб чиқиши мумкин.
Урушдан кейинги йилларда адабиёт ва санъат соҳаларига бағишланган қандай машъум қарорлар чиқмади, дейсиз. Уларнинг ҳар бирида Сталинга ёқмаган асарлар тақиқланиб, уларнинг муаллифлари оқ калтак-кўк калтак қилинди. Кейин маълум бўлишича, шундай асарлар ва уларнинг муаллифлари – Ахматова, Шостакович ва бошқалар - генийлар экан.
Агар биз ҳам ё сизга, ё бошқа бир кишига ёқмаган асарлар ёзишни тақиқласак, адабиёт оламида эркин фикр айтиш, рангба-ранг услубларда ижод қилиш имконияти қоладими?
Онг ости оқими тасвирланган асарларни ҳеч ким зўрлаб на сизга, на бошқа бир кишига “ўқи!” демаяпти-ку! Адабиёт шундай бозорки, унда харидор ўзига манзур бўладиган асарларнигина сотиб олади. Агар адашиб сотиб олгани манзур бўлмаса, уни ўқимайди-қўяди. Борди-ю ўқиб, нотўғри хулосага келса, бу унинг хатоси ёки фожиаси.
Ҳозирги авлод телевидение ва интернет, шунингдек, турли очиқ ва ёпиқ каналлар орқали парнография, зўравонлик, хунрезлик сингари ўта зарарли ишларни тарғиб қилувчи фильмларни кўришлари мумкин. Бу фильмларга қараганда онг ости оқими тасвирланган бадиий асарлар ҳолвадир. Бу йўналишдаги бадиий асарлар инсонни ўзини тушуниши, ўзидаги яхши ва ёмон инстинктларни англаши ва, қурби етса, ёмон инстинктларнинг авж олишига имкон бермаслиги керак. Бундай асарларни ёзишдан мақсад ҳам шудир.
Тақиқлаш – инквизиция даврининг қуроли. Инсоният бу қуролдан шу вақтгача юз фойиз фойдаланиб келди. Энди инсоният, аввало, эзгуликни, адолатни, истеъдодли ва олижаноб кишиларни муҳофаза қилиш малакасини эгаллаши ва ғайриахлоқий ҳодисалар ва унсурларга қарши курашнинг бошқа самарали таъсир воситаларини ҳам ўйлаб топиши лозим.
Мен адабиёт ҳақида сўзлаганимда, асосан профессионал ёзувчилар ва уларнинг асарларини назарда тутдим. Афсуски, ҳозир нашриётлар Мулла Жиринг берилгани учун бадиий ижодга алоқаси бўлмаган “асар”ларни ҳам босиб чиқармоқда. Аммо бу – бошқа масала.

[Naim Karimov]

Сообщение от Kavsar

4. Nega bizda "Shoh Edip" singari tragediya yozilmayapti deb o'ylaysiz? Umuman, o'zbek adabiyotidagi tragedik asarlarga qanday baho bera olasiz?

“Шоҳ Эдип” типидаги асарларни антик адабиёти берган. Бу типдаги асарлар фақат шу давр адабиётининг мулки. Кейин эса трагедиянинг шоҳ намуналарини Шекспир яратди. Ўша даврдан бошлаб ҳозирга қадар жаҳон адабиётининг энг яхши трагедиялари Шекспир томонидан ишлаб чиқилган адабий-бадиий тамойиллар асосида яратилиб келмоқда. Фитрат ҳам, Шайхзода ҳам ўз трагедияларини Шекспир андозалари асосида яратишга интилганлар.
Ҳозирги томошабин жиддий асарлардан кўра кулгили асарларни қабул қилаётгани сабабли соф маънодаги драма, айниқса, трагедия жанрларида яратилаётган асарлар чўғи оз. Ҳолбуки, ўзбек халқи тарихида тўла қонли трагедияга материал берадиган тарихий шахслар истаганча топилади. Бундай асарларнинг ёзилиши учун ҳам давр, ҳам томошабин, ҳам драматург етилиши лозим.

