Адабий нигоҳ

[Ulugbek Hamdam]

https://img.uforum.uz/images/reaqnsr6018733.jpg

Бугун ўзбек адабиётшунослиги авжи янгиланиш палласини бошидан кечираяпти. Кимдир билағон шогирдларни етиштирайин дея, бу хайрли ишга бош қўшаётган бўлса, кимдир ўз тадқиқотлари билан бевосита жараёнда иштирок этмоқда. Хуллас, биров адабиёт тарихию матншуносликда, бошқа биров эса назария ё танқид соҳасида қўлидан келганича уринаётир. Буларнинг ҳаммаси яхши. Лекин яна шундай адабиётшуносларимиз борки, уларнинг ўзлари орқа планда – парда ортида қолиб, саҳнага фикрларинигина қўйиб юборишган. Мен бу ўринда, устоз Талъат Солиҳовни назарда тутаяпман. Унинг жаҳон адабиёти ва, умуман, санъати борасидаги мушоҳадалари дарс ва суҳбат чоғларида хайрихоҳ шогирдлар томонидан ёзиб олинган. (Ёзиб олинмаганининг уволи нима бўлади, дейман гоҳида ўзимга-ўзим...) Бори – шу. Лекин ана шу “бори”га қараб, унинг салмоғини чамалаб кўргандаёқ аён бўлаётирки, истиқлол даври ўзбек адабиётшунослигининг чинакам янгиланиши, айни, Талъат Солиҳовдек заҳматкашу хокисор олимларнинг адабиётга қарашлари зимнида яшириниб ётибди экан. Чунки Талъат Солиҳов ўқиган маърузалар қатида, наинки, ўзбек, балки жаҳон адабиёти ва санъатига сўзнинг том маъносида Янгича Қараш мужассам эди. Бу Қараш ўз вақтидаёқ муайян титроқлару кайфиятни жонимизга солган эди, лекин, барибир, унинг мевалари ларзон-ларзон даври ҳали олдинда, деб ўйлайман. Чунки Талъат Солиҳовдан қолган адабиётшуносликка доир ҳажман кичик, лекин мазмунан ғоят салмоқдор мерос ҳалигача асосан сарғайган дафтарлардагина “кун кўраётир”. Уларни зудлик билан топиш, тўплаш, саралаш, тизимга солиб чоп этиш ва йўсин адабиётшунослигимиз “дастурхонига” тортиқ этиш замони аллақачон келган. (Албатта, домланинг барча қарашларини “мутлақ ҳақиқат” дея таърифлашдан тамоман йироқман. Адабиётшуносликнинг бугунги даражасидан туриб, унинг айрим мулоҳазалари билан тортишиш мумкин. Ҳатто менинг ўзим Белинский, Толстой ҳақидаги қарашларию шакл ва мазмун борасидаги кескин мулоҳазалари туфайли, хаёлимда устоз билан доимо баҳслашиб юраман. Лекин гап бунда эмас. Гап домла қолдирган мерос зимнида яширинган тафаккур жасоратида, жасоратнинг мазмун-моҳиятида. Устознинг ана шу сиймосида дарсликлару китобларда эътиборимизга тортиқ этилаётган “ҳамма гаплар”ни ягона ва охирги ҳақиқат эмаслигига ишора, уларни ақл ва мантиқ тарозусида тортиб юришга, янада муҳими, инсон ва санъат ҳақидаги катта ва фундаментал илмга таянган ҳолда янги ва мустаҳкам қарашларга эга бўлишга чорлов бор. Яъни, мавжуд ҳақиқатларга бошқача қарашнинг мумкин ва, ҳатто, зарурлиги акс этган унинг адабий нигоҳида.) Шу маънода, мен, аввало, унинг шогирдларига, адабиётимизнинг, адабиёт илмимизнинг чинакам ихлосмандларига, янгиланишу янги фикрнинг толмас ҳимоячиларига, инсофу иймонини энг азиз неъмат янглиғ асраб келаётган издошиларга мурожаат қилиб айтмоқчиманки, агар сизда ҳам ҳассос олим Талъат Солиҳовнинг оғзидан чиқиб, хотирангизда муҳрланган ва ё қаердадир китоблар орасида чанг босиб ётган эски дафтарингизда қолиб кетган “сўзлари” бўлса, жамики савобу, эзгу амал ҳақи ҳурмати – таҳририятимизга етказсангиз. Вақти келиб, журнал саҳифаларида жамланиб-тартибланиб эълон қилинган мерос яхлит бир китоб ҳолида нашр қилинади, деган умид билан биз ҳам ҳаракат қилаверайлик.
Қуйида, эътиборингизга ҳавола этилаётган маъруза парчалари менинг конспект дафтаримда қолган ёзувлардир. Домла шошилмай гапирар эди, шунга кўра нафақат фикрлар, балки жумлаларнинг қурилиши ҳам асосан маърузачининг ўзига тегишли бўлса ажабмас, деб ўйлайман. Фақат айрим фикрларни ё қисқартириб ва ёхуд ихчамлаштириб ёзиб олган бўлишим мумкин. Баъзан фикрни ўз сўзларим билан ёзган ўринлар ҳам мавжуддир, эҳтимол. Ҳаммасини аниқ-тиниқ эслашнинг иложи йўқ. Орадан йигирма икки – йигирма уч йилдан мўлроқ вақт ўтибди, ахир! Шунга кўра, фикр ва жумла ғализликлари бўлса, йигирма бир-йигирма икки ёшли ғўр талабаники, яъни, каминаники, дея билгайсиз. Яна саралаш ҳам бизга тегишли. Яъни, маъруза тўлиқ қоғозга туширилмаган, балки ундаги айрим фикрларгина ёзиб олинган. Қолган ҳаммаси устозники! Албатта, домла айтган кўпгина мулоҳазаларни кейинчалик биз бошқа китоблардан ҳам ўқидик, лекин, барибир, устоз шу фикрларни битта мавзу байроғи остида тўплаб, уларга умумий контекстда ўзгача мазмун, шукуҳ бағишлаган эди. Энг муҳими, Талъат Солиҳов бутун бошли адабий йўналиш ёки ёзувчи ижодидан бир-иккита шундай фикрларни суғуриб олардики, кейинча чуқурроқ мулоҳаза қилиб кўрсангиз, ўша йўналиш ё якка ижодкор асарларининг моҳияти айни ўша “бир-икки фикр”га суяниб турганига амин бўласиз. Бу энди катта масштабдаги тафаккур эгасининг, ҳақиқий адабиётшуноснинггина қўлидан келадиган Буюк Ишдир! У ёғини суриштирсангиз, илмдаги чинакам янгиликлар тўртта терминни бир-бирига уриштириб, чиққан садосига маҳлиё бўлган олимларнинг жилд-жилд китобларидан эмас, йўқ, балки, кўпинча, ана шундай тафаккур эгалари қолдирган жажжигина мерослардан ибтидо олиши мумкин. Ҳа, бугун ҳеч бир муболағасиз таъкидлаб айтиш жоизки, Талъат Солиҳов янги ўзбек адабиётшунослиги таъмал тошини қўйганлар сафида муносиб ўрин тутади.
Эътиборингизга ҳавола этаётганимиз янги рукн исмини “Адабий нигоҳ” деб номладик. Бу ерда биз олиму ижодкорларимизнинг адабиёту санъатга бўлган ўз қарашларини эълон этиб боришни ният қилдик. Марҳамат, сиз ҳам иштирок этинг!

[Ulugbek Hamdam]

Шакл, мазмун ва бошқалар ҳақида
Романтизм воқеликни эмас, балки воқелик ҳақидаги идеални акс эттиради. Реализм учун энг муҳим нарса – воқеликнинг ўзи. У воқеликнинг ўзгариши билан ўзгариб боради. Аслида, ҳеч бир метод тоза эмас.

Адабиётда икки хил шакл мавжуд:
1. Воқеликка хос бўлган инъикос шакли;
2. Воқеликка хос бўлмаган инъикос шакли.
Санъат – бу воқеликнинг образлар воситасида инъикос этилиши. Илмда мантиқий тафаккур, санъатда бадиий тафаккур бор. Тафаккурнинг муайян босқичлари қуйидагилар:

1. Мифологик;
2. Романтик;
3. Реалистик.
Булар воқеликнинг характеридан келиб чиққан. Ҳозирги санъат фақат ҳаётни инъикос этмайди, балки борлиқни акс эттиради.
***
20-йилларда Томас Манн ижодида мифдан фойдаланиш бошланди. Бошқа кўпгина ёзувчилар унга эргашдилар. Совет адабиётида узоқ вақт бундай йўл тутилмади. Мустасно бор эди, албатта. Чунончи, Платоновнинг “Котлован” қиссаси.
***
Илья Эренбург шундай деган эди. Агар жаҳонда учта романнавислик оқими бўлса, улар:
1. Кафка;
2. Камю;
3. Жойс.
***
Инсон зоти тафаккур нуқтаи назаридан ўтакетган дангаса.

