Ўзбек лотин алифбоси ҳақида фикрлар

[Jamshid Begmatov]

Бу мавзуда ўзбек лотин алифбоси ҳақида баъзи танқидий фикрларимни билдирмоқчиман ва форумдошларни бу борада мунозарага таклиф этаман. Менимча, янги ўзбек лотин алифбосини тузишда айрим қўпол хатоларга йўл қўйилган. Балки хато дейиш нотўғридир, лекин алифбомизда рационаллик тамойилига ва туркий тилларнинг хусусиятларига зид айрим жиҳатлар борлиги шубҳасиз.

Қуйида бу фикрларимни бирма-бир келтириб чиқаман. Қўшимчаларингиз бўлса – марҳамат. Қарши фикрларингиз бўлса ҳам бемалол келтиришингиз мумкин, лекин илтимос, асослаб беришни унутманг.

1. Менимча, x ва h (шунингдек кирил графикасида х ва ҳ) ҳарфларини ажратиш стереотипидан воз кечиш керак. Талаффузда бу товушлар чиндан ҳам фарқ қиладими? Йўқ, асло фарқ қилмайди! Ўз кўзимизни ўзимиз бўямай, бу ҳарфларни бирлаштириш керак. Битта h ҳарфи етарли.

2. Энди биринчи пунктдаги холатнинг тескариси: масалан, sirli сўзидаги иккинчи ва охирги товушлар бир биридан аниқ фарқ қилади, лекин битта i ҳарфи билан ифодаланади. Бу товушларнинг ҳар бири алоҳида ўз ҳарфига эга бўлиши керак.

3. Ch ва sh масаласига келсак. Умуман олганда, туркий тиллар имлоси фонетик тамойилга асосланган. Яъни, сўз адабий тилдаги талаффузига максимал даражада яқин шаклда ёзилади. Бошқача сўз билан айтганда, ҳар бир товуш битта ўзига тегишли ҳарф билан ёзилади. Ch ва sh ундошлари эса инглиз тилининг тарихий-традицион имлосидан шундайгина кўчириб олинган. Нима учун энди ч товушини лотинчада битта c ҳарфи билан ёзиш мумкин эмас? Ш товушини ёзиш учун Ş ёки Š ёки Ś ҳарфларининг нимаси кам? Шунда компьютерда ҳам бу ҳарфлар битта тугмани босиш орқали териларди.

4. Энди апострофлар ҳақида. Норозилигимнинг асоси шундаки, ҳарф шакллантириш учун тиниш белгиси бўлмиш апострофлар қўлланилади. Бу тубдан нотўғри. Бўлганда ҳам, бир эмас, икки эмас, нақд уч хил апостроф (яъни тиниш белгиси) имлога киритилган. Фақат ажратувчи ’ апострофининг қўлланилишини маълум даражада асосли деб ҳисоблаш мумкин. Лекин ғ ва ў товушларини ёзувда ифодалаш учун иккита белгидан (g+‘ ва o+‘) фойдаланиш ўрнига ĝ ёки ğ ва ɵ ёки ǒ ёки ö ҳарфларини киритган ўринлироқ эмасмиди? Ҳар қайси операцион системада бу ҳарфлар бор ва уларни клавиатурада алоҳида тугмачаларга бириктириш муаммо эмас.

Бир кун келиб, ҳозирги лотин алифбомиз ислоҳ қилинишига умид қилиб қоламан.

[Bekmirzo]

1. Менимча, x ва h (шунингдек кирил графикасида х ва ҳ) ҳарфларини ажратиш стереотипидан воз кечиш керак. Талаффузда бу товушлар чиндан ҳам фарқ қиладими? Йўқ, асло фарқ қилмайди! Ўз кўзимизни ўзимиз бўямай, бу ҳарфларни бирлаштириш керак. Битта h ҳарфи етарли.

2. Энди биринчи пунктдаги холатнинг тескариси: масалан, sirli сўзидаги иккинчи ва охирги товушлар бир биридан аниқ фарқ қилади, лекин битта i ҳарфи билан ифодаланади. Бу товушларнинг ҳар бири алоҳида ўз ҳарфига эга бўлиши керак.


Yuqoridagi ikkala taklifingiz bir-biriga qarama-qarshi turibdi.
"H" va "X" tovushlari bir-biridan yaxshigina farq qiladi.

[Jamshid Begmatov]

"H" va "X" tovushlari bir-biridan yaxshigina farq qiladi. Балки 50-100 йил аввал бу фарқ сезиларли бўлгандир. Албатта, сунъий равишда бу товушларни фарқли талаффуз қилиш мумкин, лекин тирик нутқда бундай фарқлаш ўз долзарблигини йўқотган. Хатто радио ва ТВ дикторлари ҳам, ўзбек филологияси профессорлари ҳам тирик нутқда фарқли талаффуз қилмайди. Иккинчи пунктдаги и товушлари эса, аксинча, аниқ фарқланади.

[Bekmirzo]

Deylik, Buxoro so'zini Buhoro deb talaffuz etish juda mushkul, meni qo'limdan kelmaydi, masalan.
"X" tovushini talaffuz qilishda tilning orqa qismi tanglay tomonga ko'tariladi. "H" tovushida bunaqa emas.

