Ж. Толкиен. Узуклар ҳукмдори

[Shokir Dolimov]

Азиз китобхон, «Гарри Поттер» ҳақидаги етти қисмли романлар туркумидан сўнг сизга «Ҳоббит ёхуд бориб қайтиш» ва унинг давоми бўлмиш «Узуклар ҳукмдори» асарларини таржима қилиб беришни ваъда қилган эдим.

«Ҳоббит ёхуд бориб қайтиш» нашрдан чиқиб, китоб дўконларига тарқатилди.
Ваъдага вафо қилишни давом этмоқдаман. Эътиборингизга «Узуклар ҳукмдори» асарининг биринчи солномаси «Узук биродарлиги» таржимасидан бир парча ҳавола этмоқдаман.

Марҳамат, ўқинг ва завқланинг!


Жон Рональд Руэл Толкиен

«УЗУКЛАР ҲУКМДОРИ»

БИРИНЧИ СОЛНОМА. «УЗУК БИРОДАРЛИГИ»

Рус тилидан Шокир Долимов таржимаси

БИРИНЧИ КИТОБ

Бу ерда мен асар муаллифи томонидан ҳоббитлар, трубка тамакиси, Шир ўлкаси, Узукнинг топилиши ҳақида ва Ширдаги тарихий қайдларга оид шарҳлар битилган муқаддима матнини атайин ўтказиб юборяпман. Уни сиз, Худо хоҳласа, таржима китоб шаклида чоп этилгач ўқийсиз.

[Shokir Dolimov]

БИРИНЧИ БОБ. УЗОҚ КУТИЛГАН КАТТА ЗИЁФАТ

Мистер Бильбо Бэггинс ўзининг бир юз ўн бир ёшга тўлганини нишонлаш мақсадида катта зиёфат беришга аҳд қилгани ҳаммани ҳаяжонга солиб, Ҳоббитон аҳолиси орасида турли гап-сўзлар туғилишига сабаб бўлди.

Бильбо жуда бой ва ғалати киши бўлиб, бир замонлар анча вақт гум бўлиб, яна топилиб келган кундан сўнг ўтган олтмиш йил ичида бутун Шир ўлкаси учун ажабланиш мавзусига айланиб қолди. Сафардан ўзи билан олиб келган бойлик маҳаллий афсонага айланиб, аксарият ҳоббитлар Бэг-Энднинг остида ҳазинага тўлиб-тошган туннеллар кўплигига шубҳа қилмайди. Агар гап-сўз учун бу ҳам камлик қиладиган бўлса, Бильбонинг тасанно айтишга муносиб кучи-ю, ғайрат-шижоатига оид мавзуга ўтилади. Орадан ўтаётган вақт мистер Бильбо Бэггинсга дахл қилмаётгандай гўё. Тўқсон ёшга тўлганида эндигина эллик ёшга етган ҳоббитдай кўринган. Тўқсон тўққиз баҳорини қоралаб қўйганида эса уни яхши сақланиб келаётган қария деб аташди, лекин ўзгармас қолаётган қария дейишса аниқроқ бўлар эди. Кўпчилик бош силтаб, битта ҳоббит учун бу ҳаддан ортиқ кўп неъмат, чунки узоққа чўзилган бундай серғайрат ёшлик билан миш-миш гапларга қараганда, беҳисоб бойлик бошқа бирорта ҳоббитга насиб қилиши амри маҳол деган фикр билдирди.

- Бунинг ҳақини беришга тўғри келади ҳали, - дейишди улар. - Бу табиатда кўрилмаган ҳолат бўлиб, ҳали кўп мусибатлар олиб келади.

Лекин шу кунгача ҳеч кимнинг бошига ҳеч қандай мусибат тушмади, модомики мистер Бэггинс саховатли экан, кўпчилик унинг ғайриоддийлиги ва толеи баландлигини кечиришга тайёр эди. Мистер Бильбо Бэггинс кўплаб қариндошларини (Саквиль-Бэггинслардан ташқари, албатта) меҳмонга мунтазам чақириб боради, камбағал ҳамқишлоқлар орасида унга завқ-ла қарайдиган ихлосмандларига эга. Лекин у, жиянлари улғая бошлагунча ўзига қадрдон дўст ортирмади.

Жиянлар орасида энг каттаси ёш Фродо Бэггинс бўлиб, Бильбо уни жуда яхши кўради. Бильбо 99 ёшга тўлган куни Фродони ўзининг меросхўри дея эълон қилиб, Бэг-Эндга кўчириб келди. Саквиль-Бэггинсларнинг умиди ўша куни пучга чиқди.

Қаранг-ки, Бильбо билан Фродо иккаласи бир кунда – 22 сентябрь куни туғилган экан.

- Сен шу ерда яшаганинг мақул кичкинтой Фродо, - деди кунлардан бир кун Бильбо. - Шунда биз туғилган кунимизни бирга нишонлаймиз.

У вақтда Фродо болалик билан ўттиз уч ёш орасидаги, ҳоббитлар масъулиятсизлик ёши дея эътироф этишадиган ёшда эди.

Ўша кундан кейин яна ўн икки йил ўтди. Бильбо ҳар йили туғилган кун муносабати билан Бэг-Эндда зиёфат уюштириб келди. Аммо бу йилги туғилган кун, кўпчилик фаҳмлашича, фавқулодда ҳодисага айланади. Мистер Бильбо Бэггинс бир юз ўн бир ёшга тўлди – қизиқ сон ва ҳоббит учун жуда табаррук ёш (қария Тук бир юз ўттиз ёшга етган эди). Фродо ҳам шу куни ўттиз уч ёшга тўлди – бу ҳам жиддий ёш, ҳоббит учун «катта бўлди» ҳисобланади. Ҳоббитон ва Байуотер қишлоқларида вайсақи тиллар ишга тушиб, бутун Шир бўйлаб миш-миш гаплар тарқади. Мистер Бильбо Бэггинснинг тарихи ва табиати ғийбатчилар учун навбатдаги бош мавзуга айланди, кексаларнинг фаҳмлашича, уларнинг хотиралари яна долзарб бўлиб қолди.

Ҳамма жойда Қария номи ила танилган Хэмфаст Скромбининг тингловчиларидай зийрак тингловчилар ҳеч кимда йўқ. У Байуотер йўлидаги мўъжазгина «Печак новдаси» меҳмонхонасида ўз одатига кўра, гап сотиб ўтиради. Гапирганда ҳам такаббурланиб, ғурур-ла гапиради. Чунки у мана қирқ йилдирки, Бэг-Энд боғини якка ўзи парвариш қилади, унгача эса бу ишда қария Хольманга ёрдам берган. Энди ўзи ҳам кексайиб, бўғимлари яхши букилмай қолгани боис, асосий ишларни унинг кенжа ўғли Сэм Скромби бажаради. Ота-ўғил Скромбилар Бильбо ва Фродо билан дўстона муносабатда. Улар Ҳоббитон қишлоғининг Бэгшот-Роу кўчасидаги Бэг-Энд тепасида жойлашган учинчи дўнгликда яшашади.

- Мистер Бильбо жуда дилкаш, сергап ҳоббит-жентльмен эканлиини ҳамиша таъкидлаб келганман, - баёнот қилди қария Хэмфаст.

Қария ҳақ. Доимо хушмуомала гаплашадиган Бильбо унга «мистер Хэмфаст» дея мурожаат қилиб, сабзавот, айниқса, картошка етиштириш масаласида маслаҳат сўраб келган. Чунки деҳқончилик бобида кекса Хэмфаст Скромби бутун Ширда катта эътибор қозонган киши саналади.

- У билан бирга яшаётган Фродо ҳақида нима дейсан? - сўради байуотерлик қария Пескунс. - Унинг фамилияси Бэггинс, аммо айтишларича, у Брендизайклар авлодига мансуб экан. Воажаб, қандай қилиб ҳоббитонлик аллақандай Бэггинс хотин қидириб ғалати халқ яшайдиган Бакленд вилоятига бориши мумкин?

- Ғалати бўлиб қолганининг ҳайрон бўладиган ери йўқ, - гапга аралашди қариянинг қўшниси Дэдди Двулап. - Бредивайнинг нариги соҳилида, қадимий ўрмон ёнида яшашгандан кейин улар ғалати бўлмай, мен ғалати бўлишим керакми?!

