Замон ва Адабиёт

[Nigora Umarova]

У. ҲАМДАМ:
Устоз, адабиётимизнинг умидбахш тамойиллари ҳақида гапирсангиз. Ўзбек адабиёти шарқ адабиёти бўлиши баробарида умумжаҳон адабиётнинг ҳам бир бўғини ҳисобланади. Шундай экан, унинг ўз миллий хусусиятларини сақлаб қолмоғи, айни чоғда, ўзининггина қобиғида қолиб кетмаслиги учун қандай манзилларни кўзлаб, қандай жасоратларга қўл урмоғи лозим кўринади?
Ўтган қариийб йигирма йил мобайнида ўзбек адабиёти “модернизм” деган “инфекция” билан “оғриб” олди. Энди эса ҳавода постмодернизмнинг элчилари учиб юрибди. Бу хил тамойиллар миллий адабиётимизнинг бойиб, кенгайиб ва чуқурлашиб боришига хизмат қиладими ёки аксинча, унинг асл изидан, М. Юсуф таъбири билан айтганда, қонимизда оқаётган “қадимий наволар”дан узоқлаштирадими?.. Ва умуман, мана шу жараёнларда адабиётшунос ва танқидчи олимларнинг ўрни ва роли қандай бўлмоғи керак?..

[Naim Karimov]

Афсуски, адабиётимизнинг яқин тарихини яхши биладиган баъзи дўстларимиз ҳам модернизмни мутлақо нотўғри талқин қилиб, ҳатто Беҳбудию Қодирийларни ҳам модернизм адабиётининг намояндалари дейишгача бормоқдалар. Ҳурматли Пиримқул Қодиров шу масалада уларни жиндек койиган эди, кўплашиб, тавбасига таянадиган қилишди.
Модернизм Шарқ адабиётининг маҳсули эмас. Модернизм бизга Ғарбдан кириб келган. Аслида Ғарб модернизм адабиёти деганда янги давр адабиётини назарда тутади. Аммо тасвирий санъатдаги модернизм кўринишларига назар ташласак, уларда кўзи белидан қараб турган ёки боши билан кети алмашиб қолган одамларни кўрамиз. Бу, одамнинг модернизмга оқимига мансуб рассом нигоҳидаги образи. Ғарб тасвирий санъатининг шу оқимга асарларида ҳам шунга ўхшаш воқеликнинг “бетакрор ўзига хос” кўринишлари оз эмас. Ғарб шундай санъатни ҳам ёқтиради. Аммо Ғарб рассоми қулоғини шартта кесиб ташлаган бўлса, Шарқ рассоми ҳам “янгилик” деб ундан ибрат олиши аҳмоқликдан бошқа нарса эмас. Шарқ адабиёти доим доно фикр ва заррин ифодалар адабиёти бўлиб келган. Шарқ адабиёти – кишиларнинг бадиий диди ва дилини тарбияловчи нафосат мактаби. Ўзбек адабиёти Шарқ адабиётининг ана шу анъаналарини давом эттириб келади. Бу, Ғарб учун ҳам ёт ёки эскирган архаик ҳодиса эмас. Акс ҳолда Коэлонинг Шарқ адабиёти руҳида яратилган асарлари бугун бутун дунёда машҳур бўлмаган бўларди. Биз ўз маънавиятимизни Ғарб андозалари асосида бузиб келганимиз етмай, энди фикрсизлик адабиёти бўлган модернизмни байроқ қилиб кўтарсак уят бўлар. Лекин бу сўзларим адабиётимиздаги ҳозирги модернистик оқимни бўғиб ташлаш керак, деган маънони мутлақо англатмайди.
Биз ўзимизни улуғ устозларимиздан ақлли, деб ўйламаслигимиз лозим. Улар Ғарб адабиётидан ўзимизда йўқ адабий тасвир усуллари ва жанрларини олишган: реализмни, драмани, романни... Аслида ёзма адабиётимизда реализмнинг ҳам, романнинг ҳам унсурлари оз бўлмаган, оғзаки адабиётимизда эса драманинг ҳам унсурлари сероб. Лекин устозлар Ғарб адабиётидаги йиллар давомида шаклланган ва синовдан ўтган тасвир имкониятларидан баҳраманд бўлганлар.
Ҳар ҳолда юрагимизда аждодларимиз қони оққанидек, адабиётимиздан ҳам Шарқ адабиётининг ўзига хос гўзал, нафис ва ҳаётбахш таровати эсиб, тилимизда эса Муҳаммад Юсуф севган қадимий наволар янграб турганига нима етсин.