[Masud Mahsudov]

"ҳ" ва "х" ҳарфларини бирлаштиришни ёқламайман, чунки талаффузда улар фарқланади...

Сизнинг хулосангиздан келиб чиқиб, яна бир товушга эътиборингизни қаратсам - бу "ў" ҳарфи. "ўрдак" (ўркач, ўзбек, ўйин ва ҳк) ва "ўрмон" (ўтов, ўқ ва ҳк) сўзларида турлича, шунга кўра икки хил "ў" ҳарфини киритиш керак...

ғ, ў, ч, ш ҳарфларини лотин графикасида қўллаш бўйича айтган фикрингизга қўшиламан...

Шу билан бирга, лотин графикасига асосланган имло қоидаларига кўра жўналиш келишиги "-га" ўзидан олдинги сўз қандай ҳарф билан тугашига қарамай, ўзгаришсиз қолар экан (яъни, bog'ga, chiroqga, қабилида...). Мана шу имло қоидаси, фонетика қоидаларига кўра нотўғри тузилган, фикримча, шуни кирилл алифбосидаги имлода қандай бўлса, шундай қолдириш тарафдориман...

[Jamshid Begmatov]

Deylik, Buxoro so'zini Buhoro deb talaffuz etish juda mushkulБундай мисоллар топиш мумкин, албатта. Лекин бунга тескари мисоллар ҳам жуда кўп. Ана шу ҳарф сўзини ёки ҳисоб сўзини олинг-да, сунъийлаштирмасдан, табиий, томоғингиздан ўзи чиққан шаклда талаффуз қилиб кўринг. "Юмшоқ" ёзилиши жудаям сунъий. Таклифим талаффузни эмас, ҳарфни бирлаштириш, яъни битта h ҳарфи шу фонеманинг барча шаклларини бемалол ифода эта олади, тил бундан ҳеч нарса йўқотмайди. Фарқли ёзиш зарурлиги бу фақат ақлимизда ўрнашиб қолган стереотип.

[Shokir Dolimov]

... тил бундан ҳеч нарса йўқотмайди.
Ундай бўлса, «ҳар» билан «хар»ни қандай фарқлаб олишим керак бўлади? Контекстга қараб бўлса керакда?

[Jamshid Begmatov]

"ҳ" ва "х" ҳарфларини бирлаштиришни ёқламайманБарчанинг фикрини ҳурмат қиламан, лекин х ва ҳ борасида фикрим қатъий :)
яна бир товушга эътиборингизни қаратсам - бу "ў" ҳарфи. "ўрдак" (ўркач, ўзбек, ўйин ва ҳк) ва "ўрмон" (ўтов, ўқ ва ҳк) сўзларида турличаБилишимча (фақат билишимча, атвичат қимийман) адабий ўзбек тилида бу товушлар бир хил талаффуз қилинади, фарқ эса шеваларда сақланиб қолган. Айниқса Андижон шевасида бу фарқ яққол сезилади. Яъни (маккани) ўрмоқ ва (сочни) ўрмок сўзларидаги ў товушларининг биттаси томоқдан, биттаси лабдан чиқади.
лотин графикасига асосланган имло қоидаларига кўра жўналиш келишиги "-га" ўзидан олдинги сўз қандай ҳарф билан тугашига қарамай, ўзгаришсиз қолар экан (яъни, bog'ga, chiroqga, қабилида...). Мана шу имло қоидаси, фонетика қоидаларига кўра нотўғри тузилган, фикримча, шуни кирилл алифбосидаги имлода қандай бўлса, шундай қолдириш тарафдориман100% қўшиламан.

[Bekmirzo]

Бундай мисоллар топиш мумкин, албатта. Лекин бунга тескари мисоллар ҳам жуда кўп. Ана шу ҳарф сўзини ёки ҳисоб сўзини олинг-да, сунъийлаштирмасдан, табиий, томоғингиздан ўзи чиққан шаклда талаффуз қилиб кўринг. "Юмшоқ" ёзилиши жудаям сунъий. Talaffuz qilib ko'rdim, ikkalasida ham tomog'imdan "H" tovushi chiqdi, "X" emas.

Таклифим талаффузни эмас, ҳарфни бирлаштириш, яъни битта h ҳарфи шу фонеманинг барча шаклларини бемалол ифода эта олади, тил бундан ҳеч нарса йўқотмайди. Фарқли ёзиш зарурлиги бу фақат ақлимизда ўрнашиб қолган стереотип.Siz o'rtaga tashlayotgan muammo mavjud. U ham bo'lsa, asosan, o'zbek tilini rus tili bilan baravar o'rgangan, boshqacha aytganda, rus maktablarida o'qigan o'zbeklarda uchraydi. Stereotip asosan o'shalarda mavjud, deb o'ylayman.
Masalan, "H" hamda "X" tovushlarini yozuvda ifodalashda xato qiladigan tanishlarimning deyarli barchasi rus maktablarida o'qishgan.

[myu]

"br" бирлан тугайдиган йил ойларнинг ёзилишини куриб чикиш керак, масалан хозирги кунда кузга яккол ташланадиган Мустакиллигимиз куни имло коидаларига кура, "1-sentabr" ёзилиши керак, аммо аксари холларда "1-sentyabr" куринишлагилар куп учрамокда. "Y" харфини кайтариш ёки кайтармасликни хам куриб чикиш зарур.