- Тўғри айтасиз, қария! - деди кекса Хэмфаст. - Баклендлик Брендизайклар ўша ўрмонда яшашмайди, албатта, лекин чиндан ҳам сал ғалатироқ қабила. Улар катта дарёда қайиқда сузишади, бу биз ҳоббитлар учун жуда ғайриоддий ҳолат. Бинобарин, ҳар хил нохушликлар айнан ўша ердан келиши ҳам табиий. Аммо шундай бўлишига қарамай, мистер Фродо жуда яхши йигит. Нафақат зоҳиран, балки ички дунёси билан ҳам у ўз амакиси мистер Бэггинсга ўхшайди. Қолаверса, унинг отаси Бэггинс бўлган. Салобатли киши эди Дрого Бэггинс. У ҳақда айтарли гап бўлмаган, дарёда ғарқ бўлиб ўлмагунча.

- Дарёда ғарқ бўлиб? - ажабланди бир неча киши.

[Shokir Dolimov]

Бу ерда ўтирганларнинг ҳаммаси ўша фожиа ҳақида ва бошқа миш-миш гапларни эшитган, албатта, лекин ҳоббитлар бировнинг оиласига тааллуқли ғийбатга ўларча ўч бўлишади. Бинобарин, илгари эшитган гапни такрор эшитишаверади.

- Ҳа, шундай дейишади, - тасдиқлади қария Хэмфаст Скромби. - Хабарингиз бўлса, мистер Дрого шўрлик мисс Примула Брендизайкка уйланган. У қиз мистер Бильбога холавачча бўлган. Примуланинг онаси қария Тукнинг кенжа қизи эди. Мистер Дрого эса мистер Бильбонинг амакиваччаси бўлади. Бинобарин, мистер Фродо унга она томонидан ҳам, ота томондан ҳам жиян ҳисобланади. Мистер Дрого уйлангач, қайнотаси мистер Горбадок Тукнинг хонадонида тез-тез қоладиган, хотини Примула билан Брендивайн дарёсида қайиқда сузадиган одат чиқарди. Эр-хотин иккаласи дарёга ғарқ бўлишган куни шўрлик мистер Фродо ҳали ёш бола эди.

- Айтишларича, эр-хотин дарё сайлига тўйиб тушлик қилишганидан сўнг чиқишган, - деди қария Пескунс. - Қайиқнинг онтариб кетишига вазни оғирлашиб кетган Дрого сабабчи бўлган.

- Мен эса ўша Дрого хотинини қайиқдан итариб юборгани, сувга тушаётган хотини эса ўзи билан эрини ҳам тортиб кетгани ҳақида эшитганман, - деди ҳоббитонлик тегирмончи Сэндимен.

- Ким нима деса лақ этиб ишонавермаслик керак, - жеркиб берди Сэндименни жини суймайдиган кекса Хэмфаст Скромби. - Кимдир кимнидир итариб, кимдир кимнидир ўзи билан тортиб кетгани ҳақида бемаъни миш-миш тарқатма. Қайиқ деганлари шундоқ ҳам доғули нарса бўлади, фожианинг ҳар хил тутуриқсиз сабабларини тўқиб чиқаришга ҳожат йўқ. Нима қилган тақдирда ҳам мистер Фродо анави ғалати баклендликлар орасида ғирт етим, бир тийин пулсиз қолган. У Брендихолл қишлоғида яшади. Қария Горбадокнинг юзлаб қариндошлари ҳамиша бир ерда яшаган. Мистер Бильбо етим болани хушхулқ жамиятга қайтариб, савоб иш қилди. Бироқ бу Саквиль-Бэггинслар учун мутлақо кутилмаган зарба бўлди. Мистер Бильбо бедарак кетганда уни ўлдига чиқарган Саквиль-Бэггинслар Бэг-Эндни қўлга киритишга умид қилишган. Узоқ чўзилган сафаридан қайтиб келган мистер Бильбо уларни қувиб солди-да, қариш нималигини билмай, ҳалигача отдай бақувват юрибди. Мана энди, томдан тараша тушгандай, меросхўри ҳам пайдо бўлиб, барча ҳужжатлар қонунга мувофиқ расмийлаштирилди. Энди Бэг-Энд Саквиль-Бэггинсларга ҳеч қачон насиб қилмайди.

- Эшитишимга қараганда, Бэг-Энд пулга лиқ тўла эмиш, - деди олис Ерқазар қишлоғидан ғарбий Ширга келган нотаниш киши. - Дўнгликнинг тепа қисмида кўп туннель қазилган бўлиб, ичига олтин, кумуш тангалар, кўпдан-кўп жавоҳирлар солинган яшиклар жойланган экан. Эшитганим шу, агар рост бўлса, албатта.

- Ундай бўлса, мен айтишим мумкин бўлган гапдан кўра кўпроқ эшитибсиз, - жавоб берди қария Хэмфаст Скромби. - Жавоҳирлар тўғрисида бирор нима дея олмайман. Мистер Бильбо Бэггинснинг пули чиндан ҳам етарлича бор, лекин сиз айтган туннеллар ҳақида ҳали эшитмаганман. Мистер Бильбо саксон йил муқаддам топилиб келган кунни яхши эслайман, унда мен ёш бола бўлиб, қария Хольманга ҳали шогирд тушмаган эдим, чол отамнинг амакиваччаси эди. Лекин у мени йиғиб-терилмаган мева ва сабзавотларни қўриқлаш учун ўзи билан Бэг-Эндга тез-тез олиб келар эди. Ўша кунлардан бирида мистер Бильбо дўнгликка пони миниб чиққан, ўзи билан бир нечта қоп ва яшиклар олиб келган эди. Аммо ўша юк бегона юртлардан кўтариб келган ҳазина бўлганига шубҳа қиламан. Нима қилганда ҳам туннелларни тўлдириб ташлашга етмас эди у. Ўғлим Сэм бу масалада кўпроқ билади. Чунки у Бэг-Энддан деярли кетмайди. Мистер Бильбонинг эртакларини эшитиб, роса завқ олади. Мистер Бэггинс унга ёзиб-чизишни ўргатиб, саводини чиқариб қўйди. Умид қиламанки, пухта савод болага зарар қилмайди. «Қўй ўша эльфлар-у, аждарларингни, бизга карам билан картошка фойдалироқ. Бировнинг ишига бурнингни суқма, пушаймон еб қоласан», дейман мен унга. Худди шу гапни бошқаларга ҳам айтишим мумкин, - деди у, анави нотаниш киши билан ҳоббитонлик тегирмончига ўқрайиб.

Бироқ қария ўз тингловчиларини ишонтира олмади. Бильбонинг битмас-туганмас бойлиги ҳақидаги афсона ёш ҳоббитлар авлодининг онгига сингиб кетган.

- Ўзи билан олиб келган ҳазинага яна ҳазина қўшиб келгандир-да, - деди тегирмончи, умумий фикрни ифода этиб. - Унинг тез-тез гум бўлиб турадиган одати бор. Уйига тез-тез ташриф буюриб турадиган ажнабийларни кўрмайсизми: кечалари гномлар келадими-ей, анави шляпа кийган кўзбойлоқчи чол чой ичиб турадими-ей, қисқаси меҳмони кўп унинг. Нима десангиз денг-у, оқсоқол, лекин Бэг-Энд жуда ғалати жой, унда яшайдиган одамлар ҳам ғалати.

- Сиз кўнглингиз тусаганча алжирашингиз мумкин. Ўтирган жойингизда туҳмат қилиб ўтирганингизни ҳамма билади, мистер Сэндимен, - эътироз билдирди кекса Хэмфаст, тегирмончини янада баттар ёмон кўриб. - Айрим ғалати нарсаларга кўникишимиз мумкин, Ҳоббитонда яшайдиган баъзи шахслар, кулбасининг девори соф олтиндан бўлса-да, уйига келган меҳмонга бир коса пиво ҳам таклиф қилмайди. Аммо Сэм бир нарсани аниқ билади: айтишича, катта зиёфат уюштирилиб унга ҳамма таклиф қилинар экан.