***
Адабиётнинг олдига талаб қўйиб бўлмайди, уни ўз ҳолига қўйиш зарур.
***
Шакл топилса, бадиий асар яратилиши мумкин, йўқса – йўқ. Камю, Кафка, Фолькнер ижоди кўпроқ Фрейднинг психоанализи билан боғлиқ. Ҳозирги замон адабиётида кўпроқ психоанализ талаб этилади. Чунки илгариги тафсилотли сюжетлар ушбу кун кишиси учун завқ бермай қолди.
***
Инсонни инсон қилиб турган нарса, бошқа бир унсур бор, бу – руҳ!
***
Ҳар қандай мазмун муайян, ўзига хос шаклда рўёбга чиқади. Жаҳондаги ҳар қандай мазмуннинг ўз шакли бор. Агар ижодкор маълум бир шаклни топа олмаса, демак, бадиий асар йўқ. Шакл мавҳум нарса эмас. Шакл моҳияти бу – сўз. Лекин бу оддий сўз эмас, бадиий сўз.
***
Композиция, сюжет, тил – шакл. Унда мазмун нима? Жиддийроқ қарасак, шуларнинг ўзи мазмун. Рўёбга чиққан сюжет, композиция, сўз – мазмун.
***
Инсон тафаккури бор нарса. Табиатда-чи? Унда ҳам муайян тафаккур мавжуд. Чунки оламни ушлаб турган қонунлар – тафаккур меваси. Биз тушунмаган тафаккур оламда ниҳоятда кўп. Уларда ҳам бадиий унсурлар ҳаёт. Кашф этиш – тафаккур қилишнинг биринчи босқичи.
***
Воқеликни инъикос этиш бу – воқеликни қайта яратиш. Бу – воқеликнинг худди ўзи эмас, балки модели.

[Ulugbek Hamdam]

Воқеликка муайян муносабат ва шу муносабат нуқтаи назаридан воқеликни акс эттиришнинг эстетик тамойиллари

Корнель асарларида ақл бирламчи, ҳиссиёт иккиламчи. Расинда бўлса, аксинча. Ленин: “адабиёт ва санъат мафкуранинг маълум шакли ва унга хизмат қилади”, дейди. Бу нотўғри, аксинча, мафкура адабиёт ва санъатга хизмат қилиши лозим.

****
Адабиётнинг тарбиявий аҳамияти йўқ! Унинг ягона вазифаси – воқеликни инъикос эттириш. Адабиётнинг таъсири эстетик, психологик бўлади, асло сиёсий, мафкуравий эмас. Адабиётга партиянинг ҳеч қандай раҳнамолиги керак эмас. Мабодо, раҳнамо топилса, адабиётнинг йўналиши фақат битта бўлиб қолади.
***

Навоий воқеликнинг ўзини эмас, балки воқелик ҳақидаги ўз хаёлини тасвирлайди. Навоий – романтик шоир, унинг даҳолиги ҳам шунда. Биз реализм методини энг яхши деб билдик ва Навоийни ҳам шу “яхши” метод намояндаси сифатида кўрсатмоқчи бўлдик. Бу – хато.
***

Меҳнат қилишда эмас, йўқ, балки тафаккур қилишда инсон жуда-жуда дангаса. Биз меҳнатга ўрганиб қолганмиз, фикрлашга эмас.
***

Асарлар “ҳақида” эмас, уларнинг ўзини ўқиш зарур.
***

Асар устида қайта ишлаш мумкин эмас, асарнинг тили устида қайта ишлаш мумкин. Унинг моҳияти, мағзи ўзгармас бўлиб туғилади.
***

Принципиал нуқтаи назардан Бальзак ва Толстой ўртасида фарқ йўқ, лекин жузъий жиҳатдан олсак, улар бошқа-бошқа.
***

Энгельснинг: “адабиётда типик воқеалар типик шароитларда тасвирланади”, деган гапи нотўғри. Чунки бир кишининг ҳаётни, хаёлини акс эттирган асарлар типик эмас, бироқ, бу ҳам бадиий асар – адабиёт. Қаҳрамон типик бўлмаслиги мумкин, бироқ, барибир, у – тип.
***

Социалистик реализм мавжуд, аммо адабиёт сифатида эмас, балки идеология – мафкура сифатида.

[Ulugbek Hamdam]

Модернизм
Модернистик адабиёт XX асрнинг 30-йилларидан шакллана бошлади. У ўз ичига кўп нарсаларни қамраб олади. Мазкур адабиётнинг Кафка, Камю, Жойс каби оврупалик, Фолькнер, Хемингуэй каби америкалик йирик вакиллари бор. Улар ҳаётда учрамайдиган (мифологик ва бошқа) шаклларда ижод этдилар. Зигмунд Фрейд – модернизмнинг пайғамбари. У: “шуурнинг кўринмас, ботиний тарафлари мавжуд. Инсондаги кўп ҳолатлар шу ботиний шуур меваси”, дейди. Жойс ўз асарларида шуларни таҳлил қилади, чунки у Фрейд билан таниш эди.
***
Маркс: “буржуазияда инсон яккаланиб қолади, чунки бу система ва хусусий мулк билан боғлиқ”, дейди. Бу – янглиш фикр. Инсоннинг яккаланиши фақат капитализмга хос эмас. У жамиятга ва инсоннинг табиатига боғлиқ. Инсоннинг яккаланиши барча жамиятларга, жумладан, социализмга ҳам хос хусусиятдир. Жамият қанчалик мураккаблашиб боргани сайин, танҳолик шунчалик кучаяди. Масалан, ибтидоий жамоа тузумидаги билан ҳозирги давр инсон танҳолигини олиб кўрсак, сезамиз.

[Ulugbek Hamdam]

Экзистенциализм
Экзистенциализмга асос солган одам Жан Поль Сартрдир. Экзистенциализм “ҳаётнинг маъноси унинг бемаънилигида”, дейди. Лекин инсоннинг бунга алоқаси йўқ. Ҳаётнинг маъноси фожиадир, тўғрироғи, ўша фожиани енгишда. Хемингуэй ва Айтматовлар шундай тушунадилар. Экзистенция – маънонинг бемаънилиги, бу – буюк фожиа!
***
Сартр: “ҳар битта одам қонида экзистенция (фожиа ва беъманилик, кўнгилни беҳузур қиладиган субстанция) мавжуд”, дейди.
***
Ҳаётда яратувчилик билан бир қаторда йўқ қилувчилик ҳам бор. Йўқса, инсоният ақлини танигандан буён урушиб келмас эди.
***
Инсон заиф, у фожиадан қўрқади. Бунинг ўзи ҳам фожиа.
***
Ҳаётнинг устидан чиқарган ҳукмимиз бизнинг ўзимизга ҳам тегишли.
***
Оламдаги жониворларнинг биттаси – биз ва бизнинг ҳеч қандай улардан устунлигимиз йўқ.


***
Ҳаётнинг ўзи кучли фожиаларни мужассам қилади. Камюда ҳеч қандай ҳайратга туширадиган қаҳрамон йўқ, лекин уларнинг тақдири кишини қийнайди, азоблайди.
Яхши асарни ўқигач, киши поклангандай бўлади. Адабиёт бундан ортиқ нима берсин?
***
Буларнинг ҳаммаси тафаккур қилишнинг битта йўли, холос.

[Ulugbek Hamdam]

Эмиль Золя

Инқилоб – бир гуруҳнинг иккинчи бир гуруҳ устидан ғалабасидир. Флобер Париж коммунасини инкор этган. Аммо у Бальзакни инкор этмаган, фақат Бальзак изидан бормаган.
***

Шу кунги ҳаётни – фақат сўкиш, инкор этиш, қарғаш мумкин бўлган ҳаётни тасвирлашга реализм керак. Шундай реализм Золяда мавжуд. Унда эксперимент кучли. Адабиётда баъзан мувафаққиятсиз эксперимент одатдаги асарлардан қимматлироқ бўлади.
***

Классик адабиётда воқеликни тасвирлаш етарли эди. Ҳозир етарли ва муҳим эмас. Бу – жўнлик.
Воқеликни тасвирлаш – синтез, тушунтириш – анализ.
***

Навоийдаги савқитабиий (интуиция) ҳозир йўқ. У минг йилда бир марта дунёга келади.
***

Белинскийнинг: “санъат воқеликни бадиий сиймолар асосида акс эттиради”, дегани бугун етарли эмас. Чунки воқеликни бадиий тадқиқ қилиш асосида бадиий сиймоларни яратиш – бугунги кун шиори.
***

Эмиль Золя – реалист. У: “илм билан бадиий асар бир хил. Фақат уларнинг танлаган объектлари, методлари бошқача, мақсадлари эса битта”, дейди.
***

Инсонни ген (ирсият) программалаштиради. Ген авлоддан-авлодга ўтади. Инсон сажиясини белгиловчи нарса атроф-муҳит эмас, балки субъект, ирсий программа. Инсон – бетакрор, йўқса, ота-онаси ким бўлса, у ҳам ўша бўларди.
***

Золя қаҳрамонлари ноанъанавийдир.
***

Инсоннинг генига таъсир қилиш (яъни, ўзгартириш) жиноят.
***

Импрессионизм – бир лаҳзада кечган муайян нарса-ҳодисани тасдиқлаш, рўёбга чиқариш, акс эттириш. Масалан, рассом маълум бир тасвирнинг қайси жилваси кўринса, ана шуни акс эттиради. Реалликда эса типиклаштирилади ва, натижада, нимадир йўқотилади. Импрессионизм ўша ниманидир олади.
***

Бир тасвирни ҳар хил рассом ўзича (турлича) кўради.
***

Импрессионизм буюк санъат. У улкан санъатларни келтириб чиқаради. Золяда ҳам шу нарса бор. Золянинг баъзи асарлари ниҳоятда зерикарли бўлиши мумкин, лекин у бор нарсани ёзади. Муҳими ҳам шу – бор нарсани ёзиш. Хемингуэй: “ёзувчи нимани яхши билса, шуни ёзиши керак”, дейди.
***

