Ижодни кўнгил иши деб билган ёзувчи: Ўткир Ҳошимов

[Asror Samad]

Ёзувчининг кузатувчанлиги ижодига барака киритади. 1968 йили ана шу кузатувчанлик оқибати ўлароқ газетада унинг “Ном ҳам ҳусн белгиси” деган мақоласи босилди. Мақола чиққан куни ўз соясидан ҳам қўрқадиган, нафақат шўролашиш, балки европалашган партия ходимлари талвасага тушиб қолишди. Мақолани зарарли деб топишди, мақола муаллифига ҳайфсан бердилар. Гап шундаки, мақола муаллифи Тошкент кўчаларининг деярли ҳаммаси европача, масалан, “Сапёрная”, “Вокзалная”, “Вагонная”, “Гастрономная”, “Невская”, “Болгарский огород”, ”Кафанова” ва ҳоказо аталишини танқид қилган ва уларни миллийлаштириш, лоақал ўтмишда ўтган улуғ сиймолар номи билан аташ масаласини кўтарган эди. Масалан, Кафанов ким бўлганлигини номни қўйган одамларнинг ўзлари ҳам билмаса керак. Ёки Луначарскийнинг Тошкентга қандай алоқаси бор?Ёхуд Чехов Тошкентга келиб турганмиди? Аносов дегани ким? Ўткир Ҳошимов, албатта, Луначарский, Чехов, Пушкин, Алексей Толстой номларига қўйилган кўчалар ҳақида гапирмаган. Аммо мақоланинг асоси шу номлар билан боғлиқ эканлигини адиб “Тил – чиғаноқ, сўз – гавҳар“ (“Инсоф“ китобида – Тошкент, “Davr Press“, 2010) мақоласида ишора қилади. Ўткир Ҳошимов бир қатор ёш ёзувчилар билан биргаликда Навоий таваллудининг 525 йиллиги муносабати билан Тошкентга келган меҳмонларга Ёзувчилар уюшмаси томонидан кузатувчи сифатида белгиланади. Ўткир Ҳошимовнинг чекига Украинадан келган меҳмонлар тушади. Украин делегациясига таниқли драматург Яков Баш раҳбар экан. У дастлабки кунданоқ Ўткирга ғалати савол берибди: “Тошкентда ўзбек тилидаги мактаб нечта?“ Дафъатан бу саволга аниқ рақамни айтиб, жавоб бериш қийин. Бундай аниқ рақамни статист айтиши мумкин. Ўткир Ҳошимов ўзбек тилидаги мактаблар жуда кўплигини айтганда меҳмон қониқиш ҳосил қилган. Бу саволнинг жони бор эди: меҳмонларнинг айтишича, қўшни республикалардан биридаги пойтахтда атиги биттагина миллий мактаб бор экан. Дастур бўйича, Ўткир Ҳошимов меҳмонларни Тошкент шаҳри яқинидаги “Совет Ўзбекистони“ хўжалигига олиб чиқибди.
“Учрашувдан қайтгач, – деб ёзади адиб, – “Тошкент“ меҳмонхонасига кириб кетаётган меҳмонлардан бири ғалати савол берди:
– Тошкент қайси рекспубликанинг пойтахти?
Ростини айтсам, ғашим келди.
– Сиз уч кундан бери қаерда юрганингизни билмайсизми? Тошкент Ўзбекистоннинг пойтахти эканлигидан бехабармисиз? – десам, истеҳзоли илжайди.
– Бугун биз Оржоникидзе районидаги колхозга бордик, тўғрими? – деди ҳамон ўша оҳангда. – Қайтишда Луначарский кўчасидан келдик, ундан Пушкин кўчасига ўтдик. Марказга яқинлашганда Куйбишев кўчаси келди, Сўнг Энгельс кўчаси. Уни кесиб ўтгач, Первомайский кўчасини ўнг томонда қолдириб, Сквер Революции деган боғни кўрдик. Ёнида Горький парки ҳам бор эди. Ундан кейин Карл Маркс кўчасидан ўтган эдик, “Молодая гвардия“ деган кинотеатрга дуч келдик. Берироқда “Искра“ кинотеатри бор экан. Ундан ўтиб Ленин кўчасига кирдик. Ниҳоят, “Тошкент“ меҳмонхонасига етиб олдик.
Ёнбошимизда ЦУМ деган магазин турибди. Унинг тепасида “Ветерок“ деган кафе кўринаяпти. Яхшиям Алишер Навоийдек сиймо бор экан. Биттагина театрни шу кишининг номига қўйибсизлар. Бунинг нимаси Ўзбекистон?“
Ўткир Ҳошимов “Тил – чиғаноқ, сўз – гавҳар“ мақоласини кейинроқ, Мустақиллик йилларида ёзган, аммо ҳалиги меҳмонларнинг таъналари сабаб “миллатчи“ деган тамғадан қўрқмай, “Ном ҳам ҳусн белгиси“ мақоласини ёзиб, партия газетаси бўлган “Тошкент оқшоми“ газетасида эълон қилган ва Тошкент шаҳар партия қўмитасининг бюроси мажлисида ҳайфсан олган эди.