[Shokir Dolimov]

Ажойиб сентябрь ойи кириб келди. Кўп ўтмай, афтидан Сэмдан чиққан бўлса керак, миш-миш гап тарқалди: Ширда кекса Тук ўлгандан буён ҳеч ким кўрмаган мушакбозлик бўлар экан.

Кун кетидан кун ўтиб, катта зиёфат санаси яқинлашиб қолди. Оқшомлардан бирида Ҳоббитон орқали қандайдир ғалати от арава ўтиб, Бэг-Энд дўнглигига кўтарилди. Аравага ортилган юк эса янада ғалати. Ҳайратланганча қараб турган ҳоббитлар эшик ёруғи орқали бирор нимани илғаб олишга уринишди. Арава бошқараётган узун соқолли келгиндилар эгнига қайтарма қалпоқли плаш кийишган бўлиб, қўшиқ айтиб келишди. Уларнинг бир неча нафари Бэг-Эндда қолди. Сентябрнинг иккинчи ҳафтаси охирида, куппа-кундуз куни Брендивайн кўпригидан ўтган яна бир от арава Байуотер йўлидан юриб келди. Уни бошига чўққидор кўк шляпа, эгнига кулранг плаш кийган, бўйнига кумушрангли шарф ўраган, оппоқ соқоли узун, қоши қалин қария ёлғиз ўзи бошқарди. Жажжи ҳоббитчалар арава ортидан Ҳоббитоннинг деярли охиригача югуриб эргашишди. Улар тўғри фаҳмлашгандек, арава мушакбозлик жиҳозларига тўла эди. Бильбонинг эшигига етган қария ҳар хил ўлчам ва шаклга эга яшикларни аравасидан тушириб, ичкарига ташиди. Ҳар бир яшикда қизил «Г» ҳарфи ва эльфларнинг «Г» рунаси тамға сифатида босилган.

Турган гапки, бу «Гэндальф» белгиси бўлиб, яшик туширган чол эса Ширда асосан олов, тутун ва ёруғликни моҳирона ўйнатиши билан танилган Гэндальфнинг ўзи эди. Унинг фаолияти аслида анча мураккаб, хавфли-ю, Шир аҳолиси буни билмайди. Ушбу пакана халқ учун Гэндальф ҳамиша катта зиёфатларда томоша уюштирадиган новча бўйли одам бўлиб келган. Жажжи ҳоббитчаларнинг ҳаяжони ҳам шундан.

- «Г» ҳарфи «Гавдали» деган маънони англатади! - деди ўзини ақлли деб билган жажжи ҳоббитчалардан бири.

Ҳоббитчалар Гэндальфни яхши танишади, гарчи у Ширда кам пайдо бўлиб, баъзан узоқ қолмаса-да. Бироқ ушбу болачалар ҳам, уларнинг ота-оналари ҳам муқаддам мушакбозликни кўришмаган. Чунки ундай ишлар афсонавий ўтмишда бўлиб ўтган. Ўз яшикларини Бильбо ва бир неча гномлар ёрдамида аравадан тушириб бўлган қария болачаларга майда пул тарқатиб чиқди. Аммо бирорта ҳам мушак портлатилмагани боис, катта-кичик меровларнинг ҳафсаласи пир бўлиб, тек қотиб туришди.

- Қани, энди уй-уйингизга тарқалинг! - деди Гэндальф. - Вақти келиб, ҳаммасини кўрасиз.

Гэндальф Бильбо билан бирга ичкарига кириб кетди. Жажжи ҳоббитчалар эшикка маълум вақт беҳуда қараб туришгач, ҳар томон тарқашди. Уларнинг назарида катта зиёфат санаси ҳеч қачон келмайдигандай кўринди.

Ичкарида Бильбо билан Гэндальф кичкина хонанинг ғарбга, боққа қараган очиқ деразаси олдида жойлашишди. Ёз кунининг иккинчи ярми ёрқин ва хотиржам ўтмоқда. Боғ гуллари қизил ва тилла тусда ярқирамоқда: итоғиз, кунгабоқар ва лотин чечаги чим девор бўйлаб ўсиб, гули тўгарак деразадан ичкарига мўраламоқда.

- Боғинг жуда чиройли-да, - мақтади Гэндальф.

- Ҳа, чиройли, - жавоб берди Бильбо. - Уни жуда яхши кўраман, кўҳна, бетакрор ўлкам Ширни жуда яхши кўраман, аммо назаримда, таътилга чиқиш вақти етган кўринади.

- Кетмоқчимисан бу ерлардан?

- Ҳа. Буни мен кўпдан буён кўнглимга тугиб келган эдим. Мана энди қарорим деярли қатъийлашиб қолди.

- Яхши, ундай бўлса, бу ҳақда бошқа гапирмаймиз. Қарорингни қатъийлаштириб боравер. Бу ишинг сенга ҳам, бизга ҳам яхшилик келтиради.

- Шунга умид қиламан. Нима қилган тақдирда ҳам пайшанба куни вақтимни чоғ ўтказиб, ҳазилкашлик қилмоқчиман.

- Ҳазилларингга куладиган одамлар бўладими? - сўради Гэндальф, бош чайқаб.

- Кўрамиз, - кулиб боқди Бильбо.

[Shokir Dolimov]

Эртаси куни Бильбонинг дўнглигига яна кўп от аравалар кўтарилди. Дастлаб қишлоқ аҳолиси орасида «маҳаллий манфаатлар»га доир минғир-минғир эшитилди. Лекин ўша ҳафтанинг ўзида Бэг-Энддан Ширнинг барча бурчакларига Ҳоббитон, Байуотер каби маҳаллий қишлоқларда етиштириладиган ёки ишлаб чиқариладиган ҳар хил моллар, турли-туман зеб-зийнат буюмлари, озиқ-овқат маҳсулотининг ҳар хил турларига шошилинч буюртмалар ғизиллади. Маҳаллий аҳоли туғён тортиб қувнади, одамлар календарга тез-тез кўз ташлаб, таклифнома олиш умидида почтачининг йўлига қарайдиган бўлиб қолишди.

Кўп ўтмай ҳар томон таклифнома тарқатилди. Ҳоббитон почтаси муҳосара қилинди, Байуотер почтаси эса ишга кўмилиб кетганидан почтачининг кўнгилли ёрдамчиси лавозимига ишга қабул қилиш борасида эълон беришга мажбур бўлди... Ундан кейин акс йўналишда қизғин иш бошланди. Ҳамма жойдан Бэг-Энд дўнглигига «Таклифингиз учун катта раҳмат, албатта бораман» каби боадаб иборалар битилган жавоб хатларининг оқими кела бошлади.

Бэг-Энд дарвозасида: «Кириш мумкин эмас, зиёфат ташкилотчилари бундан истисно» сўзлари битилган эълон пайдо бўлди. Бироқ ўша ташкилотчилар ёки ташкилотчиликка даъвогарлар ҳам ичкарига киришга камдан-кам ҳолларда ижозат олишди. Бильбонинг ўзи жуда банд: бир дунё таклифнома ёзди, таклифномаларга жавобан келган хатларни ўқиб борди, ҳар бир меҳмонга совға танлади ва яна қандайдир ҳозирлик кўриш ишлари билан шуғулланди. Гэндальф келган кундан буён биров уни кўрмади.

Сентябрь тонгларидан бирида ҳоббитлар Бильбонинг Бэг-Эндига кириладиган эшикнинг жануб томонидаги катта далага бир дунё ип калавалари, улкан соябонлар ва кўчма дўконлар тикланадиган устунлар териб чиқилганини кўришди. Катта йўлга олиб чиқадиган кўтармаларда кенг зина поғоналари ўйилди, алоҳида йўлак ётқизилиб, унинг бошида оппоқ дарвоза ўрнатилди. Айниқса, Бильбога қўшни бўлмиш Бэгшот-Роу кўчасидаги учта хонадонга ниҳоятда қизиқ томоша бўлиб, ҳоббитлар роса маза қилишди. Томоша қизиқ бўлганидан ҳатто ҳурматли қария Сэм Скромби ҳам ўзини ишлаётган кўйга солмай қўйди.