Ҳар қандай истеъдод конкрет, аниқ-муайян бўлади. Истеъдоднинг ўзи нима? У – эҳтироснинг энг юқори даражада намоён бўлиши. “Умуман истеъдод” деган нарса йўқ. Ҳар бир ёзувчининг ўз истеъдоди мавжуд.
***

Романтизмнинг “ожизлиги” шундаки, унда олдин программа (дастур) тузилади ва шу асосида асар ёзилади. Бунга сиғмай қолган жойлари эса қирқиб ташланади.
***

Золядаги фавқулоддалик ирсият билан боғлиқ.
***

Толстойда ўз-ўзини инкор қиладиган қарама-қаршилик бор. Буни Ленин ёзувчи дунёқарашининг чекланганлиги билан изоҳлайди. Аслида-чи? Аслида, бу нарса Толстойда “ёмонликка яхшилик орқали жавоб бер”, кўринишида мавжуд ва буни шундай тушуниш лозим.
***

Ҳаётда ҳамма ҳам шахс даражасига кўтарилавермаслиги мумкин, лекин ҳар битта инсон битта индивид.
***

Золя марксизмни қабул қилган эмас, бироқ социализмни – бошқача социализмни қабул қилган. Унинг энг катта асари “Ругон – Маккарлар”дир. Асар йигирма жилддан иборат ва ундаги воқеалар йигирма йилда кечади. Қизиғи шундаки, ёзувчи бу асарни йигирма йилда ёзиб тугатган.

[Ulugbek Hamdam]

***

Романни Белинский жанр деб атайди. Ҳозир роман жанр эмас, балки тур. Унинг жанрлари мавжуд. Масалан, роман, роман-эпопея. Воқеликка муносабат, бадиий тамойил романни эпопея қилиши мумкин. Аммо ҳамма кўп жилдли романлар ҳам эпопея бўлавермайди.
***

Одамлар бошига кулфат тушгандагина бирлашади. Бошқа пайтларда эса бирлашмайди.
***

Қаҳрамон тақдирининг тарихи – сажия (характер).
***

Асарнинг ният-ғоясини аввалдан билиб бўлмайди. Агар билиб бўлса, бу романтизмдир.
***

Бизда яратилган асарларда фақат шарт-шароит одамни одам қилади, дейилади. Индивид, шахс, ирсият эсдан чиқарилган. Ирсиятнинг шахсда намоён бўлиши Золяда қонуний тарзда кечади. Толстойда бу жиҳат ўткинчи.
***

Ёзувчи бошқа миллат вакилини акс эттирганда ҳам, барибир, унда ўз миллати хусусиятини сезиш мумкин. Бу камчилик эмас – ўзига хос жиҳат.
***

Совет адабиёти йўқ. Чунки совет деган халқ йўқ. Рус адабиёти бор, ўзбек, грузин адабиёти бор. Совет маданияти ҳам, музикаси ҳам йўқ.
***

Адабиётга сиёсатни суқиш керак эмас, бадииятнинг ўзи сиёсат.
***

Аҳамияти жиҳатидан ёзувчи (шоир) умумжаҳон бўлиши мумкин, лекин поэтикаси, бадиияти жиҳатидан фақат ўз миллатининг одами бўла олади, холос.
***

Жамият индивидни яратади, деган фикр нотўғри, балки индивид жамиятни яратади. Ҳатто Навоийда кўп қаҳрамонлар шароит маҳсули. Мавжуд индивидлар эса романтик хусусиятга эга.
***

Ёзувчининг хаёли чексиз бўлганда ҳам объектив хаёлот (борлиқ)дан шубҳасиз тордир.
***

Золя ўз хаёлотини чеклайди. Бу – ҳамманинг қўлидан келадиган иш эмас. Масалан, у адабиётни илм дейди.
Золя индивиди Бальзакникидан кенгроқ. Фрейд кашфиётлари Золя кашфиётлари устига қурилган. Бу – табиий ҳол. Уларда фавқулодда ҳодисалар, индивидлар текширилади.
***

Қолиплар – стереотиплар дастлаб пайдо бўлганда ижобийдир. Улар қайтарилганда, сийқаси чиқади.
***

Сўз ташбеҳга айланганда бадиийлик юзага чиқади. Идеализмсиз бадиият йўқ. Идеализм бу – бор нарсани ҳар хил тушуниш.
***

Асар вақт ўтиши билан бошқа (асар)га айланади. Чунки уни тушуниш ҳар хил.
***

Истеъдод – туғма ҳодиса. Уни аямай сарфлаш керак. Сарфлашнинг орқасидан яна сарфлаш келиб чиқади. Бироқ истеъдодга эҳтиёт бўлиб муносабатда бўлиш лозим.
***

Ҳақиқий санъаткор ҳар доим ношукур бўлиши керак. Ҳақиқий ёзувчи учун яшаш бу – ижод. Хемингуэй ёзолмаганини тушунгач, ўзини ўлдиради. Гоголь ва Мопассан жинни бўлиб ўлган.
***

Орқа мияда биз билмаган бўлим бор ва у анормал психологияни пайдо қилади. Жиннилар ҳаракатини ботиний шуур бошқариб туради. Фрейд буни сексология билан боғлаб аниқлаб берган.
Секс бу – эҳтирос. У қудратнинг энг юқори даражада рўёбга чиқишидир. Секс бу – кўпроқ руҳий яқинлик. Леонардо да Винчи суратидаги сеҳр бу – қониқмаган секснинг кўриниши.
***

Ёзувчида жасорат бўлиши зарур. Кўпчиликда шу етишмайди.
***

Табиатнинг бутун фожиасини тўлалигича акс эттириб, қабул қилиб бўлмайди. Бунга инсон чидай олмайди. Золя буюк жасорат чегарасида фожиани акс эттирган. Ушбу ҳаддан четга чиқиш мумкин эмас. Ундан четга чиққан Золя мутлақо ҳалок бўлади.
***

Инсоннинг қиммати, даставвал, унинг омма эканлигида эмас, балки инсоннинг якка ўзида. Сталинизм “Оммада!” дегани учун вужудга келди, яъни, у якка одамларда қимматни кўрмади, ўлдираверди.
***

Сизифнинг бахти – унинг бахтсизлигида, шуни ҳис қилганида.


***

Севги – бу фожиа. Чунки унда ўзликдан кечишга тўғри келади, яъни, ўзингни кимгадир бағишлайсан. Ўзингдан кечиш эса – бахтсизлик.
***

Бахт балки ўткинчиликни тушунишдадир.
***

Инсон тафаккури чексиз эмас. Инсонни инсон қиладиган нарса бу – маънавият.
***

Инсон фожиани тан олиши ва уни енгишга ҳаракат қилмоғи керак. Хемингуэй учун ёзиш – ҳаёт, фожиани енгиш эса – яшаш эди. У жисмонан ёзолмай қолди ва ўзини-ўзи отиб ўлдирди.
***

Руҳият – ёзилмаган, айнимаган дин! Одам қанча буюк бўлмасин, унинг руҳиятида яшириниб ётган ўз манфаати бор. Бусиз мумкин эмас. Бусиз одам – одам эмас. Унинг бошқаларга хизмат қилишида ўз манфаати бўлади.

[Ulugbek Hamdam]

Томас Манн

Томас Манн Толстой ва Бальзаклар даражасида, лекин уларга нисбатан анча мураккаб. Унинг Толстой ва Бальзак сингари оммавий эмаслигининг сабаби ҳам шунда.
***
Фақат образ орқали воқеликни тўла акс эттириб бўлмайди.
***
Адабиёт истеъдоддан ташқари (ёзиш) техника(си)ни ҳам талаб қилади.
***
Чернишевский ўта тенденциоз ёзувчи. У халқни қўлга болта олишга биринчи бўлиб чақирган. У ёзувчи эмас, “Нима қилмоқ керак?” деган асари ҳам асар эмас. “Нима қилиш керак?” деган саволга “Воқеликни акс эттириш керак”, деб жавоб бериш лозим.

***
Адабиётга ҳикоя мифларни дастлаб Томас Манн олиб кирган. Фашизм саксон миллион одамни йўқ қилди. Лекин мазкур қабоҳатга нима мажбур қилди? Буни ҳеч нарса тушунтириб беролмайди. Фақат озгина яқин борадигани бу – МИФ.
***
Ҳар битта бадиий асар дастлаб миллийдир. Миллий бўлмаган адабиёт, адабиёт эмас.

[Ulugbek Hamdam]

Хорижий ўзбек адабиёти
Америкалик ўзбек ёзувчиси Булоқбоши Чўлпонни Шекспирга қиёс қилади. Кейин ёзади: “Йўқ, чуқурроқ ўйлаб кўрсам, Чўлпон Шекспир эмас экан. Чўлпон бу Чўлпондир”.
***
Сўзни ўлдирсангиз – тил ўлади. Тил ўлса, миллат ўлади. Миллат бу – ўзбек, француз, турк, инглиз...
***
Балки Пушкин, Лермонтовнинг аслини, тўла муқобилини ўзбек тилида ўқиш мумкин.
***
Адабиёт ўз сиёсатини ўзи намойиш қилсин. Унга тиқиштириш шарт эмас. Ҳозир ҳар бир ҳаракатимиз, сўзимиз – сиёсат. Ҳатто тушларимизда ҳам сиёсат мавжуд. Лекин булар сиёсатлаштириш эмас. Ҳозирги ўзбек адабиётида сиёсатлаштириш йўқ.
***
Бобурга келиб ўзбек адабиёти иккита йўлга ажралиб кетган. Назаримда, ўзбек классик адабиёти Машрабгача давом этади.
***
Навоий ва Фурқатлар маърифатчи эмас. Рус маданиятини сўқигани учун Фурқатни маърифатчи деб бўлмайди. Ахир, бу – туркий халқлар маданияти эвазига бошқа маданиятни киритиш-ку!