[Kavsar]

Ассалому алайкум.

Бугунги кунда ҳам Абдулла Қодирийдек кишилар бўлиши мумкин, лекин уларнинг юзага чиқишида имкониятлар бўлмаяпти ёки улар ўзини танитмайди. Биз эса бундай кишиларни ё билмаймиз, ёки билиб турсак ҳам қадрига ета олмаймиз деб ўйлайман.

[Kavsar]

Ustoz, Modern uyg'onish davri bo'la oladimi sizningcha?

Hozir ko'p ijodkorlar modernga qiziqib ketishmoqda. Nazarimda faqat shaklning o'zi modern bo'lishga yetarli bo'lmasa kerak. So'zlarni sindirib zina-zina she'r qolipini tuzib chiqish mumkin, lekin uning ma'nosi-chi? Ba'zan bu she'rlar boshqotirma emasmi deb o'ylab qolaman.

Nima bo'lganda ham kitobxon she'rdan zavq oladigan darajada uni anglay olishi kerak emasmi?
Javobingiz uchun rahmat oldindan. Agar savolim takror so'ralgan bo'lsa uzr so'rayman...

[AbuMuslim]

Қуйидаги мақолада яхши фикрлар берилган экан...

...Назаримда ҳозир ёзилаётган (ёзилган) кўплаб романларнинг китоб ҳолида чоп этилмасиданоқ эскириб қолаётганлигининг туб сабаби шу ерда - ёзувчи дунёқараши ва кайфиятининг ўқувчиникидан кўпда баландда эмаслигида! Вақт ўтган сайин янгиланиб-турланиб бораётган ўқувчи бадиий талаби эса бир ҳамла билан ёзувчи даражасини забт этаяптию қайтиб уни ўқимай қўйяпти ўқимаслиги турган гап. Шунинг учун ҳам кейинги ўн-ўн беш йил давомида ёзилган юзлаб ўзбек романларидан такрор-такрор ўқийдигани жудаям кам. Уларнинг аксарияти у ёки бу даражада чиққан экспериментлардан иборат. Кўпчилиги ҳали роман даражасида пишиб етилмаган, ҳали бир мушт бўлиб туғилмаган тарқоқ кайфиятларнинг уламасидан ўзга нарса эмас. Бундай "ясама" романлар чокини бадиий приёмлару яхши ўйланган эпизодлар билан, ҳикматли гаплару модернистик "ўйин"лар билан ёпиб бўлмайди. Демак, яхши роман фақат тажриба, эзгу истак ва тиришқоқлик билангина дунёга келавермас экан...

давоми: http://e-adabiyot.uz/adabiyotshunosl...mon-roman.html

[Naim Karimov]

Сообщение от Kavsar

Ассалому алайкум.

Бугунги кунда ҳам Абдулла Қодирийдек кишилар бўлиши мумкин, лекин уларнинг юзага чиқишида имкониятлар бўлмаяпти ёки улар ўзини танитмайди. Биз эса бундай кишиларни ё билмаймиз, ёки билиб турсак ҳам қадрига ета олмаймиз деб ўйлайман.