Соябон кўтариш ишлари бошланди. Кенг далада ўсаётган якка дарахт устига алоҳида, ниҳоятда баланд чодир шундай тикландики, шохларига фонуслар осиб ташланган ушбу дарахт дала ўрнида ҳосил қилинган улкан шийпоннинг бир бурчагида, асосий стол олдида қолди. Энг қизиқ, ниҳоятда маънодор, ҳар қандай ҳоббитнинг кўнглини суст кетказадиган нарса бу, даланинг шимолий бурчагидаги каттадан-катта очиқ ошхона бўлди. Теварак атрофдаги меҳмонхона ва ошхоналардан йиғилиб келган ошпазлар гуруҳи Бэг-Эндда яшаётган гномлар ва яна қандайдир ғалати халқ вакиллари учун турли-туман таомлар тайёрламоқда. Умумий ҳаяжон кундан-кунга ошиб бормоқда.

Чоршанба куни, зиёфат арафасида осмонни булут қоплаб, бундан ҳамма ташвишга тушиб қолди. Мана ниҳоят 22 сентябрь санаси кириб келди. Қуёш чиқиб, булутлар тарқади, байроқлар ҳилпираб, сайр-томоша бошланди.

Ушбу маросимни Бильбо Бэггинс зиёфат деб номлаган бўлса-да, аслида бу тадбир ўйин-кулгининг бутун бошли тизимига айланиб кетди. Яқин ўртада яшайдиганларнинг деярли ҳаммаси таклиф қилинган. Айримлар бехосдан ўтказиб юборилганига қарамай катта шийпонга кириб келаверишди. Шунингдек, Ширнинг бошқа туманларидан ҳам жуда кўпчилик таклиф қилинди, зиёфатга ҳатто хорижлик меҳмонлар ҳам ташриф буюришган. Меҳмонларни оқ дарвоза олдида мистер Бильбо Бэггинснинг шахсан ўзи қарши олди. Истисносиз ҳаммага совға улашди. Дарвозадан чиқиб, яна кириб келганлар икки мартадан совға олишди. Ҳоббитлар, одатда, ўз туғилган кунида меҳмонларга совға беришади. У қадар қиммат бўлмаса-да, ҳар қалай совға. Умуман айтганда, Ҳоббитон билан Байуотерда Худонинг берган куни кимнингдир туғилган куни нишонланади. Шундай экан, ҳар бир ҳоббит ҳафтада битта бўлса ҳам совға олишга умидвор бўла олади. Ҳоббитлар совға олиш ва совға беришдан ҳеч қачон чарчашмайди.

Аммо бугунги совғалар жуда ажойиб. Жажжи ҳоббитчалар шу қадар тўлқинланиб кетишдики, овқатланишни хаёлларига ҳам келтиришмади. Ҳаммаси мисли кўрилмаган ўйинчоқ соҳиби бўлди. Ажойиб ўйинчоқлар, уларнинг баъзилари сеҳрлига ўхшайди.

Ўйинчоқларнинг аксарият қисмига бир йил муқаддам буюртма берилган бўлиб, йил давомида Дейлдан ва тоғли ҳудудлардан етказиб борилди. Дарҳақиқат, улар уста ўйинчоқсоз гномлар меҳнатининг маҳсулидир.

Жамики меҳмонлар келиб, дарвозадан ўтишгач қўшиқ, рақс, мусиқа, ўйин-кулги ва албатта, еб-ичиш бошланди. Ҳамма дастурхонга уч марта: ленч, чойхўрлик ва кечки овқатга расман таклиф қилинди. Таъкидлаб ўтмоқ жоизки, ленч ва чойхўрлик меҳмонлар дастурхон атрофида ўтириб овқатланиш билангина фарқ қилди холос. Қолган вақтда, хусусан, эрталабки ўн бирдан, мушакбозлик вақти етгунча, яъни ўн саккиз-у ўттизгача жағи тинмай овқатланганлар кўп бўлди.

Мушакбозлик Гэндальф бажарадиган асосий ишдир. У керакли нарсаларни ташиб келтирибгина қолмай баъзи нарсаларни ўзи ихтиро қилиб, намойиш этишга ҳозирлаб қўйди. Булардан ташқари, петарда, бенгаль мушаги, машъала, фонус, оловли фаввора, ўқ узилганда момақалдироқдай янграйдиган гоблин пистолети патронларининг катта захираси олдиндан йиғиб қўйилган. Буларнинг бари ниҳоятда ажойиб томоша бўлиб, Гэндальфнинг бу борадаги маҳорати борган сари ошиб бормоқда.

Айрим ракеталар ширали сайраганча ялтираб учаётган қушларни эслатади. Танаси қора тутундан ҳосил бўлган яшил дарахтларнинг барглари очилиб, ялтироқ шохлари донг қотган ҳоббитлар устига оловли гул сочди. Бу гуллар муаттар ҳид чиқарганча, ерга етмай ҳавода ўчди.

Тунги осмонда ҳосил бўлган дарахтлар орасида сон-саноқсиз капалак учди; ранг-баранг олов устуни баланд кўтарилгач бургутлар, булутлар орасида сузаётган кемалар ёки қанот қоқаётган оққуш галасига айланди; қизил чақмоқ чақиб, сариқ ёмғир ёғди; кумуш найзалар зафар қозонган қўшин каби қичқирганча ҳавога кўтарилиб, ерга юзлаб илонларга айланиб, ҳуштак чалиб тушди. Мушакбозлик охирида эса Бильбо шарафига совға отилиб, Гэндальф кўзлагандай, ҳоббитларнинг бари ҳанг-манг бўлиб қолди. Олов ўчгач, юқорига тутундан ҳосил қилинган улкан булут кўтарилди. Фалакка етган ушбу булут тоғ шаклини касб этиб, чўққиси ёришди. Ўша жойдан оловнинг яшил ва алвон тусли тиллари отилиб чиқди. Кутилмаганда тоғ ичидан қизғиш-тилла тусли аждар отилиб чиқиб, кўзи тирик аждарнинг кўзидай ярқираб, оғзидан олов отилиб, баланд наъра тортганча халойиқ устига ташланди. Ҳамма эгилиб олди, кўпчилик ўзини ерга отди. Аждар поезддай шовқин солганча учиб ўтиб, ҳавода кескин айланди-да, шалоплаганча Байуотер кўлига тушди.

[Shokir Dolimov]

- Бу кечки овқатга чақириш сигнали эди, - эълон қилди Бильбо.

Ҳаяжон шу заҳоти барҳам топиб, ерда чўзилиб ётган ҳоббитлар тез оёққа туришди. Зиёфатга таклиф қилинган меҳмонларнинг ҳаммасига овқат тарқатилди. Дарахт остида эса алоҳида дастурхон тузалган бўлиб, бу ерда оилавий зиёфат уюштирилди. Бильбо катта зиёфатга таклиф қилиш мақсадида Ширнинг ўн икита бурчагига ўн иккитадан таклифнома йўлланган (ҳосил бўлган сонни ҳоббитлар гросс деб аташади). Бунда Бильбо билан Фродога қариндош саналган сулола вакиллари ҳамда қариндош бўлмай, Гэндальф каби қадрдон дўст тутинган кишилар йиғилди. Ёш ҳоббитларнинг аксарияти зиёфатда узоқ ушланиб қолишларини билиб, текин овқатлантириб олиш учун ўзлари билан бирга болаларини ҳам олиб келишган.

Бугунги зиёфатга ҳоббитларнинг кўплаб сулолалари, хусусан, Бэггинслар ва Булкинслар, Туклар ва Брендизайклар, Грабблар (Бильбо Бэггинснинг бувисига) ва Чабблар (Тук бувасига қариндош бўлишган), Бероузлар, Брейсгирдлар, Брокхаузлар, Гудбодлар, Хорнблауэрлар ва Узуноёқларнинг вакиллари йиғилган.