***
Чўлпоннинг “Бузилган ўлкага” деган шеърида миллатчилик бор. Миллатчилик – буюк ҳодиса. Шовинизм – бир миллатни иккинчи миллатдан устун қўйиш. Миллатчилик эса ҳар ким ўз миллатини ҳимоя қилиш, демакдир.
***
Жаҳонда майда ёки катта халқ йўқ. Чунки миллатлар бир жонзотнинг аъзоларига ўхшайди. Жонзот учун унинг ҳар бир аъзолари бирдек қимматли. Битта аъзо ишдан чиқдими, демак, бутун танада емирилиш бошланади.
***
Аллоҳни тан олиш ёки инкор қилиш унчалик муҳим эмас. Асосийси – унинг даражасига руҳиятда чиқиш.
***
Руҳ – нурланиш оқими, моддий.
***
Йўқ нарсага ҳам “бўлиши мумкин” деб қараш лозим. Бу ерда инсон ўзига чексиз эрк бермоқда. Инсон туғилгандан бери эркни орзу қилади. Балки инсоннинг асл моҳияти шундадир.
***
Маркс: “Эрк бу – англанган зарурият”, дейди. Аслида, эрк ва зарурият бир-бирига қарши. Марксдаги эрк сохта. Эркнинг чегараси йўқ. Руҳиятга эрк бериш лозим.
***
Етти рақами муқаддас. У космогониянинг белгиси. Космогония – етти иқлим, етти олам, етти само. Биз ҳаммамиз ўз юлдузларимиз таъсирида бўламиз. Чунки биз туғилганимизда муайян юлдузлар ўз таъсирларини ўтказганлар.
***
“Пантуркизм”, “панисломизм” деган гаплар ғирт ёлғон. Чунки бор бўлганида эди, сўз ҳам ўзбекча бўларди.
***
Жадидчилик – энг аввало, адабий-бадиий ҳаракат. У жаҳоннинг ярмини қамраб олган. Жадидчилик худди бугунги кундагидек янги бадиий тафаккур. У илгариги маориф тизимини, яъни, мадрасалардаги ўқитиш тизимини тиклашга интилишдан бошланган. Бунинг учун адабиёт орқали йўл тутишган. Туркияда бошланган. У – тараққийпарвар умумтурк ҳаракати. Жадидчиликка француз маърифатчилиги таъсир қилган. Масалан, Ҳамзанинг “Заҳарли ҳаёт” номли асаридаги фоҳиша аёл тасвири. Француз маърифатчилиги эса, ўз навбатида, Шарқ маданиятидан илҳом олган.
***
“Инқилобий”, “прогрессив”, “реакцион” адабиёт деган тушунчалар бўлмағур гаплар. Чунки адабиётнинг мағзи – инсон. Шундай экан, у қандай қилиб реакцион бўлади? Кўринадики, жадидчилик адабиёти ҳам на прогрессивдир ва на реакцион.

Адабиётда иккита руҳ бор:
1. Қуллик;
2. Озодлик.
Шахснинг озодлигини миллатнинг озодлиги таъмин этади. Мен аввал ўзбекман, кейин озодман.

[Ulugbek Hamdam]

Лотин Америкаси адабиёти

Жаҳон адабиётида Лотин Америкаси адабиётини феномен дейишади. Бу адабиётда роман бўлган эмас, демакки, анъана ҳам бўлмаган. Биринчи роман 1931 йилда ёзилган ва “Премия” деб аталган. Навоийнинг “Садди Искандарий”сини роман дейиш мумкин. Чунки у мифга асосланган (қолган достонлари роман даражасига кўтарилган эмас). Шунга кўра ўзбек адабиётида инқилобдан кейин роман пайдо бўлди, дейиш нотўғри.
***
Маркесдаги “думли бола” қадимги ҳиндулар мифологиясидан олинган. Миф ҳар доим фожиа билан якунланади.
***
Бошқа халқ психологиясини инкор этиб бўлмайди. У айтаётган гапларни “шундай бўлади”, деёлмасак, “шундай бўлиши мумкин экан”, деб фараз қилайлик.
***
Ёзувчининг борлиги унинг бутун асарлари билан белгиланади. Унинг буюк асарлари (ижодкорнинг) фақат бир томонини кўрсатади, холос. Ёзувчининг буюклиги унинг ожиз асарларида ҳам кўринади. Ижод бу – система. Хуллас, санъаткорнинг улуғлиги унинг битта-иккита асарлари билан ўлчанмайди.

***
Биз табиат қўйнидан чиққанмиз. Фожиамиз ҳам шуки – чиққанмиз. Инсон – табиат унсури. У – абадий. Табиатда эврилиш бор, лекин йўқолиш йўқ, бўлмайди.
***
Адабиётнинг бирдан-бир вазифаси – ҳаётни ошкора кўрсатиш, унинг фожиасини кўрсатиш.
***
Чақалоқ туғилиши билан қаттиқ йиғлар экан, у дунёга келганини интуитив равишда ҳис қилиб, даҳшатдан йиғлайди. Менингча, унинг тафаккури катта бўлгандаги тафаккурига тенг. Фақат у улғайгандагина мазкур тафаккур намоён бўлади.
***
Инсон туғилганда ифлос ва ёлғиз бўлади. Ўлаётганда яна ифлосланади. Инсоннинг моҳияти ана шу икки нуқтадан иборат. Унинг оралиғи субстанция – моҳиятнинг ҳаракати.
***
Яшашнинг ўзи – фожиа. Ибтидо фожиа бўлсаю интиҳо фожиа эса, демак, ўртаси ҳам фожиа. Биз ана шу фожиани, даҳшатни енгсаккина уни тушунамиз. Йўқса, унинг қулига айланиб қоламиз. Ўз фожиасига камдан-кам одам чидайди. Фожиага бардош бериб, уни кўзгуда акс эттира билган ёзувчи оз, жуда ҳам оз.
***
Ҳар ёзувчининг ўз виждони олдидаги жавобгарликдан ташқари бошқалар олдидаги жавобгарлиги ҳам бор. Ҳатто бу муҳимроқдир. Ҳақиқий ёзувчи ўз шахсий ҳаётида бир талай номаъқулчиликлар қилган бўлиши мумкин, бироқ бошқаларга нисбатан ҳеч қачон қабиҳлик қилмайди.
***
Ҳар қандай мард одам ҳам ўзидан ва бировдан ниманидир яширади.
***
Адабиётшуносликда профессионализмнинг икки томони бор. Биринчиси – асарни англаш. Бу жараёнда ўзликдан воз кечиш керак. Ўзлик, албатта, таъсир кўрсатади, лекин мазкур жиҳат йўналишини белгилаб бермаслиги лозим. Мен асарни белгилаб бермайин, балки асар мени белгилаб берсин. Иккинчидан, профессионалда асарни ўқиётгандаги лаззатланиш ҳиссиёти сийқаланиб боради.
***
Энг қийин нарса – болаликни ўзида сақлаб қолиш. Болаларда қолип бўлмайди. Адабиётшунос ана шундай бола бўлиб фикр қилса, кўп нарса ютади.
***
Достоевскийда Мишкин – телба, қолганлар соғ. Аслида, Мишкин соғ-у, бошқалар телба.
***
Ҳаётда ёлғон гапириш ёмон нарса. Лекин ҳаёт ўз йўлида кетаверади, адабиётда эса умуман ёлғон ишлатиш мумкин эмас.
***
“Улисс”ни ўқиш учун мифология ва “Одиссея” каби достонлар билан танишиб чиқиш лозим.
***
Ҳалокат бу – қутулишнинг йўли эмас. Ўлим – зиддиятни ҳал қилмайди. Иложсизлик ва иложнинг мавжудлиги “Юз йил танҳоликда” бирлашади.
***
Одиссей ёлғиз эмас, уни ҳатто ҳалок бўлганларнинг руҳлари қўллаб турибди. Аммо бу – биздаги коллектив ҳақидаги тушунчадан тамоман бошқадир. Маркесда танҳолик бор. Буни таҳлиллаш учун ақл бовар қилмас истеъдод керак. Бу ҳатто Фолькнерда ҳам йўқ.
“Улисс”да танҳолик шу бугуннинг хусусияти тарзида очилади. Маркесда танҳоликни келтириб чиқарган – кечаги танҳолик. Бу ўринда яккаланишдан ташқари яккалаш ҳам мавжуд. Бу фақат одамга эмас, балки оламга ҳам хос хусусиятдир. Танҳолик юз йил аввалги гражданлик урушидан келиб чиқади. Бу – шартли. Аслида, ёлғизлик башарий қирғиндан келиб чиқади.
Жазонинг оқибати тазарру бўлмоғи керак. Жазонинг ўзи яна қирғинга сабаб бўлади. Буэндиоларнинг бошига тушган кулфатлар жазонинг бир кўриниши. Инсон табиатида тазарруга қараганда ёвузлик кучлироқ.
***
“Қори ишканба” – Гобсекнинг кўчирмаси. Қаранг, Қори ишканбага раҳмингиз келмайди, Гобсекка эса келади.
***
Агар истеъдод бўлса, қачондир, нимадир намоён бўлади. Бу – муқаррар.
***
“Улисс”ни узлуксиз ўқиш керак. Чунки ҳаётнинг ўзи шунақа – узлуксиз. Ҳаёт субстанция эмас, балки ҳодиса. Танҳолик ҳам шундай. “Юз йил танҳоликда”ги юз йилнинг ўзи чексиз.

