Teatr - ma'naviy tarbiya maskani

[Nigora Umarova]

АНТОНEН АРТО
ДУРДОНА АСАРЛАР КEРАКМИ?
Мусиқа илонга таъсирини ўтказса, бу мусиқадаги баландпарвоз пардаларнинг иштироки эмас. Илонлар узун бўлади ва аъзои бадани ер билан қовушиб кетган. Ер орқали мусиқа вибрасиялари илон жисмига таъсирини ўтказади, унинг баданини силайди, жимирлатади. Мен ҳам томошабин билан айнан шундай муомала қилишни таклиф этаман. Бошқача айтганда, бутун организмлари иштирокида тасвирлаб бўлмайдиган, аммо тасвирлайдиган соҳирни ҳодисага айлантиришларини истардим.
Театрдаги имо-ишора аввалига қўпол кўринади, лекин томошабинни ўзига торта бошлайди. Вақт ўтиши билан имо-ишора уни тасвирлаб бўлмайдиган, аммо ўзи тасвир ҳосил қиладиган кучга бўйсунади. Шунда саҳнадаги қўпол ҳаракатлар ўрнини нафосат эгаллайди.
“Шафқатсизлик театри”да томошабин марказда туради. Саҳна манзараси уни ҳар томондан ўраб олади.
Саҳнадаги овозлар, шовқин, бақириқлар, аввало, вибрасия ҳосил қилиш учун бўлса, кейинчалик томошабин қалбида кечадиган ҳодиса учун хизмат қилади.
Қўполдай туюлган воситалар нафисликка айланиши жараёнида, саҳнага ёруғлик ҳам тушади. Ёруғлик томошабинга таъсирини ўтказадиган кучни эслатиб қўяди. Чунки ғорга тушган ёруғлик одам танасида ўзгача ҳиссиётларни уйғотса, шабада эсган кенгликдаги ёруғлик бошқа туйғуларни қўзғатади.
Ёруғлик ва овоз ортидан ҳаракатга ва ҳаракатнинг динамикасига навбат келади. Мана шу жойдан театр нусха кўчирмасдан ҳур кучлар билан мулоқотга киришади; онг остидаги “куч”лар энергияга тўлиб, образларга айланади, нутқ жонланади. Ташқаридан қараганда, улар мақсадсиз ҳаракат содир этгандек туюлади.
Имо-ишоралар ва жазава, ҳаяжон ҳолатидаги ҳаракатлар лирикага ўхшаб кетади: у ғайритабиий образларни юзага чиқаради, образлар юзига қон югуради. Жонли образлар жилғаси шоир онгида оққанидек, томошабин қалбида ҳам жилваланади.
Давр таҳлика ва муаммолар гирдобида қолиб кетган бўлса ҳам, мен томошабинни уйғоқликка чақираман; оқар дарёга ўхшаш туганмас тирик саҳналар томошабинга ўзининг меҳригиёсидан улашсин. Томошабин миясида ярқираб кетган чақмоқ ёруғида олий ҳаракатнинг жилвасини кўрсин. Мен томошабинни догмага айланган қадриятлардан воз кечишга чақираман, шунингдек, уруш, исён, қотиллик каби ташқаридан кирган ғояларни миясидан улоқтириб ташласин.
Бу фикрларим ғалати туюлиши мумкин. Қовундан қовун ранг олади, деб айтишади; чунончи, нарсанинг юзадаги кўриниши тузалишга мойиллик билдирса, демак, ўша нарса тузалишни туғдирган бўлади. Демак, театрдаги имо-ишоралар аслида йўқ нарсани тасвирлашдан қутилиб, софликка келишни тақозо этади.
Мен шундай театр таклиф қиляпманки, назаримда, саҳнадаги чексиз жазавага тушган образлар томошабиннинг хаёлини савалайди, ўз-ўзини маломат қилишга мажбур қилдиради, мияси тасаввурдан ҳоли, соф ҳолатга келади. Ғайритабиий кучлар одамни ўраб олганидек, театр томошабинни аслига қайтаради.
Саҳнада табиий можаролар юзага келади, табиий ва латиф кучлар - образлар пайдо бўлади.
Театр имо-ишора ва жазава ила муомала қилганда, албатта, томошабинда ҳол пайдо бўлади. Худди дарвиш ва ҳиндуларнинг жазавага тушиб рақс тушишлари каби. Айрим ҳинду қабилаларида беморни мусиқа билан даволашар экан. Театрдаги воситалар ҳам бу каби “дорилардан” ҳеч фарқ қилмайди, аслида. Пластинка орқали бу мусиқаларни тинглаганимизда ҳайратга тушамиз-у, аммо бундай воситаларни ўзимиз учун кашф қилолмаймиз.
Турғунлик ҳукмрон бўлган даврда имо-ишора ва чексиз жазавадан иборат театрни жонлаштириш учун журъат топишимиз керак. Замонни умидвор руҳ билан пуфлаб уйғотишга унчалик ишонмасам-да, лекин соҳир санъатдан бебаҳра қолиб маънавий ногирон бўлишга ҳаққимиз йўқ.