[Jamshid Begmatov]

Talaffuz qilib ko'rdim, ikkalasida ham tomog'imdan "H" tovushi chiqdi, "X" emas. Предвзятый сўзининг ўзбекча таржимаси нима? :)
Siz o'rtaga tashlayotgan muammo mavjud. U ham bo'lsa, asosan, o'zbek tilini rus tili bilan baravar o'rgangan, boshqacha aytganda, rus maktablarida o'qigan o'zbeklarda uchraydi. Stereotip asosan o'shalarda mavjud, deb o'ylayman. Masalan, "H" hamda "X" tovushlarini yozuvda ifodalashda xato qiladigan tanishlarimning deyarli barchasi rus maktablarida o'qishgan. Мактабда русча, институтда ўзбекча таълим олганман. Имлода кам хато қиламан деган камтарона фикрга эгаман :) Сизнинг билимингиз ва фикрингизни жуда ҳурмат қиламан. Ҳар биримиз ўз фикримизда қолишимиз мумкин, мунозаранинг гўзаллиги ҳам шунда. Албатта, амалдаги имло қоидаларига риоя қилишдан бошқа чорам йўқ, лекин бирлаштириш керак деган фикрим ўта қатъий :)

[myu]

Агар купрол ёзилган булса олдиндан узр сурайман.
Бир одам айтиб берган эди
"Совет даврида Кирилл алифбосидаги узбек имлоси кандай булишини куриб чикишиётган булишган, уша давр тилшунос олимлари ва ёзувчилар тупланишган, у ерда курилаётган масалалар ичида "к" ва "қ" харфларини битта "к" харфи билан ифодалаш хам курилган экан. Куп тортишувлар булибди, шунда Говур Гулом домла урнидан туриб "Уфф, бу тортишувлрингдан си*илиб кетдим" деган экан ("қ" урнидага "к" харфи айтиб). Шунда йигилганлар, "домла бу нимаси, зиёли одамсиз, шундай гап айтиш уринлими деб сурашганда, домла "узларинг шуни хохолаяпсизлар" деган экан, шундан сунг "к" ва "қ" харфлари урнида колган экан.

P.S. Хозирдаги ёзишмаларга хеч кандай алокаси йук, шундай эсимга тушиб кетганди.

[Bekmirzo]

Talaffuz qilib ko'rdim, ikkalasida ham tomog'imdan "H" tovushi chiqdi, "X" emas. Предвзятый сўзининг ўзбекча таржимаси нима? :)
Ataylab unaqa talaffuz qilmadim, axir :)

Мактабда русча, институтда ўзбекча таълим олганман. Имлода кам хато қиламан деган камтарона фикрга эгаман :) Сизнинг билимингиз ва фикрингизни жуда ҳурмат қиламан. Ҳар биримиз ўз фикримизда қолишимиз мумкин, мунозаранинг гўзаллиги ҳам шунда. Албатта, амалдаги имло қоидаларига риоя қилишдан бошқа чорам йўқ, лекин бирлаштириш керак деган фикрим ўта қатъий :)Amaldagi imlo qoidalariga o'zgartirish kiritish haqidagi taklifingiz juda o'rinli. Taklifingiz tarkibidan joy olgan ba'zi punktlar, albatta, bundan mustasno. ;)

[Mahmud Jurat]

Имломиз юзасидан баҳс очилгани ўта ўринли ҳолат. Имломизни ўзгартирган пайтда баъзи шошмашошарликка йўл қўйилди. Бугунги кундаги имломиздаги бир неча икки белгили ҳарфларни бир белгилига айлантиришнинг ўрни ва имкони бор. Айтайлик, ҳозирги лотиндаги (ш) (sh) ни бир ҳарфда (s) ёзса бўлади. Бу ҳолатда кирилдаги (с) лотинда ҳам (c)и бўлиб қолаверади. (Ғ) даги ва умуман апострофларни олиб ташлаш керак бўлади ва апострофнинг ўрнига зарур жойда, масалан (ч) СН (h) ёзилишини қўллаш керак бўлади. Бугунги кунда қўлланилаётган апостроф ўрнига кирилдаги (ъ) белгисини қолдирса бўлади. Шу ўринда (ў) ҳарфини ҳам апострофсиз ёзишнинг имкони бор. Бу ўринда лотиндаги бугун бизнинг имломизда ишлатилмай қолиб кетган (w) ни (ў) ҳарфи ва товуши қилиб киритиш керак бўлади. Бу ўзгаришлар имломизни такомиллаштириб, айниқса уни интнрнет соҳасида қўллашга катта қулайлик яратади.
Очилган баҳсдаги Ҳ ва Х ҳарқлари масаласида аниқ айтиш керакки иккаласи ҳам қолиши керак. Сабаби Ҳ ҳарфи ва товуши билан бошланадиган ва Х ҳарфи билан бошланганларидан маъно жиҳатидан бир биридан тубдан фарқ қиладиган сўзлар жуда кўп. Хўп, таъкид; Ҳўп ғаллани эзиб майдалаш; хам ғамгинлик ва ҳам, ҳол ва хол, ҳар ва хар алоҳида сўздардир.
Бундан ташқари х ва ҳ ҳарф ва товушлари сўзнинг ўртасида ҳам сўз маъносини бузиб юборади. Масалан Тоҳир ва тохир. Бу сўзлар бизга бошқа тилдан келган бўлса ҳам уларнинг маъноси мана шу х ва Ҳ товушлари орқали аниқланиб туради.
Умаман имломиз тўғрисида мунозара ташкил қилиниб катта ишга қўл урилган. Буни охиригача етказиш керак.