[Ulugbek Hamdam]

Кафка
Хемингуэй, Маркес, Диккенс каби адиблар: “асар бошқа, мен бошқа”, деган гапни айтишган. Менингча, бу нотўғри. Чунки ёзувчи ким бўлса, асар ҳам ўшандай бўлади. Одам ўзидан нур таратади. Худди шундай, асар ҳам ёзувчининг бир кўринишидир.
Кафкадек даҳшатли ёзувчи дунёда йўқ. Кафка маънавий жиҳатдан эзилиб, майдаланиб кетган. Яҳудийларда одам қаторига кириш учун ҳар нарсадан воз кечиш одати бўлган. Улар ҳатто диндан-да кечишган. Лекин, аслида, қалбда, шуурда ҳеч қачон кечмайдилар. Даҳшат шу ердан вужудга келади. Чунки аросат бошланади. Кафка яҳудийликдан чиқиб кетган ва немис тили унинг учун она тилига айланади. Шунинг ўзи танҳоланишдир. У жамиятга киришга ҳаракат қилди, лекин жамият уни ўзидан итарди.
Кафкани биров реалист деса, бошқа биров модернист дейди. Кафкани ўқиганда, шу заминдан келиб чиқиб қараш керак эмас, шуурда заминдан бир оз кўтарилиш лозим. Хаёл ҳам реаллик эканини тушуниш керак.
***
Болалигимизда эртакдаги барча нарсаларга ишонар эдик ва ишониб тўғри қилганмиз. Ақлимиз расо бўлган сари табиийликдан узоқлашиб борамиз.
***
Кафка ўз асарларининг асосий қисмини чоп этишларини ман қилган. Чунки асар таъсирида ўқувчини даҳшатга тушиб, асар асири бўлиб қолишини истамаган. У бундай асарларини ҳатто ёқиб юборишларини илтимос қилган.
***
Гоголь ва Кафка ўртасида ўхшашлик бор. У ҳам Кафка даражасидаги даҳо. Масалан, унинг “Вий” асарини ўқиб кўринг. Гоголь “Ўлик жонлар”нинг иккинчи қисмини ёқиб юборган. Эмишки, у мазкур бўлимда помешчиклардан бирини ижобий қилиб тасвирлаган ва кейин тушуниб қолиб ундан воз кечган. Бу – хато фикр. Аслида, Гоголь ўз асаридан ўзи даҳшатга тушган. Биз Гоголни Белинскийнинг таҳлилидан келиб чиқиб баҳолаймиз. Гоголь покланишга чақирган. Буни Белинский тушуниб етмаган ва танқид қилган. Аслида, Гоголь воқелик қандай бўлса, ўшандай акс эттирган.
Гоголь ҳам рус бўлиб рус эмас, украин бўлиб украин эмас. Аросатда қолган шахс.
***
Ҳаётнинг ўзи трагикомедия.
***
Нусха кўчириш – санъат эмас.
***
Ўз нонимиздан бир бурдасини берганга қуллуқ қиладиган халқ вакили бўлишдан мен уяламан.
***
Қачонгача ҳамма одамларни буюк, табиатнинг энг олий тожи, деб юрамиз.
***
Аввало, ўзликдан воз кечишга рози бўлиш керак. Аввало, киши ўзидан қўрқмаслиги лозим. Бундай қўрқув ҳиссини енгиш зарур.
***
Кафка 41 ёшида вафот этди. Уни асарларида акс этган ҳақиқат ўлдирди. Кафканинг улуғлиги ўша даҳшатни кўра олганлигида.
***
Лирик қаҳрамон ва шоир деган гап бор. Бу – ғирт бемаънилик. Фақат шоир бор. Лирик қаҳрамон ҳам шоир, шоир ҳам шоир.
***
Пушкин Байроннинг “Шарқ поэмаси” деган асари тўғрисида: “Байрон ҳар бир қаҳрамонга ўз хусусиятидан битта-биттадан берган. Бу – унинг заиф томони”, деган. Ушбу фикрларида Пушкин ҳақсиздир.
***
Воқеликни акс эттиришда ўзини қурбон қилиш Жойс, Камю, Кафкада жуда яққол кўринади.
***
Ёзувчининг аросатлиги! Ўйлаб қарасак, ҳаётнинг ўзи шунақа – на у ёқлик, на бу ёқлик.
***
Турғунлик даври бир тийинга қиммат давр. Аслида, унинг ўзига хос аҳамияти мавжуд: Кафка, Жойс, Камю сингари ёзувчилар юзага келади.
***
Кўздан ёш чиқиши – бу жуда осон йўл. Биз даҳшатга тушишни билмаймиз, тушунмаймиз.
***
Жамият тараққиётида ягона йўл бор – эволюцион, революция билан ҳеч нарсага эришиб бўлмайди. Революция бу – табиатга нисбатан тазйиқ.
Дарахтнинг қадри қанча бўлса, инсоннинг қадри ҳам шунча.

[Ulugbek Hamdam]

Утопик асарлар

Хаёлни илмга айлантирмоқчи бўлдилар ва айлантирдилар, лекин амалга ошмади.
***
Романларни ўқиётганда даҳшатга тушамиз, бироқ ҳаётдан қўрқмаймиз. Аслида, романдагилар ҳаётда бўлган.
***
Инсон тафаккурда юз фоиз эркин бўлмоғи керак.
***
Мафкура санъатда ҳокимлик талаб қилар экан, бадиият бузилади, сўз бузилади.
***
Адабиёт ҳаётнинг худди ўзи эмас ва бўлмаслиги керак. Адабиёт иллюзияга айланиши лозим, яъни, гўё худди шунақа.
***
Кўриниб турган нарсани фақат сўз билан ифода қилинса, бунинг нимаси санъат?

***
Навоий асарлари ҳаётнинг худди ўзи эмас, балки гўё худди ўзи.
***
Уран сайёрасини Гёте башорат қилган. Яъни, ҳар қандай сиймо бу – ахбор (информация).
***
Фарҳодга Ширин кўзгуда жонли бўлиб кўринади. Бу ҳозирги кибернетикага мос тушади.
***
Ҳар қандай асар, одатда, бир сўз учун ёки бир сатр, бир фикр учун ёзилади.
***
“Қутлуғ қон”да романнинг асосий ғояси Мирзакаримбойда мужассам бўлган. “Ер сотган эр бўлмас, эр ер сотмас” деган фикр учун мен ушбу романни буюк асар деб атайман. Бинобарин, “Қутлуғ қон”нинг асосий қаҳрамони Мирзакаримбойдир.
***
Мана биз нисбатан озодмиз[1] (http://uforum.uz/#_ftn1). Лекин нега жим турибмиз? Чунки руҳимиз қулфлоқ. У даҳшатдан халос бўлмоғи лозим. Балки бу даҳшат ирсиятга айланиб қолгандир.
***
Ҳар қандай асарда нисбатан камчилик бўлади, уни ўйлаб чиқаришнинг ҳожати йўқ.
***
Санъатнинг энг зўр устунларидан бири – шартлилик.
***
Инсоннинг ҳамма соҳадаги ишлари бир хил принцип (тамойил)га асосланади.

***
Шундай ҳодисалар борки, улар моҳиятнинг ўзида мужассам бўлади.
***
Бадиий асар бу – модел. Истеъдоднинг қудрати ана шу моделлаштириш процессида намоён бўлади.
***
Асар – модел. Лекин бу унинг қадрини туширмайди, балки оширади. Чунки моделда чек йўқ, чегара йўқ.
***
Ҳар қандай асарда санъаткор ўзини намоён қилади. Шу – модел.
***
Бизникидан бошқа галактикаларда ҳам инсонлар бор. Улар бошқача, лекин моҳият битта. Буни тушунмасдан туриб санъатни талқин қилиш мумкин эмас. Санъатни олам моҳиятидан ажратиб олиш керак эмас.
***
Биз ўз қобиғимиз ичидан чиқа олишимиз лозим. Биз ҳали тухумни ёриб чиқмаганмиз.
***
Санъатда ниманидир тушуниш инсонга ҳузур бахш этиши керак.
***
Ёзувчи ёзмаслик мумкин бўлса, ёзмайди.
***
Ўзликни намоён қилиб бўлгандан сўнг ҳақиқий санъаткор учун ҳаётнинг қизиғи йўқ.
***
Яшаш бу – ижод!
***
Ҳақиқий санъаткор қанчалик буюк бўлса, шунчалик нозик бўлади.

***
Яшаш нима? Бу ўзликни намоён қилиш. Еб-ичиш, сайр қилиш – булар восита, холос.
***
Ўзликнинг ўз маъноси, моҳияти бор. У бемаъни эмас. Шу моҳиятни тушунсаккина ундан қўрқмаймиз.
***
Толстой баъзан қолипга тушади, лекин Достоевский учун ўлчов йўқ. Достоевскийнинг тафаккур ва истеъдоди тенг. Толстойда истеъдод пастроқ.
***
Руҳий ҳолат Стендалда системага айланган. Бу ҳатто Толстойда ҳам системага айланмаган.
***
Руҳият кўп жиҳатдан онг ва тафаккур билан боғланмаган. Унинг илдизлари бошқа жойда.
***
Истеъдод бу – меҳнат эмас, у туғма хусусият.
***
Сексология – эркак ва аёл ўртасидаги руҳий муносабат. У илоҳият даражасига кўтарилган нарса. Инсонни юксакликка чорлайдиган куч.
***
Истеъдод – инсон сексологик имкониятларининг энг юқори даражага кўтарилиши.
***
Шеърга ошиқ бўлмаган шоир шоирми? Аллоҳга, борлиққа ошиқлик ҳам шеърга ошиқликда намоён бўлади.
***
Ёзувчи кўзга кўринмас ипларни савқитабиий орқали топади. Чунончи, Бетховен ўзининг жаҳонга машҳур 9-симфониясини кар бўлиб қолганда ёзган.