Уларнинг айримлари Бильбонинг узоқ қариндошлари саналса, баъзилари Ширнинг олис туманларида яшаб, Ҳоббитонга умрида бугун биринчи бор келиши. Саквиль-Бэггинслар ҳам қуруқ қолмади. Эр-хотин Отто ва Любелия Саквиль-Бэггинслар ҳам шу ерда. Иккаласи Бильбо билан Фрододан ниҳоятда нафратланишади, бироқ тилла сувида битилган таклифноманинг сеҳрли таъсири кучлилик қилиб, таклифни рад эта олишмади. Боз устига, уларнинг амакиваччаси Бильбо узоқ йиллар давомида таом тайёрлаш ҳунарини олган бўлиб, таомномаси анча шуҳрат қозонган.

Таклиф қилинган 144 нафар меҳмон, гарчи мезбоннинг тушликдан сўнгги нутқидан бироз хавфсираган бўлса-да, бугунги зиёфат кўнгилни қувонтирадиган байрамга айланишини кутди. Бильбонинг табиатида ўзи назм дея ном берган ижодий фаолиятга мойиллиги бор. Баъзан, айниқса, бир-икки стакан уриб олганидан сўнг, машҳур сафари давомида бошдан кечирган ажойиб саргузаштларини сўзлаб беришга киришади. Меҳмонлар хурсанд: ранг-баранг ҳодисаларга бой, ҳамма нарса мўл-кўл зиёфат чиндан ҳам узоқ чўзилган ҳақиқий байрамга айланиб кетди. Кейинги ҳафталарда озиқ-овқат маҳсулотларининг нархи бутун туман бўйича сезиларли даражада тушиб кетди, бироқ Бильбонинг байрамлари теварак-атрофдаги барча омбор ва ертўлаларда йиғилган маҳсулот захираларни қуритиб битиргани боис, бунинг аҳамияти деярли бўлмади.

Овқатдан сўнг Бильбонинг нутқини эшитиш вақти етди. Тадбирга йиғилганларнинг аксарияти энди бунга чидаса бўладиган ҳолатда, ҳоббитлар орасида «бурчак-бурчакларга кириб олиш» дея ном олган ёқимли кайфиятда эди. Улар ўзлари ёқтирган ичимликлар ичиб, хушхўр овқатлар еб ўтирар экан, нутқдан хавфсираш ҳиссиётлари батамом барҳам топди. Энди улар ким гапирса ҳам, нима деса ҳам эшитишга тайёр.

- Қадри меҳмонларим! - гап бошлади Бильбо, ўрнидан турар экан.

- Жим! Эшитинг! Тингланг! - бақиришди меҳмонлар, ушбу даъватига ўзи амал қилмай, қолганларга жўр бўлиб қичқиришни давом этишар экан.

Бильбо ёришиб турган фонусларга тўла дарахт остидаги курсига чиқиб олди. Фанусларнинг шуъласи унинг юмалоқ юзини ёритди, костюмининг тилла тугмалари ялтиради. Бир қўлини ҳавода силтаётгани, иккинчи қўлини шимининг киссасига солиб олгани ҳаммага кўринмоқда.

- Менинг қадрдон Бэггинсларим ва Булкинсларим, Тукларим ва Брендизайкларим, Граббларим ва Чаббларим, Бероузларим ва Хорнблауэрларим, Болжерларим ва Брейсгирдлларим, Гудбодларим ва Брокхаузларим, Узуноёқларим...

- Ҳа, биз Узуноёқлар! - ўкирди шийпоннинг нариги бурчагида ўтирган кекса ҳоббит.

Бу ҳақиқатан ҳам унинг фамилияси-ю, лекин исми жисмига жуда монанд эди: қалин тук босган йирик оёғини юқорига кўтариб, стол устига ташлаб олган.

- Узуноёқлар! - такрорлади Бильбо. - Шу жумладан, менинг қадрли, ниҳоят Бэг-Эндга хуш келибсиз дея оладиган Саквиль-Бэггинсларим. Бугун мен бир юз ўн бир ёшга тўлдим.

- Яша! Яша! Яна кўп яша! - бақиришди стол уриб тақиллатган меҳмонлар.

Бильбо ёрқин нутқ ўқиди. Айнан мана шундай, яъни қисқа, аниқ ва лўнда нутқларни ёқтиради у.

- Умид қиламанки, бугун сизлар ҳам мендай хурсандсиз, шундайми?

Қулоқни қоматга келтирган айюҳаннос, баралла бақирилган «Ҳа!» жавоби янгради (кимдир «Йўқ!» дегани ҳам эшитилди). Мис карнайлар, бурғулар, қамишсурнайлар, флейталар ва шу каби бошқа чолғу асбоблар чалинди. Юқорида айтилгандек, бу ерда ёш ҳоббитлар жуда кўп бўлиб, ўнлаб шақилдоқ ва карнай-сурнай ушлаб олишган. Ушбу асбобларнинг аксариятига Дейл тамғаси босилган. Ҳоббитларнинг кўпчилиги учун бу ҳеч нарсани англатмаса-да, сурнайлар зўр чолғу асбоби эканлигини ҳаммаси бир овоздан тан олишмоқда.

Мўъжазгина, лекин юқори сифат-ла ясалган ушбу чолғу асбоблари чиндан ҳам аъло даражада садоланмоқда. Бир бурчакда ўтирган ёш Туклар билан Брендизайклар Бильбо бобосининг нутқи якунига етди, деган хаёлга боришган кўринади, апил-тапил оркестр тузиб, қувноқ рақс туша бошлашди. Ўрнидан турган мистер Эвард Тук билан мисс Мелилот Брендизайк қўлларига қўнғироқ ушлаганча дилкушо, лекин зўр ғайрат талаб қиладиган «катта давра» рақсини бошлаб юборишди.

[Shokir Dolimov]

Аммо Бильбонинг нутқи ҳали охирига етмаган. Ёнида турган ҳоббитчанинг қўлидаги бурғуни олган Бильбо уч марта баланд товуш чиқариб чалди. Шовқин тинди.

- Узоқ ушлаб қолмайман сизни, - хитоб қилди у. - Мен сизларни зиёфатга чақириб, муайян бир мақсадни кўзладим...

Бильбо шундай оҳангда гап бошладики, бутун шийпонда сув сепгандай жимжитлик қарор топди, Тукларнинг бир-иккитаси эса сергакланиб қолишди.

- Йўқ, кўзлаган мақсадим бир эмас, нақ учта экан! Биринчидан, айтмоқчиман-ки, мен барчангизни яхши кўраман ва бир юз ўн бир йил бундай ажойиб ҳоббитлар орасида яшаш учун жуда қисқа муддат экан...

Гулдурос қарсаклар ва айюҳаннос кўтарилди.

- Орангиздан тенг ярмингизни ўзим истагандай танимайман, тенг ярмингизни эса лойиқлигингизга нисбатан камроқ хуш кўраман.

Бу гап ҳоббитлар учун мутлақо кутилмаган, маъносини англаб етиш анча қийин кечадиган гап бўлди. Ҳар жой-ҳар жойда узуқ-юлуқ қарсак эшитилди, аммо кўпчилик эшитганини ҳазм қилиб, хушомад нимадан иборатлигини фаҳмлаб етишга уриниб ўтирди.

- Иккинчидан, туғилган кунимни нишонлаш учун.

Яна олқиш янгради.

- Аниқроқ айтадиган бўлсам, туғилган кунимизни нишонлаш учун. Зеро, бугун фақат ўзимнинг эмас, менинг жияним, асранди ўғлим ва меросхўрим Фродонинг ҳам туғилган кунидир. Бугун у катта ёшга тўлиб, ворислик ҳуқуқини қўлга киритди...

Катта ёшли ҳоббитларнинг айримлари эҳтиёт-ла қарсак уриб қўйишди, ёш ҳоббитларнинг бир қанчаси: «Фродо! Фродо! Қувноқ Фродо!» - дея қичқиришди. Саквиль-Бэггинслар эса «ворислик ҳуқуқини қўлга киритиш» сўзлари устида чуқур ўйга толишди.

- Иккаламизнинг ёшимизни қўшиб ҳисобласак 144 ёшга тўлибмиз. Меҳмонларнинг умумий сони шундай ҳосил қилинганки, уни таъбир жоиз бўлса, гросс дея ифодалаш мумкин.