[Jamshid Begmatov]

Очилган баҳсдаги Ҳ ва Х ҳарқлари масаласида аниқ айтиш керакки иккаласи ҳам қолиши керак. Сабаби Ҳ ҳарфи ва товуши билан бошланадиган ва Х ҳарфи билан бошланганларидан маъно жиҳатидан бир биридан тубдан фарқ қиладиган сўзлар жуда кўп. Жуда кўп эмас, бир неча шундай сўз жуфтлиги бор. Улар омоним бўлиб қолаверади.

[Jamshid Begmatov]

Siz o'rtaga tashlayotgan muammo mavjud. U ham bo'lsa, asosan, o'zbek tilini rus tili bilan baravar o'rgangan, boshqacha aytganda, rus maktablarida o'qigan o'zbeklarda uchraydi. Stereotip asosan o'shalarda mavjud, deb o'ylayman. Masalan, "H" hamda "X" tovushlarini yozuvda ifodalashda xato qiladigan tanishlarimning deyarli barchasi rus maktablarida o'qishgan. Ана шу рус мактабида ўқиган танишларингиз қ ва к ҳарфларини адаштирмайди-ку. Нимага? Чунки улар бир биридан талаффузда аниқ фарқланади. Ҳ ва х ўртасидаги фарқ эса ўзбек тили учун ўз долзарблигини, муҳимлигини йўқотган.

Мен назарда тутган стереотип эса қуйидагидан иборат: х ва ҳ ҳарфларини ажратиш тарафдорлари бу товушларни ҳақиқатда талаффузда фарқламайди, шунчаки сўзларнинг ёзилишини ёддан билади ва ана шу "билим"идан воз кечолмайди.

Рус мактабда ўқиган танишларингиз эса эшитиб бу товушларни фарқлай олмайди, чунки реал фарқ йўқ. Шунинг учун хато ёзади. Фақат рус мактабда ўқиганлар эмас, ҳ ва х ҳарфли сўзларни ёддан билмаган ҳамма, ҲАММА адашади. :)

[Jamshid Begmatov]

Мен назарда тутган стереотип эса қуйидагидан иборат: х ва ҳ ҳарфларини ажратиш тарафдорлари бу товушларни ҳақиқатда талаффузда фарқламайди, шунчаки сўзларнинг ёзилишини ёддан билади ва ана шу "билим"идан воз кечолмайди. Биламан, танқид ёғилиб тушади бундай жинояткорона фикр учун :) Ҳеч кимни ҳафа қилмоқчи эмасман, лекин назаримда ҳақиқат айнан шунақа.

[Bekmirzo]

Мен назарда тутган стереотип эса қуйидагидан иборат: х ва ҳ ҳарфларини ажратиш тарафдорлари бу товушларни ҳақиқатда талаффузда фарқламайди, шунчаки сўзларнинг ёзилишини ёддан билади ва ана шу "билим"идан воз кечолмайди. Juda yaxshi farqlashadi.
Agar mantiqli taklif bo'lsa, siz aytgan "stereotip bilim"dan voz kechish mumkin bo'lar, ehtimol. Biroq, shu mantiqli taklifning o'zi yo'q-da. :)
Bu bilan Sizning taklifingiz mantiqsiz, demoqchi emasman. :) Sizning taklifingiz - o'rinsiz. :)

[Shokir Dolimov]

Ана шу рус мактабида ўқиган танишларингиз қ ва к ҳарфларини адаштирмайди-ку.
Ниҳоятда қаттиқ янглишмоқдасиз. Ишонинг, нима деётганимни жуда яхши биламан. Зеро, вазифаларим жумласига баъзи ҳамкасбларга тўғри гапиришни ўргатиш ҳам киради :)

[Mahmud Jurat]

х ва ҳ ҳарфлари масаласида тортишув ва мулоҳазалар бўлиб ўтар, бирор мантиқли қарорга келишилар. бу ўринда масалани қаттиқроқ ва чуқурроқ кавлаштирсак масалага яна бир муаммо у ў ҳарфи ва товуши ЎТ Ўт Ўрик Ўртоқ каби сўзлардаги икки хилдаги ў лар масаласи ҳам қўзғалиб кетади.
Аммо бугунги кундаги имломизни такомиллаштириш масаласи кун тартибида жуда муҳим ўрин эгалламоқда. Сабаби, бугунги имломизни интернетда қўллашдаги қийинчиликларни инобатга олмай бўлмайди ва бу масалани иложи борича тезроқ ҳал қилиш пайти етиб келди. Зораки, ушбу мунозара масалага туртки бўлса эди.