***
Бўғилган эҳтирос (секс) тафаккурга таъсир қилади. Ҳатто фожиага айланиши мумкин.
***
Буюк асарларнинг ҳаммасида системали руҳий ҳолат мавжуд.
***
Инсоннинг руҳияти ўзи мустақил, кўпинча, ташқи шароитдан, воқеа- ҳодисалардан келиб чиқмайди, улар фақат туртки бўлиши мумкин. Ташқи шароит билан тўқнаш келинганда яшириниб ётган руҳий ҳолат уйғониб кетади.
***
Роман, аслида, инсонни кашф қилиш.
***
Биз одамнинг қадрини билмаймиз, гўё халқнинг қадрини билмаймиз. Ахир, халқнинг ўзи нимадан иборат?
***
Бир-бирини севишиб турмуш қурганларда сексологик муносабат гўзаллик туғдиради.
***
Ҳар қандай олий ишқий муносабатларнинг манбаи ўша – ибтидоий инстинкт.
***
Идеал қаҳрамонларнинг ҳаммаси – фожиа. Чунки улар хаёл, амалга ошмайдиган хаёл ва ёзувчи буни савқитабиий орқали сезиб туради.
***
Кафка: “абсурдда абсурд”, деса, Камю: “ҳаёт абсурд, лекин унинг ўзи қадрият”, дейди. Яъни, туғилиш ва ўлимнинг ўзи қадрли. Шу икки нуқтанинг ораси абсурд, бироқ қадрли абсурд.
***
Борган сари асар ҳажми қисқаряпти, лекин мазмун кенгайяпти.
***
Китоб ўқиш учун китобхон ўша давр руҳига кириши, ўша давр одамлари нуқтаи назаридан туриб ёндашиши лозим. Бўлмаса, ўқиб бўлмайди.
***
Ёзувчининг қалби оламга очиқ бўлиши керак.
Қуръон қалби – оламга очиқ ҳодиса.
***
Шаклда қайтарилмагандан кейин, демак, мазмун ҳам бошқача бўлади.

[1] (http://uforum.uz/#_ftnref1) Бу фикр айтилганда тарих 1991 йил эди – У.Ҳ.

[Ulugbek Hamdam]

Модернизм
Натурализм – XX аср бошидаги модернизм. Натурализм система даражасига кўтарилмайди. У икки хил даврни бошидан кечиради.
Горький натурализмни нотўғри тушунган. Натурализмда кўпроқ модернизмни тушунганлар. Белинский модернизмни тушуниш даражасига етиб келмаган. Унда ўтакетган субъектизм бор. Толстой уни ҳеч қачон қабул қилган эмас. Ҳатто Некрасов – деҳқон шоири ҳам. Белинский Пушкинни бир ёқлама талқин қилади. Унингча, Пушкин подшоҳга қарши, революционер. Натурализмни нотўғри тушуниш Белинскийдан бошланган.
***
Эҳтимол, Гоголь интуитив равишда модернизм йўналишида ёзгандир.
***
Чернишевский эстетикасининг мазмуни: гўзаллик – меҳнатда.
***
Садриддин Айнийнинг “Бухоро жаллодлари” – деярли очерк. Унда воқеликни инъикос эттириш йўқ, балки фақат тасвир бор. Бунда Ғарб модернизмидан таъсирланган ўринлар мавжуд. Козимийда шундай асар “Қўрқинчли Теҳрон”дир. Агар Шарқдаги мана шу 20-30 йиллик натурализм бўлмаганда, ҳозир ҳам классик анъана давом этаётган бўлурди.
***
Жаҳон прозаси Золя романларидан бошланади, дейишади.
***
Энгельс Бальзакни ўрнак қилади. Лекин реализмнинг ўзига хослигини бир ёзувчи орқали бериб бўлмайди.
Золя ҳам эстетик, ҳам бадиий система яратган. Ҳозирги замон реализми классик замон реализми билан Золя даври реализмининг қўшилувидир. Балки, реализмдан, натурализмдан ажратиб олишнинг ўзи нотўғридир.
Натурализмнинг моҳияти нимадан иборат? Фақат Золянинг экспериментал романидан келиб чиқсаккина, натурализмга тўғри баҳо берамиз.

***
Марксизм: “базис бирламчи, устқурма иккиламчи”, дейди. Хўш, марксизмнинг ўзи нима? Устқурма ва у дунёни ўзгартирди. Демак, базис бирламчи эмас.
***
Энгельс: “Бальзак ўтмишдаги ва ҳозирги барча Золялардан устун”, дейди. Золяга берилган баҳо натурализмга берилган баҳо эди ва шундан кейин унга (натурализмга) эътибор сусайди.
***
Инсоннинг нафақат ижтимоий, балки биологик – энг муҳим томони ҳам ҳисобга олиниши зарур. Натурализмнинг устунликларидан бири, инсонни биологик мавжудот деб кашф қилиш билан боғлиқ. Бальзак эса инсонга кўпроқ ижтимоий мавжудот сифатида ёндашади. Бальзак даврида бу табиий ҳодиса эди, бироқ ўша пайтдаёқ бунга қарши бўлган Стендаль дунёси бор эдики, буни ҳам инкор қилмаслик лозим.
***
Стендаль – психологик таҳлил. Вақтида уни ҳеч ким тушунмади, қизиғи шундаки, уни Бальзак тушунди. Бальзак Стендалга айтади: “Нега сиз ҳолатларни тасвир этаётганингизда атрофни ҳам чизмайсиз? ” Кўринадики, Бальзак ҳамма ҳақиқатни ўзида мужассам этолмайди.
***
“Менингча, типик деган тушунчадан умуман воз кечиш керак. Чунки ҳозирги замон реализми учун бу ўзини оқламайди”, деган эди Роже Городи. Ушбу француз адабиётшуносининг “Реализм без берегов” деган асари мавжуд. У Кафкани биринчи бўлиб социалистик реалист, деб атайди.
Роже коммунист бўлган. Қизиқ, илгари улуғ руҳонийлардан даҳрийлар чиққан, энди эса даҳрийлардан Рожелар чиқяпти.
***
Эҳтимол, Кафкани система деб эмас, балки модернизмнинг бир кўриниши, деб тушунмоқ керакдир.


***
Бергсон инсонни, асосан, биологик мавжудот сифатидаги руҳиятини ўрганади (ирсият назарияси).
***
Инсон ўзини кашф қилишда ҳам табиатга тақлид қилади. Бу – биринчи кашфиёт. Яна бир кашфиёт ирсий кашфиёт ҳисобланади. Яъни, инсон бир-биридан ўзининг биологик характери билан фарқ қилади. Бўлмаса, нега бир хил шароитдаги ўнта одам ўн хил бўлади? Ташқи шароитдан кучлироқ нимадир бор экан, ахир. Буни кашф қилмоқчи бўлган Сегенов жинни бўлиб ўлган.
***
Инсонни кашф қилиш табиат билан боғлиқ.
***
Адабиёт – инсонни кашф қилиш.
***
Ирсият назарияси керак эди. Шундан кейин Бальзак ҳам, Достоевский ҳам, Толстой ҳам жавоб беролмай қолди. Шунга қарамай, натурализмда юқоридагилар бутунлай инкор этилмади.
***
Шарқда етти авлодни билиш бор, етти авлод ичида қиз бериб, қиз олиш йўқ. Чунки ирсият бузилади.
***
Бальзак воқеликнинг яширин механизмини ҳатто математик шаклларга солиб кўрмоқчи бўлган. У математика ва социологияни мутахассисларидан ҳам яхши билган.
***
Шароит қандай бўлса, характер шундай бўлади, деган гапни исботлаб келишади. Аслида, бу унча тўғри эмас. Ҳар битта одамга, албатта, муҳит таъсир қилади, бироқ уни йўлга солиб турган табиати ҳам бор.
***
Характер индивидуаллик ва объективликнинг тўқнашувидан келиб чиқади, дейишади-ю, негадир унинг индивидуаллиги (табиати)га эътибор беришади.
***
Инсон туғилмасидан олдин биологик жиҳатдан программалаштирилган бўлади. Бироқ буни умумий қонуниятга айлантирмаслик лозим, яъни, ўғрининг ўғли ўғри бўлади, дейиш керак эмас. Шунга қарамай, буни-да, эътиборга олиш лозим.
***
Золяда натурализм ва реализм қўшилиб кетади.
***
Натурализмда ҳаракат – динамика йўқ. Буни ҳам биз нотўғри тушунамиз, яъни, динамика бўлмаса, ёмон деймиз. Аммо динамикасиз антик дунё асарларини кўкка кўтарамиз. Масалан, трагедиялар уч хил шароитда ўтади.
***
Адабиётдаги ҳодисаларга таъриф бериш керак эмас, муҳими, уни тушуниш.
***
Толстой: “бир лаҳзани акс эттириш мумкин”, дейди ва тахминан беш юз бетлик бир асарини шунга бағишлайди.
***
Шунақа ҳодисалар борки, умрнинг моҳиятини динамикасидан келтириб чиқариб бўлмайди. Чунки бунда бир ҳаракат иккинчи, навбатдаги ҳаракатга қарши бўлиб чиқади. Буларни фақат лаҳзани инъикос эттириш орқалигина моҳиятини тушуниш мумкин. Шу жиҳатдан олганда, кўпчилик тан олмаса-да, фотография ҳам санъатдир.
***
Адабиётнинг яна бир чексиз таъсирларидан бири – раҳм-шафқат туйғусини уйғотиш бўлса керак.
***
Бергсон фалсафасига кўра, борлиқнинг кечмиши эволюцион ҳаракатга асосланган ва у ҳар доим ҳам жўнликдан мураккабликка томон боравермайди, ҳамма нарса қайтарилади.
***
Бугун интиҳо бўлган нарса эрта учун ибтидо.
***
Натурализм ҳам эволюцион руҳда акс этади.
***
Инсоннинг ўзи ҳам, унинг санъати ҳам табиатга қанча яқин бўлса, шунча кучли бўлади.
Руссо табиатга восита сифатида қараган. Табиат унинг учун моҳият бўлмаган. Натурализм Руссо ожизлигини ҳам маълум маънода енга олган.
***
Индустрия табиатни (инсонни ҳам) қулга айлантиради.
***
Натурализмда табиатга қайтишга интилиш бор.