Ҳамма жим бўлди. Бу гап мақтов гап эмаслиги аниқ. Меҳмонларнинг кўпчилиги, айниқса, Саквиль-Бэггинслар бундай сон ҳосил бўлиши учунгина таклиф қилинишганини англаб, ўзларини ҳақоратлангандай ҳис этишди. Гросс эмиш-а! Нақадар дағал ибора! (Гап шундаки, «гросс» Шир ўлкасида уй ҳайвонларининг ҳисобини юритиш учун қабул қилинган саноқ бирлиги ҳисобланади).

- Агар менга мозийга назар солиб гапиришга ижозат берилса, айтардимки, бу кун Сўққа тоғ яқинидаги Узун кўл ўртасида қад кўтарган Эсгарот шаҳрига бочка миниб борган куним бўлган. У кун туғилган куним бўлганини унутиб юборганман. Ўшанда мен эндигина эллик бир ёшга тўлган эдим. Туғилган куним менга аҳамиятсиз кундай кўринди. Бизнинг шарафимизга зўр зиёфатлар уюштирилди, лекин мен уч кун тинмай йўталиб, аксириб уйдан чиқмай ётдим. Зиёфатда менга сўз берилганда эса димоғ билан айтган «Сиздан бағоят миннатдорман!» сўзлари ила чекландим. Бугун эса мен ўша фикримни янада тўғрироқ, тўлароқ ифода этишим мумкин – камтарин зиёфатимга ташриф буюрганингиз учун ҳаммангизга катта раҳмат.

Узоқ давом этган жимжитлик. Энди ҳамма Бильбонинг қўшиқ чўзиши ёки узундан-узоқ шеър ўқишга киришиб кетишидан хавфсираб турибди. Нега у вайсашни бас қилмаяпти? Нега у ҳоббитларга еб-ичиш билан машғул бўлишга имкон бермаяпти. Лекин Бильбо қўшиқ бошламади, шеър ўқимади. Бироз сукут сақлаб тургач, гапини давом этди:

- Учинчидан ва бу, кўзланган мақсадларнинг сўнггиси эди – мен бир нарсани эълон қилмоқчиман.

Сўнгги сўзларини у шундай баланд оҳангда айтдики, қаддини рост тутмай ўтирганлар ҳам тўғри ўтириб олишди.

- Бир юз ўн бир ёш сиздай ажойиб ҳоббитлар орасида яшаш учун жуда қисқа муддат эканини юқорида таъкидлаб ўтдим, лекин тилим айланмаса-да, яна бир гапимни айтаман – бўлди бас, мен кетаман. Ва сизларни ҳозироқ тарк этаман. Алвидо!

Курсидан сакраб тушган Бильбо шу заҳоти гум бўлди. Чақмоқ чақнаб, меҳмонларнинг кўзи қамашиб кетди. Кўз очиб, атрофга аланглашар экан, Бильбо ҳеч қаерда кўринмади. Катта зиёфатга таклиф қилинган бир юз қирқ тўрт нафар ҳоббит ҳайрат-ла донг қотиб ўтирди. Кекса Одо Узуноёқ оёғини стол устидан олиб, ер тепди. Яна ўлик жимжитлик қарор топиб, бир неча чуқур хўрсинишлар эшитилгач, ҳар бир Бэггинс, Булкинс, Тук, Брендизайк, Грабб, Чабб, Бероуз, Болжер, Брейсгирдл, Брокхауз, Гудбоди, Хорнблауэр ва Узуноёқ баравар тилга кирди.

Ҳазил ниҳоятда аҳмоқона чиққани, шок ўтиб, жаҳл босилиши учун яна кўп егулиг-у, ичимлик керак бўлиши – меҳмонлар томонидан билдирилган умумий фикр бўлди. «Қариб, томи жилгани аниқ, буни мен ҳамиша таъкидлаб келган эдим» каби гаплар кўпчиликнинг оғзидан чиққан хулоса бўлди. Ҳатто Туклар ҳам (айримларидан ташқари) Бильбонинг хулқи тутуриқсиз кечганини таъкидлаб ўтишди. Ўша пайтда Бильбонинг гум бўлишини ҳамма аҳмоқона ҳазилдан ўзга нарса эмас дея эътироф этди.

[Shokir Dolimov]

Бироқ қари Рори Брендизайк бу масалага шубҳа ила қаради. На кекса ёши, на мана бу зўр зиёфат унинг идрок қилиш қобилиятини хиралаштира олди.

- Қандайдир шубҳали гап бор-да, бу ерда, азизам! - деди у ёнида ўтирган келинига. - Назаримда, анави жинни яна кетиб қолдиёв. Тентак Бэггинс қариган сари ғалати бўлиб бормоқда. Лекин хавотирга ўрин йўқ. Дастурхонимиздаги егуликларни ўзи билан олиб кетиб қолмади-ю, у, ҳар қалай, тўғрими?

Қария Брендизайк Фродога баланд овозда мурожаат қилиб, яна вино узатишни илтимос қилди.

Бильбонинг гум бўлишига оид фикр билдирмаган ягона киши Фродо бўлди. Амакисининг бўш курсиси ёнида маълум вақт индамай ўтирган Фродо меҳмонларнинг мулоҳазалари-ю, саволларига эътибор қилмади. Бильбонинг бундай ҳазил қилишини олдиндан билган бўлса ҳам, меҳмонларга кўрсата билган таъсиридан роса завқланди. Одамларнинг юзларидаги дарғазаб ҳайрат қиёфасини кўриб, ўзини кулгидан базўр тийиб ўтирди. Айни вақтда у хавотирланиб қолди: кутилмаганда кекса ҳоббитни жуда яхши кўришини англаб етди. Меҳмонларнинг аксарияти еб-ичишни давом этар экан, Бильбо Бэггинснинг ғалати табиати, ўтмиши ва бугунги ҳаётини муҳокама қилишга киришиб кетди. Саквиль-Бэггинсларнинг нафрати эса боридан баттар ошди. Яна егулик, ичимлик келтириш борасида кўрсатма берган Фродо ўрнидан туриб Бильбонинг соғлиги учун индамай қадаҳ кўтаргач, бировга билдирмай шийпондан чиқиб кетди.

Бильбо Бэггинснинг ўзига келсак, нутқини якунлар экан, шимининг киссасига солиб чиққан, узоқ йиллар давомида ҳаммадан сир сақлаб келган тилла Узукни пайпаслаб топди. Курсидан сакраб тушиш баробарида Узукни бармоғига тақди. Шу фурсатдан буён Ҳоббитон ҳоббитлари уни ҳеч қачон кўришмади.

Шипиллаганча ерости кулбаси томон йўл олган Бильбо остонада бироз тўхталиб, шийпонда кўтарилган ғала-ғовур ва даланинг нариги бошидаги ўйин-кулгига табассум-ла қулоқ тутиб турди. Шундан сўнг, ичкарига кириб эгнидаги байрамона кийимини ечди, кашта тикилган шойи костюмини тахлаб, қоғозга ўрагач, четга олиб қўйди. Эски кийимини кийиб, белига ситилган чарм камарини тақди. Унга эса қора чармдан тайёрланган кўҳна қинга солинган калта қиличини тақди. Куядорининг ҳиди уриб кетган яшикдан қайтарма қалпоқли эски плашини чиқарди. Гарчи Бильбога катталик қиладиган ушбу плаш ямоқ солиниб, афтидан, бир замонлар тўқ яшил бўлган ранги ўнгиб кетган бўлса ҳам, ўша яшик ичида қимматбаҳо буюмдай қулфланиб сақланди. Ўзининг иш хонасига ўтган Бильбо қулфланган сейф ичидан эски кийимга ўралган тугун, чарм муқовали қўлёзмалари ва каттагина конверт чиқарди. Китоб билан тугунни оёғи остида ётган, бўғзигача тўлиб қолган юк халтасига амаллаб жойлади. Конверт ичига тилла занжир ўтказилган Узукни солиб муҳрлади-да, Фродонинг номига расмийлаштирди. Ушбу конвертни у дастлаб камин токчасига қўйди, сўнг фикридан қайтиб, киссасига солди. Айнан шу фурсатда кулба эшиги очилиб, Гэндальф кириб келди.

- Салом! Қайтиш-қайтмаслигинг ҳақида ўйлаб турган эдим, - деди Бильбо.