[Jahongirman]

Qanchalik achinarli, lekin hech qachon h bilan x farqiga bormaganman. Maktabdayam yomon oqimaganman, lekin o'zbek tilida h va x-ni, rus tilida esa a va o-ni farqiga bormaganman. Shuning uchun agar haqiqatan ham bu harflar orasida juda katta farq yoq bo'lsa ularni ajratib yozishni keragi yoq. Agarda farq katta bo'lsa, biladigan do'stlarimiz tushintirib berar degan umiddaman.

[Gayratxodja Saydaliyev]

Кўтарилган масалага юзаки қараб бўлмайди. Бунда олимлар, филологлар иштироки жуда зарур. Ҳеч кимга сир эмас инглиз тилида ёзилган ҳарфлар "ўзига жавоб бермайди". Менимча бунинг сабаби ҳарфларни камайтиришга бўлган уриниш натижаси (ростдан бу тил алифбосида ҳарфлар кўп эмас). Энди ўйлаб кўрайлик, ўзбек тилида "нг" товушини битта товуш сифатида айта оладиганлар кўпми, менимча йўқ. "Си'нг'ил" каби сўзларда у битта товушни ифодалайди (ўтган аср бошида бошида бу битта товуш бўлган ва уни ифодалашга битта ҳарф киритилган ҳам, лекин кейинчалик бекор қилинган). Шу сингари бошқа ҳарфларни ҳам қисқартиришга киришиб кетилса, бизда ҳам инглиз тилидаги каби ҳарфлар билан товушлар фарқланишига ва товушлар алифбосини яратилишига олиб келади, бу эса енгиллик эмас, аксинча, қийинчиликларни келтириб чиқаради. Тилимиз чиройли, товушлар хилма - хил. Яна бир масала, "жавон" ва "журнал" сўзларидаги "ж" ҳарфи турли товушлар ҳисобланади, тўғри, айрим сўзлар бошқа тиллардан кириб келган. Керак бўлса, товушларни ифодаловчи ҳарфларни кўпайтириш керак, албатта, бу менинг шахсий фикрим.

[Alisher Umarov]

Прошу извинить за русский, но пишу с сотового в котором нет узбекской клавиатуры.

Я уже не раз писал на этом форуме что скорополительное введение латиницы не просто ошибка, но нужно прямо говорить, преступление той группы ученых которые ввели это в наше общество.
Есть вещи которые нельзя форсировать насильно, это приводит к ужасным мутациям в языке. Тема требует всестороннего изучения и согласования на протяжении многих лет.
То что сейчас творится с писменностью узбекского языка это Мутант из трех систем-латиницы, кирилицы и умозаключений псевдо - ученых которые это придумали.
Уверен они сами понимают это, но никогда этого не признают потому что потеряют регалии которые успели получить.

[Мухаммад Сохиб]

Ассаламу алайкум. Дарҳақиқат, яхши мавзу ўртага ташланибди. Шу ўринда биз ҳам баъзи фикрларимизни баён қилсак.

Ҳ ва Х ҳарфларини бирлаштириш фикрига мен ҳам қўшилмайман. Жамшид ака тўғри таъкидлаганингиздек, мазкур икки ҳарфнинг талаффузи деярлик бир хиллашиб кетган. Лекин биз фақат ўзаро мулоқотда бўлмаймиз. Бизга маълум-ки, истеъмолимиздаги кўплаб сўзлар арабчадан кириб келган. Ҳамда биз ўзбеклар доимий равишда араб алифбоси билан ҳам алоқадор равишда яшаб борамиз. Бунга иккита асосий сабаб, бизнинг алҳамдулиллаҳ, мусулмонлигимиз ва Қуръоннинг араб тилида нозил бўлганидир. Шунга кўра, бизда мавжуд Ислом билим юртлари, умуман араб тилини ўқитиб ўргатиш жараёнларида Ҳ ва Х ҳарфларнинг аҳамияти жуда катта. Боиси, араб алифбосида 2 та ҳам эмас, нақд 3 та Х ҳарфи бор. Бири қаттиқ талаффуз қилинувчи бизнинг алифбодаги Х ҳарфига мос тушса, қолган иккитаси юмшоқ Ҳга тўғри келади. Фаразан, сизнинг таклифингиз амалга ошса, у ҳолда биргина алифбога янги ўзгариш киритилганини эълон қилиш или иш битмайди. Араб тили ўқитувчилари, муаллимларига ҳам янги бош оғриқ пайдо қиламиз. Энди, улар доимий равишда талабаларга араб алифбосидаги 3 та Х ҳарфини талаффузларини битта-битта ўргатиш билан бирга "авваллари бизда ҳ ва х ҳарфлари алоҳида бўларди, янги алифбода улар бирлаштириб юборилди" каби қўшимча гап, тушунтириш ҳам олиб боришади. Бу ҳам бир нави. Талаба бир амаллаб тушуниб олади. Лек, баайни ўша ҳарфлар иштирокида ифода этиладиган арабчадан ўзлаштирилган ўзбекча сўзларни ўқиб, талаффуз қилиш жараёнида яна муаммолар юзага келади. Агар масала кичик бўлганда ҳам гап йўқ эди. Аммо Ислом институти, Шарқшунослик олийгоҳи, Мир араб мадрасаси каби ўқув даргоҳларида араб тили билан нафақат Қуръон илмлари, балким Ҳадис, Фиқҳ, Ақоид каби ўта муҳим билимлар ҳам ўрганилади. Ўз навбатида айтиш керак-ки, юқорида саналган илмларни ўрганиш жараёнида дуч келадиган кўплаб атамаларни айни ўзидай ёзиб, талаффуз қилиш ўта муҳим саналади. Хусусан, мазкур икки ҳарф орасидаги тавофут хақида ҳам ўқитиш жараёнида муаллимлар алоҳида тўхталиб боришади. Балким, бизда кўпроқ араб тилига алоқадорлик бўлгани сабабидан криллга оид ўзбек алифбосини тузганлар жуда ўринли равишда Х ларни иккита бўлишини жорий қилишгандир.
Шу ўринда яна бир ўта муҳим жиҳат хақида айтиб кетсак. Бизда Қуръондаги сура ва дуоларни тўғридан тўғри араб алифбосида ифода этилган матндан ўқиб кета олмайдиганларга ўзбек алифбосида вақтинчалик ўқиб-ўрганиш учун кичик сура ва дуоларни ўзида жамлаган манбалар мавжуд. Ана шу қўлланмаларда ҳам Х ларнинг икки хил бўлиши хатто лозим десак янглишмаган бўламиз.
Бу биргина араб тили билан боғлиқ томони.
Ундан кейин ҳозиргача чиққан бутун лотин алифбосидаги луғатларга ўзгартириш киритиш керак бўлади. Бу ҳам кичик иш эмас.
Умуман бу икки ҳарф катта аҳамиятга эга. Бизнинг наздимизда талаффузларда бир хилдай туюлиш мумкиндир. Лек, ушбу фикр икки ҳарфни бирлаштиришга туртки бўлмайди.