[Ulugbek Hamdam]

Томас Манн
Бадиий асардан хулоса чиқариш керак эмас. Ҳаётнинг хулосаси бўлади.
***
Томас Маннда оламга нисбатан олам яратишга интилиш бор.
***
Аристотель: “Асар табиатга тақлидан яратилган “нарса”дир”, дейди. Мен буни андак ривожлантириб: “Асар табиатга тақлидан яратилган табиат, бошқа табиат, табиатга мувозий (параллел) табиат”, дейман.
***
Тақлид ўхшаш эмас, нусха бўлса ўхшаш бўлади.
***
Бу бошқа табиатнинг ўз одамлари – тирик одамлари бор.
***
Типиклаштиришни поэтиканинг бир қонуни, дейиш гуноҳ.
***
Бадиий асарнинг ўзи воқелик.


***
Моделлаштириш дегани бу – бироз аввалги ва бироз кейинги воқеликни табиатга тақлидан яратиш демак. Бироқ, ўн йил-ўн беш йилдан кейинини моделлаштириш қийин ва ҳатто мумкин эмас. Чунончи, Томас Маннинг “Сеҳрли тоғ”ида фашизм моделлаштирилади. Роман ёзилганда фашизм ҳали бўлган эмас.
***
Ҳар қандай бадиий асарнинг ўз атмосфераси (ҳавоси) бор.
***
Томас Манн бевосита табиатнинг ўзига тақлид қилмайди, миф орқали тақлид қилади.
***
Даҳо истеъдодларни қўлидан ушлаб юрадиган нарса кўпинча – интуиция. Гёте интуиция орқали Уран сайёрасини айтиб берган. Фақат йигирма йил сўнггина бошқа математик олим буни исбот қилиб беради.
***
Ҳаёт кўпинча кулфатдан иборат. Ёруғ томонлари баъзан бўлади, баъзан бўлмайди.
***
Томас Маннинг роман структураси миф асосига қурилган. Демак, роман-миф жанрининг бошланиши у билан боғлиқ.
***
Бадиий танқид эмас, бадиий таҳлил бўлиши керак.
***
Олам мифологиясидан ҳамма нарсага жавоб топиш мумкин. Мифология – универсал нарса. У инсониятнинг бутун тарихи, тажрибаси.

[Xurshid Dustmuhammad]

Ўтган йил апрелининг ўрталари. Жаҳон адабиётига дахлдор туғилган бир саволга жавоб истаб Талъат ака ёлғиз яшаётган уйга қўнғироқ қилдим. Жавоб бўлмади. Икки-уч қайта, уч-тўрт кун яна, яна телефон рақамини тердим. Жавоб йўқ. Орада ой охирлади. ТошДУ филология факултети чет эл адабиёти кафедрасидан, “Талъат Рустамович уч-тўрт кундан буён кўринмадилар” деган жавоб эшитдим. Ойнинг йигирма тўққизи, асрдан кейин хабар келди – Талъат ака вафот этибдилар...
Жанозага тумонат одам йиғилди, раҳматли домламиз ҳақида армонли сўзлар айтилди. Шу тариқа яна бир билимдон, ориф ўзбекни одатланганимиздек кечиккан ва бефойда пушаймонлар билан тупроққа қўйдик.

Талъат Солиҳов:
– Эҳтиёж сезилиши учун эҳтиёжни англаб етадиган одамлар керак...

Талъат ака ҳақида нафақат салбий, ҳатто бундайроқ фикр айтган одамни учратмаганман. “Ажойиб домла”, “Яхши инсон”, “Зукко олим” ҳоказо ва ҳоказо. Аммо “ажойиб” ёки “яхши” тушунчалари ҳам бениҳоя кенг! Уларни истаганча талқин этиш мумкин. Хусусан, Талъат аканинг яхшилигию, закийлигию беозорлиги биз, яъни, шу замонда, шу ҳою-ҳаваслар, орзу умидлар орасида яшаб юрган одамлар тушунганидан мутлақо ўзгача эди! Устоз умр бўйи адабиёт, адабиёт бўлганида ҳам КАТТА АДАБИЁТ дунёсида яшадилар. Ётганда ҳам, турганда ҳам, юрганда ҳам у киши ўзлари севган асар қаҳрамонлари оламига ғарқ бўлиб – ўша ёқда яшар эдилар.
Кўчада, хийла наридан кўринадилар: ўрта бўй, ихчам, қорамағиз, қуюқ мошкичири соч елкага тушган, йирик ойнакли кўзойнак, бармоқлар орасида сигарет. Манглайда тарам-тарам из, яноқ суяги билан даҳанни туташтирган ботиқ бир йўл ажин, бўйин терисига ҳуруж қилган ажинлар. Билмаган-нетмаган одам шундай қиёфадаги кишига кўнгил тортиб мурожаат этиши маҳол. Эҳтимол, ўзгаларни ўзидан нарироқ тутиш учун тангрим ато этган зирҳ эди бу қиёфа?.. Негаки, Талъат ака ўша ёқда – адабий ўйлар оламида хотиржам яшамоғи учун беминнат хизмат қилар эди бу қиёфа. Устознинг қадам олишлари, қўлларини ёнбошга босганча ҳаракатлантирмай юришлари, айниқса, ерга озор етмасин дегандек қадамни ниҳоятда енгил ва авайлаб қўйишлари бу ИНСОНнинг нақадар беозорлигидан... ичида бир дунё гап борлигидан далолат бериб турарди.
Узоқдан мўлжални олиб, ниҳоят юзма-юз келасиз (домланинг ўйларини бузмаслик фикрида неча бор индамай-нетмай ўтиб кетганман), саломлашасиз. Қандайдир бир сония устознинг юз қиёфасида тараддуд аломатини илғайсиз – бир лаҳза, сўнг ҳозиргина ўйчан, бир оз тунд қиёфа шундайин ёришиб кетадики!.. Гўё ушбу лаҳзада сизни учратиш-кўриш у кишининг асрий орзусидек, нуқул сизни орзиқиб кутиб юргандек!.. Қорамағиздан келган, ажин босган юзда табассум, жилмайиш.
Тараддуд сониялари Талъат устозни ўша ёқдан бу ёққа олиб чиқади.
– Уйлар тинчми, соғлиқлар?..
Домланинг ҳол-аҳвол сўраши бундан нарига ўтмас эди, шу саволлар ҳам беихтиёр берилар эди чамамда. Ихтиёрсиз хатти-ҳаракатлар, гап-сўзлар замирида ҳам катта мантиқлар бўлишидан келиб чиқсак, Устознинг ушбу икки саволи остида бир инсон тақдири, қисмати пинҳон эди... Талъат ака учун уйнинг, хонадоннинг тинчлиги-хотиржамлиги инсоннинг саломатлигидан-да муҳимроқ эди. Бироқ, назаримда, домлани беихтиёр берилган шу икки саволнинг жавоби кўпда қизиқтирмаётгандек туюлар эди. Ахир мутлақ тинч-тотув оила, мутлақ соғлом одам борми дунёда?! Сўрашамиз-хўшлашамиз, бир-бировимизнинг жонимизга оро кираётгандек бўламиз, лекин ўз тақдири, ўз қисмати олдида ҳар ким ўзи ёлғиз! Ёр-дўстларни, қариндош-уруғни, таниш-билишни хабарлаб хашар уюштириш, чунончи, лўмбоз босиш, тўй ўтказиш табиий, аммо дунёнинг лашкарини қалқон қилганингда ҳам қисматинг рўпарасида ёлғизсан, ёлғиз!
Ушбу мавзуда неча бор оғиз очмоққа шайланганман, лекин Кафкани, Маркесни, Оэни, уларга қўшиб мен билмаган-эшитмаган шу тоифадаги адиблару донишмандлар фалсафасини сув қилиб ичган одамга нима деб ақл ўргатиш мумкин?! Ақл ўргатиш эмас, ҳар қандай одам Афлотун мақомига кўтарилиб кетган тақдирида ҳам руҳий мададга, бир илиқ сўзга муҳтож, зеро, гап қўзғаш – дардлашиш, ҳасратлашиш ортиқлик қилмас эди. Бундай десам, ҳасрат, гина-қудурат, зорланиш-инграниш, ғийбат вақтинча кўнгил бўшатишга хизмат қилса-қилар, вақт-бевақт “Талъат ака бир ҳасрат қилсалар эди, анча енгил тортар эдилар-да!” деган хаёлга ҳам борганман, бироқ у кишидан бизнинг тасаввуримиздаги ҳасрат-надомат қабилида бир оғиз ҳам сўз эшитмаганман. Чунки ҳар бир учрашув қисқа ва беихтиёр салом-аликдан сўнг муқаррар адабиёт ҳақидаги суҳбатга айланар эди.
Талъат муаллим адабиётнинг ичида яшар эди, ҳаёт у киши учун адабиётда эди, ўттиз йилдан зиёд бўлғуси адабиётчиларга, бўлғуси журналистларга чет эл адабиётидан маъруза қилган бўлсалар – маърузалар маъруза эмас, Талъат aка ўзи танҳо яшайдиган паноҳ, қўним топадиган сирларга бой ва муҳташам бошпана эди. Янглиш бўлса ҳам айтай, Талъат устоз талабаларга янгилик, билим беришдан кўра ўзи яшайдиган ўша бошпана дунёсига бўлган ҳайратларини изҳор этиш имкониятидан фойдаланиб берилиб, ўзини-ўзлигини унутиб маъруза ўқир эдилар! Маърузалар Талъат устознинг истиҳфорига айланиб кетарди. Ручканинг учини остки лабга, гоҳо даҳан чуқурчасига босганча соатлаб маъруза қилиши мумкин эди домла. Ўйчан нигоҳ, маъюс чеҳра, вазнсиздек кўринадиган бу тана, бу вужудни тутиб турган хаёл, тасаввур, хотира, меҳр-муҳаббат, тафаккурнинг беқиёслиги тингловчиларни беихтиёр ўзига қаттиқ ром этарди!..