- Яна кўринадиган бўлиб қолганингдан хурсандман, - жавоб берди сеҳргар, курсига жойлашиб. Хайрлашиш олдидан бир оғиз сўз айтиб қўймоқчи эдим сенга. Назаримда, ишларимиз ўзимиз ўйлаб қўйгандек жуда чиройли ўтди.

- Чиндан ҳам тадбир чиройли ўтди, - деди Бильбо, - лекин анави чақмоқ мен учун кутилмаган совға бўлди. Ўзим ҳам лолман, қолганларни-ю гапирмаса ҳам бўлаверади. Сенинг ҳунаринг бўлса керак?

- Ҳа, менинг ишим. Узукни узоқ йиллар давомида оқилона сақлаб келдинг. Шу боис гум бўлишингни меҳмонларга сал бошқачароқ кўрсатишни лозим топдим.

- Бу билан ҳазилим янада таъсирли чиқди. Сен ҳамиша ишларимга кутилмаган тарзда аралашиб келгансан, - кулиб боқди Бильбо. - ва афтидан, ҳар доимгидай, қандай йўл тутишни яхши билгансан.

- Ҳа, агар бирон нимани аниқ билсам, албатта. Лекин охирги ишимиз борасида ишончим комил эмас. Иш ниҳоясига етди. Сен ўз ҳазилингни ўйнаб бўлдинг, аксарият қариндошларингни хавотирга қўйиб, кўпчилигини хафа қилдинг. Бутун Шир учун тўққиз кунга ёки тўқсон тўққиз кунга етадиган гап-сўз топиб бердинг. Режанг ижросини давом этмоқчимисан?

- Ҳа, йўлга чиқаман. Дам олишим кераклигини, илгари айтганимдек, узоқ вақт дам олишим кераклигини ҳис этмоқдаман. Балким доимий дам керакдир менга: бу ерларга яна қайтиб келишимга кўзим етмайди. Тўғрисини айтганда, қайтиш ниятим ҳам йўқ. Ҳозирлигимни кўриб қўйдим. Қаридим, Гэндальф! Зоҳиран чолдай кўринмасам-да, қариганимни ич-ичимдан ҳис этмоқдаман. «Яхши сақланиб келаётган қария» эмиш! - пишқириб қўйди Бильбо. - Вужудим эриб, ингичка бўлиб қолгандай, ажин қоплагандай гўё, агар мени тушунаётган бўлсанг. Нонга, каттагина нон бўлагига ингичка қилиб суртилган сариёғдай ҳис қиляпман ўзимни. Нимадир нотўғри. Менга ўзгача муҳит керак.

Гэндальф Бильбога диққат-ла разм солди.

- Дарҳақиқат, бу ерда нимадир нотўғри, - хулоса қилди у, бироз ўйланиб тургач. Тўғри ўйлабсан, йўлга чиқ.

- Хўш, сафарга тайёрман. Мен яна тоғларни кўришни истайман тушуняпсанми, Гэндальф, тоғларни. Дам оладиган, ростакамига ҳордиқ чиқарадиган жой топишим керак. У ерда тинчлик-хотиржамлик ҳукм суришини, қариндош-уруғлар ғиж-ғиж қайнамаслигини, эшигимнинг қўнғироғига тиним бермайдиган меҳмонларим бўлмаслигини хоҳлайман. Китобимни тинчкина охирига етказа оладиган сокин жой топишим керак. Асарим хотимасини қандай жумла билан битишимни ҳам ўйлаб қўйдим: «Саргузашти ниҳоясига етиб, умрининг охиригача бахтиёр яшаб ўтди».

- Чиндан ҳам шундай бўлишига умид қиламан, - кулиб юборди Гэндальф. - Бироқ ёзиб тугатган китобингни биров ўқимайди-ю.

[Shokir Dolimov]

- Нега энди биров ўқимас экан? Вақти келиб ўқишади. Масалан Фродо қўлёзмамни ўқиб чиқди. Айтгандай, унинг ҳолидан хабар олиб турасанми?

- Албатта. Имкон қадар тез-тез келиб тураман.

- Агар илтимос қилсам, у мен билан бирга кетар эди. Умуман айтганда, зиёфат уюштирилаётган кунлари буни ўзи таклиф қилиб қолди. Аслида эса у ҳали истамайди бу ерларни тарк этишни. Мен ўлимимдан олдин тоғларни, Ёввойи ўлкани кўриб қолмоқчиман, у эса Ширни, бу ердаги далалар, ўрмонлар ва майда дарёларни жуда яхши кўради. Бу ерда у ўзини бахтиёр ҳис этади. Бор бисотимни унга қолдириб кетаман, айрим майда-чуйда нарсаларимдан ташқари. Бу нарсаларнинг бари энди унга ўтганини билиб, ўзини янада бахтли ҳис этади деган умиддаман. Энди у ўзига хон, ўзига бек бўлиб яшайди.

- Бор бисотингни? - сўради Гэндальф. - Узукни ҳамми? Қолдириб кетаман деган эдинг, эсингда бўлса.

- Э-м-м... ҳа, уни ҳам ташлаб кетсам керак, - тутилди Бильбо.

- Қаерда ўзи у?

- Ўзинг биласан, конвертда, - бетоқат бўлди Бильбо. - Конверт эса камин токчасида. Йўқ. Мана, киссамда! - иккиландди у. - Ғалати эмасми? - деди Бильбо ўзига ўзи. - Нега энди йўқ? Нега энди у шу ерда қолмаслиги керак?

Бильбога яна бир бор диққат-ла разм солган Гэндальфнинг кўзида нимадир ялт этди.

- Ўйлашимча, Бильбо, Узукни шу ерда қолдирганинг маъқул, - фикр билдирди у вазмин оҳангда. - Ўзинг шуни хоҳламайсанми?

- Хоҳлайман ҳам, хоҳламайман ҳам. Ҳозир эса ундан айрилишни истамаслигимни ҳис этиб турибман. Нима учун уни бировга беришим керак, ҳеч тушунмаяпман? Ташлаб кетишимни истайсанми? - шубҳа ила сўради овози ўзгарган Бильбо қандайдир кескин, дарғазаб оҳангда. - Узугим ҳақидаги саволларинг билан бир умр жонимга тегиб келгансан. Сафар давомида қўлга киритилган бошқа нарсаларим билан умуман ишинг бўлмаган.

- Чунки менга ҳақ гап керак бўлган, - деди Гэндальф. - Бу жуда муҳим эди. Сеҳрли... Узук... улар... сеҳрли бўлади. Жуда ноёб бўлиб, кўпчиликда қизиқиш уйғатади. Узугингга проффессионал нуқтаи назардан қизиқиш билдиряпман холос. Модомики, жаҳонгашталик қилишга бел боғлаган экансан, Узук қаерда сақланишини мен билишим керак. Фикримча, сен унга етарлидан ортиқ эгалик қилдинг. Агар янглишмаётган бўлсам, энди у сенга керак эмас, тўғрими, Бильбо?

Ҳоббитнинг юзидаги ёқимтойлик барҳам топиб, ғазаб қиёфаси ялт этганча қотиб қолди.

- Нега энди керак эмас экан? - хитоб қилди у. - Менинг мулким билан нима ишинг бор? У меники. Мен топганман уни. У менга келган.

- Тўғри, тўғри, аччиқланишга ҳожат йўқ, - тинчлантиришга ҳаракат қилди Гэндальф.

- Аччиқланишимга сен айбдорсан, - ўшқирди Бильбо. - Узук меники дедимми, меники. У менинг хусусий мулким. Менинг малоҳатим. Ҳа, малоҳатим у менинг.

Сеҳргарнинг юзи жиддий ва ҳушёр қиёфа касб этганча қолди, кўзи тубидаги шуълагина унинг ҳайратланиб, хавотир ола бошлаганидан далолат бермоқда.

- Илгари ҳам уни шундай деб аташган, - деди ниҳоят у. - Лекин сен эмас.

- Энди мен ҳам шундай деб атайман уни. Нима қилибди уни малоҳатим десам? - эътироз билдирди Бильбо. - Нима қилибди уни Голлум шундай деб атаган бўлса? Узук энди уники эмас, меники. Айтдимми Узукни ўзимда қолдираман деб, демак қолдираман.