[Naim Karimov]

Сообщение от Kavsar

Muhtaram ustoz, shu o'rinda yana bir savol:

Siz kitoblar borasida juda yaxshi gapirib o'tdingiz. Nima deb o'ylaysiz, yilda bir bor bo'lsa ham kitoblar saylini tashkil etsak, ommaviy tarzda. Yoki bizda bormi bu holat? To'g'ri ba'zan kitoblar yarmarkasi, kitobxonlik o'yinlari bo'lib turadi, har har joyda. Lekin Respublika miqyosida (qovunlar sayliga o'xshash) atigi bir kunga kitoblar saylini qilsak bo'lmaydimi? Bir domlamiz xizmat safari bilan Eronga borib kelganlarida u yerda shunday kitoblar konferensiyasiga o'xshash kunlar bo'lib turishini, va o'sha kuni kitoblar o'z narxidan ancha arzon bahoga sotilishini va xalq kitob sayliga chiqib ulardan keragicha bahraman bo'la olishi mumkinligini eshitgan edik. Keyin bu kitoblar konferensiyasi xalqaro bo'lib, butun dunyodan kelgan kitoblar sotuvga, ko'rgazmaga qo'yilar ekan.

Қовун сайли бошқа, китоб сайли бошқа. Китоб сайил учун, кўнгил очиш учун яратилмайди. 50-70-йилларда яхшигина китоб ярмаркалари бўлган. Ҳозирги китоб ярмаркаларидан фарқли ўлароқ, ўша даврда нашриётлар ўзининг энг яхши китоблари билан иштирок этган, машҳур муаллифлар сотилган китобларга автограф ёзиб, китобнинг қадрини оширишга ўз ҳиссаларини қўшганлар. Агар шундай анъаналар давом эттирилиб, Тошкент ва бошқа шаҳарларнинг йирик майдонларида китоб ярмаркалари ўтказилса ва ярмарка кунларида шоирлар ўз шеърларини ўқиб, сотилаётган китобларига автограф ёзиб берсалар, мазкур китоб байрами учун значоклар, буклетлар, ёзувчиларнинг катта-кичик портретлари чиқарилса, таниқли хонандалар ўз ашулалари билан байрамни безаб турсалар, қандай гўзал иш бўлган бўларди.
Афсуски, биз уйимизга икки киши келадиган бўлса, дастурхонни боплаб безаймиз-у, аммо ўзимиз учун, фарзандларимиз учун китоб сотиб олишда хасислигимиз тутиб кетади. Қани энди муаллиф ўз китобини совға қилса ёки китоб ярмаркаларда арзонга сотилса, деб хомхаёллик қиламиз...

[Naim Karimov]

Сообщение от Kavsar

2. Keyin biz nuqul Navoiy hazratlarini ko'klarga ko'tarib olqishlaymiz, o'qish kerak deymiz. Ammo Navoiy va Navoiy singari allomalarimiz ijodini rivojlantirish uchun bizda, nega yoshlar o'rtasida xalqaro konferensiyalar bo'lmaydi? Ta'lim muassasalarida Navoiyxonlik qilish bilan cheklanishning o'zi kamlik qilmayaptimi hozirda? Hatto dunyo tan olib turgan hazrat Navoiy bobomizning rasmiy saytini ham hali ko'rmadim. Naqshbandiya konferensiyasini olsak, u faqat katta olimlarga mo'ljallangan, eng kichigi aspirantlar qatnashishi mumkin ekan. Yoki yurtimizda jahondagi boshqa yoshlar bilan tenglasha oladigan yoshlar topilmaydi deb o'ylaysizmi, ustoz? Shu fikrga munosabatingiz? (Bizda Sharq Taronalari xalqaro musiqa festivali juda yaxshi yo'lga qo'yilgan. Shundan kelib chiqqan holda savolimni berdim)