[Xurshid Dustmuhammad]

Талъат устознинг маърузалари тингловчиларни бу ёқдан ўша ёққа ғойибона олиб кириб кетар, адабиёт оламидан, ўша томон гўзалликларидан бир бора баҳра олган одам қалбида умрбод қўмсаш, исташ ғунча отар эди! Энг мураккаб, ҳазми оғир асарларни икки оғиз изоҳда, заррача эҳтиросларсиз лўнда қилиб тушунтириш борасида Устозга тенг келадиган мутахассисни учратмаганман. Маъруза онлари Талъат ака ҳаётининг энг масрур дамлари эди! Жаҳон адабиётининг сара асарлари мавзусидаги маъруза Талъат аканинг меърожи эди!
Ўша меърож қадар юксала олган ИНСОНнинг маъруза тугагач яна бу ёққа қайтиши нақадар уқубатли кечганини сўраб-суриштиришнинг энди иложи йўқ…
– Шунча гапларни қаторлаштириб ёзиб ташласангиз-чи! – деб қистовга олаверардим домлани. Устоз фақат ўзларига ярашган ниҳоятда мулойим ва сирли жилмайиш билан жавоб қайтарар, баъзан “Жуда кўп ёзаман, ёзаяпман”, деб қўяр эдилар.
Катта сўз санъатига меҳр қўйган талабалар Талъат аканинг изидан қолишмас эди, домла адабиётни кенгроқ, бойроқ, чуқурроқ тушунадиган ўзбек зиёлилари кўпайиб бораётганини севиниб айтдилар бир куни.
– Жойс, Пруст, Камю, Кафкани бизнинг китобхонлар қачон қўлма-қўл қилиб ўқир экан? – деб сўрадим.
– Уларни ўз юртларида ҳам кенг омма ўқимайди, ҳатто шундай ёзувчилар борлигини унутиб юборишади ҳам. Фақат жамият ҳаётида шундай мушоҳадали ёзувчиларга вақти-вақти билан эҳтиёж туғилади, шунда сен айтган ёзувчилар оғизга тушади, бир муддат қўлма-қўл бўлади.
– Шунга ўхшаш эҳтиёж нега бизнинг жамиятимизда сезилмайди?
– Эҳтиёж сезилиши учун эҳтиёжни англаб етадиган одамлар керак. Тушунаяпсанми, эҳтиёжнинг эҳтиёж эканлигини тушуниб етмоқ зарур.
– Сиз назарда тутган тушуниб етмоқликни тарбиялаш миллий адабиёт зиммасига ҳам тушадими? '
– Бўлмаса-чи!
– У ҳолда бизда...
– Бизда аҳвол ёмон эмас... – домла шундай деб бир зум ўйга чўмдилар-да, давом этдилар: – Темурни ўқигансан-ку, Пўлатовни! Биргина ёзувчининг ижоди бутун бир халқ адабиётининг мавқеини белгилаб туриши мумкин.
– Темур Пўлат асарларини ўқишмайди-да.
– Ўқишади. Мен ўзимча, ўзбеклар орасида унинг асарларини 1990 йилларга бориб ўқий бошлашса керак, деб тахмин қилгандим – янглишган эканман – мўлжалимдан беш-етти йил бурун талабалар орасида унинг ижодига қизиқувчилар кўпайгани сезилди.
– Темур аканинг асарларида миллий руҳнинг йўқлигидан нолишади.
– “Мулк” – соф ўзбекона асар! Миллий руҳ бу қадар улуғланган асарларимиз жуда кам.
– Адабиётни ибтидоий тушуниш, ҳаётни жўн ва даққи андозаларда тасвирлаш жонга тегдида, Талъат ака!
– Бундай дейишга ҳақинг йўқ, адабиёт бадиий тафаккурнинг маҳсули. Ҳикоями, қиссами, романми – ёзилаётган, нашр этилаётган экан, уларнинг бари бадиий тафаккуримиз меваси. Бу сенинг ё менинг ихтиёримдан ташқарида. Қолаверса, синчиклаб ўқигин, “Улуғбек хазинаси”да, “Юлдузли тунлар”да, “Тошкентликлар”да катта адабиёт аломатларини топиш мумкин. Фақат уларни аниқлаб, ўқувчилар кўзига кўрсата билиш керак.
– Қодирийда, айниқса Чўлпонда ҳам кўп бундай аломатлар.
– Чўлпон Европани кўп ўқиган!
Тальат акани фақат жаҳон адабиётининг билимдони деб янглишган эканман. У кишининг жаҳон мусиқа тарихи, маданияти, ривожланиш-тарқалиш қонуниятлари, рок-музика моҳиятидаги умуминсоний жиҳатлар ва оммалашиш омиллари мавзуидаги cуҳбатларини тинглаб ҳайратга тушганман. Кобул дорулфунинида ўзбек мумтоз адабиёти, хусусан Навоий ва Бобур ижодидан соатлаб маърузалар қилганларини, магнит тасмасига муҳрланган маърузалари афғон зиёлилари орасида қўлма-қўл бўлганини эшитиб яна бир бор ҳайратландим.
– Кафканинг “Қалъа”сини тушунтириб беринг. “Иностранка”даги сўнгсўзни ўқиб ҳафсалам пир бўлди, – дедим бир куни.
– У сўнгсўзни ўқима, чалғитади.
– “Улисс”га сира тишим ўтмаяпти.
Талъат аканинг чеҳрасини майин табассум ёриштириб юборди.
– Ўқийвер, дам-бадам ўқигин, – дедилар домла жилмайиб. – Романни яхлит идрок этиш оғир, аввалига парча-парчаларини илғаб олсанг ҳам катта бахт!
– Шу ҳақда “Ёш куч”га бир нарса ёзиб беринг.
– Хў-ў!.. “Улисс” ҳақида ёзиш... Ёзса бўлади, фақат бунинг учун узо-оқ хотиржамлик керак, хотиржамлик...
Боқий дунёда сизни асл хотиржамликдан қисмасин дея, Яратгандан сўрайин, Устоз! Талъат Рустам ўғлидек ориф ва хокисор бандангдан раҳматингни дариғ тутма, Худойим. Ўтган асрда яшаган Н.Чернишевскийдан Талъат устозга берилган таърифни кўчириб ёзишга ижозат эт: “У фақат ўйларди ва ёзарди – ундан бошқа ҳеч нарса қилмас эди, ҳатто бирон тузукроқ мансаб эгаси бўлишга ҳам ҳаракат қилмади, ҳатто ўз ҳаётини таъминлаш, шуҳрат қозониш учун ҳам ҳаракат қилмади... у ҳеч кимдан табрик сўзи эшитмади, унга ҳеч ким далда бермади, унга жуда содиқ бўлган бир неча кишиларгина унинг ўткир ақлига, олижаноб қалбига қойил бўлди... У шуҳрат ҳам қозонмади, лекин у туфайли минг-минглаб киши одам бўлиб қолди. У бутун бир авлодни тарбиялаб етиштирди. Кўп кишиларнинг номини у тилга олганлиги туфайлиёқ улар шуҳратли одамлар бўлиб қолдилар, бошқа кўп кишилар эса унинг бир-икки фикрини тушуниб олганликлари учунгина ном чиқардилар...”

[Mahmud Jurat]

Материални қандай аташга қийналган экансиз, мен ҳам бирон ном беришга қийналдим. Аммо катта раҳмат. Мен адабиёт назариясини рус олимларидан тинглаганман. Аммо бунақа илгарилаб кетганлари йўқ эди. Ўз шарқимга тасаннолар ва сизга ҳам тасанно домланинг фикрларини сақлаб қололганингизга.