Ҳозирги Мустақиллик даври ёшлари бунақа ҳайфсанларни тасаввур қилишлари қийин. Коммунистнинг ҳайф-сан олиши партия сафидан ўчирилишига бир қадам, унинг ёзувчилик мавқеининг пастга қараб кетишига бир довон эди. Берилиши мумкин бўлган мукофотлар йўқ деган сўз. ”Отасидаги стихияли ҳақпарастлик кейинчалик фарзандига кўчган бўлса, асарларидаги жиғибийронлик, ҳақсизликни ёниб қоралаш, адолатни ҳимоя қилиш шу отамерос ҳақпарастликнинг оқибати бўлса не ажаб” (Озод Шарафиддинов).
Ўткир Ҳошимовнинг ҳақпарастлигига яна бир мисол келтираман.
Ўткир Ҳошимов ўтган асрнинг 90-йилларида бир вилоятдаги сиҳатгоҳга бориб дам олади. “Дам олади“, “даволанади“ деган гаплар ҳам ижодкорга нисбатан тўғри эмас; ўша ерда ҳам унинг мияси бир зум бўлсин, тинмайди. Хуллас, у борган жой буғдойзор бўлиб, хўжалик раҳбари деҳқонларга “Режадаги ҳосилни берсангизлар бас, қолгани ўзларингизга“, деб ваъда берган экан. Деҳқонлар ғайрат билан ишлаб, мўл ҳосил олишади, аммо раис ғироомлик қила бошлайди. Энди адибнинг ўзидан эшитинг:
“...Эски раис ошнам билан суҳбатлашсам, машқи пастроқ.
– Нима, бу йил ҳосилнинг чўғи камроқми? – десам, бош чайқади.
– Одамлардан инсоф қочди, домла. Кўз-қулоқ бўлиб турмасанг, пайт пойлаб, буғдойни ўриб кетишдан ҳам тоймайди булар!
Аввалига раис буванинг гапига ишонмадим. Наҳотки, одамлар шунчаликка бориб етса! Эртасига ваннахонада навбатда ўтириб, дам олувчиларнинг бири билан суҳбатлашиб қолдим. Шу ернинг одами экан.
– Ноинсофликни деҳқонмас, буларнинг ўзи бошлади! – деди у чапанича шанғиллаб. – Бултур ҳаммани ёш бола қилиб лақиллатишди-ку булар!
Маълум бўлишича, ўтган йили хўжалик ғалла режасини анча ошириб адо этган.Хирмон кўтарилиб, одамлар ўз улушини олмоқчи бўлганида, ишкал чиққан. Деҳқонлар мўлжалдаги буғдойнинг учдан бирини ҳам ололмаган.
Раис билан кейинги суҳбатимиз совуққина бўлди.
– Одамларда ишонч йўқолишига сиз ҳам сабабчисиз! – дедим. – Сиз шу хўжаликнинг бошлиғисиз. Ота ўрнидасиз! Нега одамларни алдайсиз?
– Хўжалик режани бажаргани билан туман уддалолмай қолди, – деди раис қовоғини солиб. – Туман энди амаллаган эди, вилоят оқсади. Бир томондан кичик ҳоким, бир томондан катта ҳоким сиқувга олиб турганидан кейин қўлимдан нима келарди?
Тутақиб кетдим.
– Қачонгача ёмон ишлаганнинг хунини яхши ишлаган тўлайди, биродар! Сиз деҳқонни алдаб ноинсофлик қилгансиз, одамларнинг кўнглида раҳбарларга нисбатан ишончсизлик туғдиргансиз. Юртбошимиз неча марта каттадир-кичикдир раҳбар борки, ҳалол бўлсин, қўл остидагиларни алдамасин, деб жон куйдириб такрорлаяпти, биродар!”
Ҳақпарастлик қон-қонига сингиб кетган Ўткир Ҳошимов сиҳатгоҳда ҳам ноҳақликка дуч келиб, жизғинак бўлди. Дам олиш, даволаниш ҳам сувга урди...
”Тошкент оқшоми” газетасининг 1966 йилдан 1982 йилгача чиққан сонларини кузатсангиз Очилов, Ҳамидов, Бозорбоев, Ҳамдамов деган фамилияларга дуч келасиз. Шу имзолар билан берилган мақолаларнинг ҳаммаси Ўткир Ҳошимовга тегишли. Абдулла Қодирий, Ғафур Ғулом, Абдулла Қаҳҳорлар ҳам газеталарда, журналларда ғалати тахаллуслар билан чиқиш қилардилар: Думбулнисо, Шилпиқ, Калвак, Тажанг сингари. Ўткир Ҳошимов бу тахаллусларни қўллаганда азбаройи ўзини яшириш учун эмас, балки газетада Ў.Ҳошимов фамилияси кўпайиб кетишидан андиша қилганидан эди...