Шубҳасиз, Абдулла Қодирий яшаган замонда ҳам, ундан кейин ҳам Абдулла Қодирий даражасидаги истеъдодли ёзувчилар дунёга келишган. Агар биз Абдулла Қодирийнинг атрофини қуршаган ёзувчиларга назар ташласак, улар орасида Фитрат, Чўлпон, Ҳамза сингари гигантларни кўрамиз. Улардан кейин дунёга келган Ғафур Ғулом билан Ойбек ҳам Абдулла Қодирий даражасидаги ёзувчилардир. Афсуски, бу адиблар яшаган тарихий-ижтимоий давр улар истеъдодининг тўла рўёбга чиқишига имкон бермаган.
Аммо Ойбек ва Ғафур Ғуломдан кейин адабиёт оламига кириб келган ёзувчиларнинг бирортаси, менинг назаримда, мазкур устозларга тенг кела олмайди. Бугун ҳаёт бўлган қалам соҳиблари орасида ҳам Абдулла Қодирий даражасидаги ёзувчининг борлигига шахсан мен шубҳа қиламан.
Истеъдод – гул япроғи янглиғ нозик нарса. У замоннинг ўткинчи шамолларига ҳар доим ҳам дош беравермайди. Афсуски, ҳар бир тарихий даврнинг ҳукмрон кучлари ёзувчи учун “ижод эркинлиги” деган ҳавонинг зарурлигини тушунганларига қарамай, шу ҳавони, турли сабабларга кўра, ўлчаб беришни маъқул кўради. Айрим ижодкорларда масъулият ҳиссининг сустлиги шу жараённинг ҳамон давом этишига сабаб бўлмоқда. Бинобарин, мен ёзувчида истеъдод билан бирга масъулият туйғуси бўлишининг ҳам тарафдориман.
Сўнгги йилларда янги-янги “адабий” номларнинг – шоирлар, драматурглар, романнависларнинг пайдо бўлиши мени яхши маънода ҳайратга солмоқда. Шояд улар адабиёт майдонига, бинобарин, жамиятга ҳам янги ҳаво олиб кирсалар.
Энди уларни қадрлаш масаласига келсак, шуни айтиш жоизки, қадрлаш фақат мукофот бериш эмас, балки, биринчи навбатда, яхши асарни ўқиган китобхоннинг муаллифдан миннатдор бўлиши, унга эътиқод қўйиши, унинг кейинги китобларини ориқиб кутишидир. Афсуски. Абдулла Қодирийнинг “Ўтган кунлар”ини севиб ўқиган, титиб ўқиган авлод қатағон ва уруш йилларида қирилиб кетганми, ҳозир 5 минг нусхада нашр этилган китоблар ҳам дўконларда чанг босиб ётибди. Адабиётга меҳрнинг сусайганлиги, афсуски, яхши белги эмас.

[Naim Karimov]

Сообщение от Kavsar

Ustoz, Modern uyg'onish davri bo'la oladimi sizningcha?

Hozir ko'p ijodkorlar modernga qiziqib ketishmoqda. Nazarimda faqat shaklning o'zi modern bo'lishga yetarli bo'lmasa kerak. So'zlarni sindirib zina-zina she'r qolipini tuzib chiqish mumkin, lekin uning ma'nosi-chi? Ba'zan bu she'rlar boshqotirma emasmi deb o'ylab qolaman.

Nima bo'lganda ham kitobxon she'rdan zavq oladigan darajada uni anglay olishi kerak emasmi?
Javobingiz uchun rahmat oldindan. Agar savolim takror so'ralgan bo'lsa uzr so'rayman...

ХХ аср сўнгида шўро сиёсий тузуми ҳалокатга учраб, темир парда ичида яшаган кишилар бир оз эркин нафас олгандек бўлдилар. Шунда уларга янгиликнинг турли кўринишларига катта эҳтиёж туғилди. Ўтган асрнинг 60-йилларида Ғарбда тайёрланган либосларга, мебелга, транзисторларга қизиқиш катта бўлганидек, адабиётга яқин кишилар ўзбек адабиётида кузатилмаган ифода шаклларига маҳлиё бўлиб қолдилар. Улар ташаббуси билан испан, чех, поляк шоирлари ижодидаги шеърий шакллар ўзбек шеъриятига кириб кела бошлади. Бу, умуман ёмон ташаббус бўлмаган.
Орадан анчагина вақт ўтгач, модерн шеърияти бизда кенг тус олди. Буни ҳам қоралашга асос йўқ. Хитойлар айтганидек, барча гуллар очилиб-сочилишга ҳақли. Лекин модерн шеъриятни ҳозирги ўзбек шеъриятининг қиёфасини ва бош йўналишини белгилавчи оқим сифатида тушуниш нотўғри бўлурди. Шахсан мен, балки кексайиб қолганим учунми, асрлар синовидан ўтган шеърий шаклларни ҳамда уларгина ифода эта оладиган гўзаллик ва нафосатни хуш кўраман. Шеърият, адабиётнинг бошқа турлари сингари, китобхонга бошқотирма сатрларни эмас, балки инсон қалбидаги ҳис-туйғулар ва фикрлар пўртанасини тақдим этиши лозим.
Шу масалада Сиз, албатта, ҳақсиз.