Энди Навоий ва навоийхонлик масаласига келсак. Сизнинг шу масала билан ҳам қизиқаётганингиз, ҳам қайғираётганингиз мени хурсанд қилади. Афсуски, Навоий билан бизнинг орамизда катта тўсиқ турибди. Бу тўсиқ Навоий асарлари тилининг биз учун қийинлиги. Шу тўсиқ туфайли ҳар биримизнинг Навоий бадиий оламини кашф этишимиз оғир кечмоқда. Халқаро конференциялар ё фестиваллар ташкил этишдан аввал биз Навоийни тушунадиган миллат даражасига кўтарилишимиз зарур. Асосий эътибор шу масалага қаратилиши лозим. Бунинг учун Навоий асарларига луғатлар, Навоийнинг энг машҳур асарларини шарҳловчи оммабоп китоблар нашр этилиши лозим. Телевидение орқали “Навоий ғазаллари”, “Навоий мухаммаслари”, “Хамса” достонлари сингари шундай туркум кўрсатувлар ташкил этилсинки, биз шу кўрсатувлар орқали Навоий асарлари маъносини тўла тушуниш, улардаги бадиий образлар (ташбеҳ ва бошқ.) моҳиятини англаш ва бадиий латофатини чуқур ҳис қилиш имкониятига эга бўлаклик. Бу, биз Навоий авлодларининг вазифаси ва бурчимидир.
Халқаро анжуманлар эса иккиламчи масала.

[Naim Karimov]

Сообщение от ilhom-said

Ассалому алайкум, саволим домла Наим Каримовга! Ўзбек адабиётимизни хронологияга кўра даврлаштирганмиз. Ваҳоланки, рус адабиётида 3 та катта стадияга ажратилган. Муносабатингиз? Адабиётда деканализация ҳақида тўхталсангиз, раҳмат.

Адабиёт тарихини даврлаштириш масаласи баҳсли масалалардан бири ҳисобланади. Ҳамма доно бўлиб кетган ҳозирги замонда адабиётшунослар ўртасида ҳам донолар оз эмас. Уларнинг ҳар бири адабиётни даврлаштириш масаласига ўз човлисини кўтариб кирмоқда.
Афсуски, сиз қайси адабиётимиз тарихини даврлаштириш масаласи билан қизиқаётганингизни айтмагансиз. Ўзбек адабиёти икки катта босқичдан (ёки даврдан) иборати: Биринчи босқич (ёки давр) – энг қадимги даврдан ХIХ асрнинг охирига қадар бўлган давр. Иккинчиси - ХIХ аср охиридан ҳозирга қадар бўлган давр. Шубҳасиз, адабиётимиз тарихининг бу ҳар икки босқичи ички даврларга ажралади. Агар сиз янги ўзбек адабиёти - ХIХ аср охиридан ҳозирга қадар бўлган босқич (ёки давр) ни назарда тутган бўлсангиз, бу босқич (ёки давр) қуйидагича таснифланади:
1.Миллий уйғониш даври адабиёти (ХIХ аср охиридан ХХ асрнинг 20-йиллари охирига қадар).
2.Шўро даври ёки социалистик реализм адабиёти (ХХ асрнинг 30-йилларидан 60-йилларга қадар).
3.Янги ижтимоий ўзгаришлар даври адабиёти (60—йиллардан 90-йилларнинг бошига қадар.
4.Мустақиллик даври адабиёти. (1991-1992 йиллардан кейинги давр).
Янги ўзбек адабиётининг шу тўрт даврга ажратилиши кўпчилик томонидан маъқулланган. Фақат 2- ва 3-даврларнинг номланишида фарқ бўлиши мумкин, холос.
“Янги рус адабиёти” қандай даврлаштирилган – бу рус адабиётшуносларининг ички иши. Биз уларнинг ишига аралашмаймиз, улар бизнинг ишимизга.
Сизнинг “деканализация” деган сўзингиз биз, кекса адабиётшунослар, учун янгилик. Адабиёт оламида каналлар бўлмаган. Агар “деколонизация” демоқчи бўлган бўлсангиз, ҳозир биз рус адабиётшунослигининг мафкуравий таъсиридан халос бўлиб, ўз миллий адабиётшунослигимиз тараққиётининг ўзига хос асосий тамойилларини белгилаб олдик. Аммо рус адабиётшунослигида ибрат олишга арзирли ишлар ва янгиликлар пайдо бўлиб туради. Улардан бохабар бўлиб туриш фойдалидир. Бу, ўзбек адабиётшунослигида кечаётган ва сиз назарда тутган “деколонизация” жараёнига салбий таъсир кўрсатмайди.