Ўрик, Ўт каби жойларда эса, алифбога янгилик киритиб ўтирмай, қоидага ўзгартириш киритиш керак. Яъни, сўзларни эшитилганидай қилиб ёзиш қоидасини. Шунда ўқитиш ҳам осонлашади. Лек бунда ҳам луғатларни янгилаш керак бўлади.

[Shokir Dolimov]

Ушбу мавзуни 2008 йил 29 август куни Озодахон Умарова томонидан очилган «Узбекский язык: кириллица или латиница? / Ўзбек тили: кириллча ёки лотинча?» мавзусига қўшиб юбориш таклифини киритаман.

[Iymandar]

«Х»/ “X” ва «Ҳ»/ “H” ҳарфларини бирлаштириш ярамайди.
“Ch” ва “Sh” ларни ўзгаритириш керак. Бу тўғри!
“Õ” ва “Ğ” ларда нима учун апостроф ишлатилишини, тўғриси, ҳеч тушунмайман! Уларда устига чизиқча қўйилиши мумкин-ку? Ёзилиши ҳам сал яхшироқ бўларди. Масалан, to’g’ri, qo’ng’irot, g’o’la, g’o’r каби сўзларнинг кўринишлари ҳам жиддиймасдек кўринади. Уларни ўзбек бўлмаган бирор бошқа миллатдагилар ўрганиши амри маҳол!
Лотин ёзувида ёзиладиган туркий тиллардан бири бўлган турк тилидаги лотин ёзувида камчиликлар камроқ деб ўйлайман. Гарчан уларда “H” ҳарфи қаттиқ ва юмшоқларга ажратилмаган бўлса-да, бошқа товушлар учун ўз ҳарфи мавжуд. Бу тилда нимани эшитсангиз, ўшандай ёзилишини кўришингиз мумкин (чет тилларидан кирган замонавий сўзлардан ташқари). Яъни алоҳида İ ва I, Ö ва O, Ü ва U лар.
Ҳа, ёзувимизнинг бугунги кундаги кўринишини кўриб чиқиш лозим.
Ёки кирил алифбосига қайтиб иш кўрганимиз маъқулмикин? Чунки, лотин ёзувига ўтилганлигига неча йил бўлсада, бу ёзув барибир мактабларда ўргатилади холос. Идораларда эса ҳануз яна ўша кирилда (ҳатто баъзида русчада) ёзилади.

[Hero]

Men ham h va x ni farqiga bormayman umuman kiyin ko'p hato yozaman

[Masud Mahsudov]

Men ham h va x ni farqiga bormayman, umuman kiyin, ko'p hato yozaman.

Умуман олганда эса, Сизнинг нафақат "х" ва "ҳ" ҳарфлари, балки ўзбек тили имло қоидаларининг фарқига боришингизда шубҳам бор...

[Bekmirzo]

Men ham h va x ni farqiga bormayman, umuman kiyin, ko'p hato yozaman.

Умуман олганда эса, Сизнинг нафақат "х" ва "ҳ" ҳарфлари, балки ўзбек тили имло қоидаларининг фарқига боришингизда шубҳам бор...O'quv dargohlarida nazoratsiz koridorlar qanchalik ko'pligini bilsangiz edi, taqsir...
;)

[Nigora Umarova]

O'quv dargohlarida nazoratsiz koridorlar qanchalik ko'pligini bilsangiz edi, taqsir...
;)

"Ayrim" so'zini qo'llasangiz ma'qbul kelardi. :)

[Hero]

фарқига боришингизда шубҳам бор...