Ўрнидан турган Гэндальф қатъий оҳангда жавоб берди:

- Аҳмоқлик қилган бўласан, Бильбо, агар уни ўзинг билан олиб кетсанг. Ҳар бир сўзинг бундан аниқ далолат бермоқда. Узоқ йиллар эгалик қилдинг сен Узукка. Бу ҳаддан ортиқ кўп. Воз кеч ундан! Шундай қилсанг яна асл ҳолингга қайтасан.

- Кўнглим нимани тусаса, шуни қиламан, - ўзиникини маъқуллаганча туриб олди Бильбо.

- Менга қара, азизим ҳоббит! - деди Гэндальф. - Узоқ умринг давомида иккаламиз қадрдон дўст бўлиб келдик ва сен менинг олдимда қарздорсан. Ваъдага вафо қилгин-да, Узукни бер!

- Узукка эга бўлмоқчи экансан, тўғрисини айтиб қўя қол! - хитоб қилди Бильбо, қўли қиличининг сопига югуриб. - Лекин сен унга эга бўлмайсан! Малоҳатимни бермайман дедимми, бермайман.

- Аччиқланиш навбати ҳозир менга ўтиб қолади, - деди кўзи ярқираб кетган Гэндальф. - Шу гап яна чиқадиган бўлса оғзингдан, аччиғим чиқади. Ана ўшанда кўрасан, Гэндальфнинг асл башарасини...

Ҳоббит томон бир қадам босган сеҳргарнинг бўйи янада чўзилиб, сояси хонани қоронғилаштириб юборди.

Қўлини киссасига маҳкам босган Бильбо оғир нафас олганча орқа девор томон тисарилди. Кескин вазият қарор топган хонада иккаласи маълум вақт бир-бирига ўқрайиб турди. Гэндальф кўзини ҳоббитдан узмади. Ниҳоят Бильбо қўлини аста бўшатиб, вужудини енгил қалтироқ тутди.

[Shokir Dolimov]

- Сенга нима қилди, Гэндальф? Менга ҳеч қачон бундай қарамаган эдинг, - деди у. - Боиси нима бунинг? Узук меники-ю, ахир. Мен топиб олганман уни. Агар Узук бўлмаганда Голлум мени ўлдирар эди. У нима демасин, мен ўғри эмасман.

- Мен ҳеч қачон сени ўғриликда айбламаганман. Сени таламоқчи ҳам эмасман. Сенга ёрдам бермоқчиман холос. Менга илгаригидай ишонишингни истайман.

Тескари ўгирилиб, жойига қайтган Гэндальфнинг юзи ўз қиёфасини касб этиб, яна оппоқ соқолли, қадди мункайиб, нимадандир хавотирланаётган қарияга айланиб қолди.

- Маъзур тут, - деди Бильбо, қўли билан кўзини ишқалаб. - Қандайдир ғалати бўлиб кетяпман. Узукнинг ташвишини қилмасам ўзимни анча енгил тортсам керак. Тафаккуримнинг ҳаддан ортиқ кўп қисмни эгаллаб олган у. Назаримда, мени аллақандай кўз кузатиб тургандай. Узукни тақиб, ўша кўздан узоқларга кетгим келади. Уни бекитиб ташлашга уриндим, лекин агар киссамда бўлмаса, ўзимни хотиржам ҳис эта олмаслигимни англадим. Сабабини билмайман. Бунинг охири кўринмайдиганга ўхшайди.

- Ундай бўлса, менга ишон, - деди Гэндальф. - Уни шу ерда қолдир-да, йўлга чиқ. Узукка эгалик қилишдан воз кеч. Уни Фродога топшир. Мен эса Фрододан бохабар бўлиб тураман.

Иккиланиб қолган Бильбо бироз ўйланиб турди. Сўнг чуқур хўрсинди.

- Маъқул, - деди у ўзини мажбур қилиб. - Розиман. Зиёфат уюштиришдан мақсад ҳам шу эди-ю, аслида: ҳаммага совға тарқатар эканман, ўша совғалар билан бирга Узукдан ҳам воз кечиш осон бўлади деб ўйлаганман. Афсуски, осон эмас экан. Демак, Узук мол-мулким билан бирга Фродога ўтади, - чуқур хрсинди у. - Энди чиндан ҳам йўлга чиқмасам бўлмайди, акс ҳолда биров мени кўриб қолиши мумкин. Ҳамма билан хайрлашиб бўлдим, такрор хайрлашишни истамайман.

Қопини кўтарган Бильбо чиқиш эшиги томон одимлади.

- Киссангда Узук билан чиқиб кетяпсан, - эслатди Гэндальф.

- Э, ҳа-я! - хитоб қилди Бильбо. - Васиятнома-ю, бошқа ҳужжатларни ҳам қўшиб олиб кетяпман-а! Ма, ушла, мени халос қил улардан. Шундай қилсак, хавфсизроқ бўлади.

- Йўқ, Узукни менга ушлатма, - деди Гэндальф. - Камин токчасига қўй уни. Фродо келгунча ўша ерда ётади. Мен шу ерда кутиб ўтираман Фродони.

Бильбо киссасидан чиқарган конверни камин токчасида турган соат ёнига қўймоқчи бўлди-ю, қўли силтаниб ерга тушириб юборди. Сеҳргар Бильбодан абжирроқ ҳаракат қилиб шартта эгилди-да, конверни олиб токчага қўйди. Ҳоббитнинг юзи ғазабдан яна буришди. Бироқ жаҳлидан тез тушиб, юзига яна табассум югурди.

- Хўш, қилиниши керак бўлган иш қилинди, - хулоса қилди у. - Ана энди кетдим мен.

Икковлон залга чиқди. Бильбо ўзининг хуш кўрган сафар асосини олиб, қаттиқ ҳуштак чалди. Ичкари хоналардан учта гном югуриб чиқди.

- Ҳамма нарса тайёрми? - сўради улардан Бильбо. - Юк ортилдими?

- Ортилди. Ҳамма нарса сафарга шай, - жавоб беришди улар.

- Ундай бўлса, кетдик, - деди Бильбо, чиқиш эшиги томон одимлаб.

Қоронғи тушиб, осмон юлдузларга тўлибди. Бильбо бошини кўтариб, тун ҳавосидан чуқур нафас олди.

- Маза! Гномлар билан йўл юриш нақадар мароқли! Узоқ йиллар давомида айнан шу нарса етишмаётган эди менга. Алвидо! - деди у эски уйига юзланганча икки букилиб. - Кўришгунча Гэндальф!

- Кўришгунча, Бильбо! Ўзингни эҳтиёт қил! Қаридинг энди, балким ақлинг ҳам анчагина кириб қолгандир.

- Ўзимни эҳтиёт қилай? Ҳеч қачон! Мендан хавотир олма. Қара, мен яна бахтиёрман. Йўлга чиқиш вақти бўлди. Илгаригидек, мен яна йўлдаман, - қўшиб қўйди у ва қоронғиликка кирар экан, паст овозда ҳиргойи қилиб кетди:

Йўлга чиқ, ҳой беғам йўловчи,
Ғам-ғуссадан халос бўл энди.
Сўқмоқ остонангдан нари қочмоқчи
Қизиқ саргузаштлар кутмоқда сени.

Минглаб сўқмоқлар ўралиб бирга
Айланар узоқ сафар йўлига
Қаёққа элтар у, ҳақ гап билмайман,
Олиб кетсин майли дунё четига.

Бильбо бироз сукут сақлаб турди. Сўнг, ортиқча сўз айтмай, зиёфат ўтган дала ва унда тикланган соябонлар остидан ҳанузгача эшитилаётган овозлар-у, фонусларга тескари ўгирилиб, уч нафар ўртоғининг ҳамроҳлигида боғ оралаб одимлаганча узоқ чўзилган нишаб сўқмоқдан одимлай кетди. Қиялик охиридаги чакалак деворга етгач, унинг паст ўсган жойидан ҳатлаб ўтиб, майсадаги шабада каби яйлов тепалаб кетганча, қоронғиликда кўринмай қолди.

Гэндальф Бильбо кириб кетган қоронғиликка бироз қараб турди.