Raxmat maqtovi uchun

[Jamshid Begmatov]

Умуман олганда эса, Сизнинг нафақат "х" ва "ҳ" ҳарфлари, балки ўзбек тили имло қоидаларининг фарқига боришингизда шубҳам бор.Оппонент ҳақ ёки ноҳақ бўлсин, форумда бундай оҳангда сўзлашилишига қаршиман.

[albatros]

Hozirgi yangi qabul qilingan lotin alifbosida yozilgan so'zlarda kamchiliklar yo'q deb bo'lmaydi. Masalan: sizga lotin alifbosida yozilgan "yod" so'zini kirill alifbosida yozib bering deb aytishsa qanday yozasiz? Ko'pchilik hech ikkilanmasdan bu so'zni yod - ëд deb yozib beradi. Ammo bu so'zning ham boshqa yozilishi bor. Avval bu so'zni kirill alifbosida yozish uchun, uning ma'nosiga e'tibor qaratishimiz lozim. Jumladan :
yod - ëд (she'rni yod olmoq);
yod - йод ( dorixonadan yod olmoq) .

[Iymandar]

Биродарим albatros!
Сизда манимча хато бор.
«Ёд» сўзини лотин ёзувидагиси, тўғри «yod» бўлади. Аммо «Йод» сўзининг лотин ёзувидагиси «yo’d» кўринишида ёзилади, чамамда.

[Nigora Umarova]

Hozirgi yangi qabul qilingan lotin alifbosida yozilgan so'zlarda kamchiliklar yo'q deb bo'lmaydi. Masalan: sizga lotin alifbosida yozilgan "yod" so'zini kirill alifbosida yozib bering deb aytishsa qanday yozasiz? Ko'pchilik hech ikkilanmasdan bu so'zni yod - ëд deb yozib beradi. Ammo bu so'zning ham boshqa yozilishi bor. Avval bu so'zni kirill alifbosida yozish uchun, uning ma'nosiga e'tibor qaratishimiz lozim. Jumladan :
yod - ëд (she'rni yod olmoq);
yod - йод ( dorixonadan yod olmoq) .

Buni kamchilik deb bo'lmaydi. O'zbek tilshunosligida omografik hodisa, omofonlar degan terminlar bor.
Siz aytgan so'zlar omograflarga misol bo'la oladi.
Omograflar- yozilishi bir xil, talaffuzi har xil bo'lgan so'zlar.
Masalan,
soya(quyosh nuri tushmaydigan salqin joy)- soya(dukakli o'simlikning bir turi, doni)
rom(oyna o'rnatilmagan deraza)-rom(spirtli ichimlikning bir turi)

[OmoN]

Hozirgi yangi qabul qilingan lotin alifbosida yozilgan so'zlarda kamchiliklar yo'q deb bo'lmaydi.Бошқа тиллардан ҳам бунақа "камчилик"ларни топиш мумкин.

[Iymandar]

Манимча, кирилга қайтганимиз яхши. Ҳали кеч эмас.

[albatros]

Buni kamchilik deb bo'lmaydi. O'zbek tilshunosligida omografik hodisa, omofonlar degan terminlar bor.
Siz aytgan so'zlar omograflarga misol bo'la oladi.


Ammo bir so'z ikki alifboda ikki xil yozilsa(lotinda bir xil. krillda ikki xil), buni qanday tushinish mumkin...

[Nigora Umarova]

Ammo bir so'z ikki alifboda ikki xil yozilsa(lotinda bir xil. krillda ikki xil), buni qanday tushinish mumkin...

Imlo qoidasining o'zgarishi. :)

[Kavsar]

Ma'zur tutasizlar, bir narsa yodimga tushib qoldi. Ozarbayjon elchixonasida kitoblar taqdimoti o'tkazilganida bir Ozar yozuvchisi (ismi esimda qolmagan) shu mazmunda gapirgandi: "O'zbeklarning lotin alifbosiga o'tishi bejiz emas deb o'ylayman. Negaki, biz qardosh xalqlar qadimdan bir-birimizning tilimizni tushunib kelganmiz. A. Navoiyning g'azallarini o'zbek ham, ozar ham, turk ham.. tushuna olgan. Bugungi kunga kelib O'zbekiston lotin alifbosiga o'tishi yana o'sha o'zaro hamjihatlilikni keltirib chiqaradi, tilimizni ham, yozuvimizni ham bir-biriga yaqinlashtiradi, soddalashtiradi. Buni qarang, turk alifbosi o'zbek alifbosidan faqat ayrim harflar bilangina farqlanadi. Deyarli hammasi yana ilgarigidek, turk o'zbekni, o'zbek turkning yozuvini bemalol o'qiy oladi...." (Bu jumlalarni taxminan, qanday xotiramda saqlangan, qanday o'zlashtirib olgan bo'lsam shunday kiritdim, fikr yetkazishda xatoliklar ketgan bo'lsa uzr so'rayman). Shundan anglaganim demak hech bir ish behuda qilinmaydi. Toki lotin alifbosi o'z yo'liga tushib, grammatik qoidalarini shakllantirib, o'z kuchida sobit bo'lib olgunicha vaqt kerak bo'ladi. Qisqa vaqt ichida lotin alifbosi xalqimizda ommalashgani bu katta yutuq. Chunki yozuvning almashishi ko'p hollarda o'zini oqlab keta olmasligi mumkin. O'ylaymanki, o'z vaqtida bu yozuvga o'tib xato qilganimiz yo'q. Hozir allaqachon birinchi sinfga borayotgan yosh avlod bu yangi yozuvni o'zlashtirib ulgurdi. Katta avlodga esa u qadar qiyin kechgani yo'q deb o'ylayman. Meni buvim ham lotin alifbosini o'qiy oladi, nafaqaga chiqqan keksa avlod ham o'zini shunga moslashtirib ulgurdi. Hammasi xohishga bog'liq deb o'ylardim.

Odatda inson bir yangilikni qabul qilishi qiyin kechadi, yangilikka sekin-asta ko'nikadi, uning tabiati shunday. Lotin alifbosidagi hozirgi xatoliklar, savodsizlikning namoyon bo'lishi hali tragediya emas. Imlo qoidalariga rioya qilmagan shaxs, kirill yozuvida ham bunga rioya qilmaydi. Aybni alifbodan emas, ko'proq o'zimizdan izlaganimiz foydaliroq bo'lardi, menimcha.

Uzr, yana postlarimni aql bo'lish sifatida qabul qilmangiz, bu aybdan o'zim ham soqit emasman. Lekin nima bo'lganda ham lotin alifbosi o'z joyida qolishini istardim.

[albatros]

Shuningdek o'zbek tili darsliklarida shunday qoida ham bor. Ikkinchi qismi "yu", "yo", "ya" harflari bilan boshlangan qo'shma otlar ajratib yoziladi. Masalan yer yong'oq kabi. Ammo lotin tilida nash etilgan "O'zbek tilining imlo lugati" kitobida "qo'l yozma " so'zi qo'shib ya'ni qo'lyozma shaklida yozilgan. Bu holatni xato deyishimiz mumkinmi?

[OmoN]

Ammo lotin tilida nash etilgan "O'zbek tilining imlo lugati" kitobida "qo'l yozma " so'zi qo'shib ya'ni qo'lyozma shaklida yozilgan. Bu holatni xato deyishimiz mumkinmi?Агар қўлёзма деганда бирон бир асарнинг қўлда ёзилган версиясини назарда тутаётган бўлсангиз бу кирилл тилида алифбосидада ҳам шунақа ёзиларда менимча. Иккинчидан "қўл" сўзи от сўз туркумига мансуб, лекин "ёзма" деган отни кўрмаганман.
ПС: Адашаётган бўлишим мумкин.

[albatros]

"қўл" сўзи от сўз туркумига мансуб, лекин "ёзма" деган отни кўрмаганман.
ПС: Адашаётган бўлишим мумкин.

Bu yerda gap ot + ot dan tuzilgan ot so'z turkumiga oid so'z haqida emas, balki qo'shma ot (ot + ot, Ot + sifat, Ot + son vahokazo...)lar haqida ketayapdi.

[Kavsar]

"Қўлёзма" сўзи кирилл алифбоси имло қоидаларига кўра қўшиб ёзилади. Ишончли манба: Ўзбек тилининг имло луғати. Фан. (Ш. Ш. Шоабдураҳмонов таҳрири остида)

[OmoN]

Bu yerda gap ot + ot dan tuzilgan ot so'z turkumiga oid so'z haqida emas, balki qo'shma ot (ot + ot, Ot + sifat, Ot + son vahokazo...)lar haqida ketayapdi.Тушунмадим.... Яна бир қайтарворинг. Буюк тилшуносликка даъво қилмайман. Агар "қўлёзма" сўзи от+от бўлса бу ердаги "ёзма" "ким? нима?" сўроғига жавоб бўлиши керак (чиста теаритически). Шу сўздаги "ёзма" нинг расми ёки биронта таърифи борми Сизда?

[albatros]

Тушунмадим.... Яна бир қайтарворинг. Буюк тилшуносликка даъво қилмайман. Агар "қўлёзма" сўзи от+от бўлса бу ердаги "ёзма" "ким? нима?" сўроғига жавоб бўлиши керак (чиста теаритически). Шу сўздаги "ёзма" нинг расми ёки биронта таърифи борми Сизда?

Sizningcha qo'shma ot deyilganda faqat ot + ot ko'rinishida yasalgan so'zlar qo'shma ot bo'la oladimi? Qo'shma otlar: son+ot (qirqoyoq, uchburchak), sifat+ot(oqayiq, qizilquyruq), Ot+ot+ot (gultojixo'roz), va boshqalar bo'lishi mumkin. Yuqoridagi "qo'lyozma' so'zida ham uning qanday so'z turkumlaridan yasalganligi haqida emas balki, qo'shma otning qo'shib yoki ajratilib yozilishi haqida fikrimni aytgandim.

[OmoN]

Yuqoridagi "qo'lyozma' so'zida ham uning qandat so'z turkumlaridan yasalganligi haqida emas balki, qo'shma otning qo'shib yoki ajratilib yozilishi haqida fikrimni aytgandim.Энди тушундим.

[Шох Салтан]

so'zboshi ёки so'z boshi
g'ovillamoq ёки g'ovullamoq
...???