Сиздек адабиётга қизиққан, ҳозирги ўзбек адабиётидаги баъзи бир жараёнлардан ташвишланаётган қизнинг саволларига жавоб бергувчи.,
Наим Каримов.

[Kavsar]

Muhtaram ustoz, adabiyotimiz haqidagi real fikrlaringizning barchasiga qo'shilaman. Mumkin bo'lsa yana bir necha savollar bilan murojaat qilsam:

Сообщение от Naim Karimov

Бундан кейин ҳақиқий адабиёт шинавандалари сони камайиб боради. Ҳозир ҳам, кейин ҳам асосан катта ёшдаги кишиларгина китоб ўқийдилар.

1. Bu fikringizga asos keltirsangiz. Nahot adabiyotni keljakda o'qiydiganlar kamayib ketadi demoqchi bo'lsangiz, agar to'g'ri tushungan bo'lsam? (Kitobga tashnalik, uni o'qiydigan payt endi kelmayaptimi? Chunki yaqinda odamlar texnika va gibrit hayot, yana shunga o'xshash sun'iylik, qadrsizliklardan bezib toza va hur fikrga, ruhga tashnalik sezmaydimi? Yosh bola ham bir umr o'yinchoq o'ynab yurmaydi deb o'ylayman. Hozir kitobxonni chalg'itayotgan narsalar mana shu o'tkinchi o'yinchoq, dunyo hoyu-havasi, matohlari. Lekin ruh hamisha ma'naviyatga tashna bo'lib yashaydi)

2. Adabiyot "adab" demakdir. Adabning o'zi bir go'zallik. Agar bugungi aksar asarlarimizni aynan odobga yo'naltirsak, menimcha dunyoni qutqarsa bo'ladi deb o'ylayman. Faqat hozirda kitobxon yangi teran fikrlarga muhtoj emasmi?

3. Men ong osti oqimidagi asarlarni insoniyat tafakkuri uchun virus deb qarayman. Chunki bu xildagi kitoblarni kimdir tushuna oladi, kimdir tushunmay o'qiydi. Aynan tushunmagan odam uchun bu juda xavfli emasmi? Hayotni shundan iborat deb tasavvur qila boshlaydi. Vaholanki hayot zulmat yoki qafasdan iborat emas. Agar shunday bo'lgan taqdirda ham yozuvchi hayotni bunday tasvirlamasligi kerak, har holda. Chunki insonlarda tushkun kayfiyat va hayotga nafratni uyg'otishi mumkin. Lekin aksar yozuvchilar kitobxon meni tushunmayapti deb da'vo qiladi. Ba'zan shunday asarlarni ko'rib hayron qolamanki, nahotki shu xayollar yozuvchining xayoliga kelsa degan. Beg'ubor dunyosida bunday xayollar ko'chasiga kirmagan yosh kitobxon, shunday asarlarni o'qigach qanday ahvolga tusharkan? Ilgari o'ylamagan bo'lsa ham keyin xayolga ref. tarzida o'rnashib qolmaydimi? Umuman xayolga nima duch kelsa buni adabiyotga olib chiqaverish o'zi to'g'rimikan, ustoz?

4. Nega bizda "Shoh Edip" singari tragediya yozilmayapti deb o'ylaysiz? Umuman, o'zbek adabiyotidagi tragedik asarlarga qanday baho bera olasiz?

Berayotgan har bir javoblaringiz uchun oldindan tashakkur aytib qolaman.
Kamoli ehtirom ila..

[Kavsar]

Muhtaram ustoz, shu o'rinda yana bir savol:

Siz kitoblar borasida juda yaxshi gapirib o'tdingiz. Nima deb o'ylaysiz, yilda bir bor bo'lsa ham kitoblar saylini tashkil etsak, ommaviy tarzda. Yoki bizda bormi bu holat? To'g'ri ba'zan kitoblar yarmarkasi, kitobxonlik o'yinlari bo'lib turadi, har har joyda. Lekin Respublika miqyosida (qovunlar sayliga o'xshash) atigi bir kunga kitoblar saylini qilsak bo'lmaydimi? Bir domlamiz xizmat safari bilan Eronga borib kelganlarida u yerda shunday kitoblar konferensiyasiga o'xshash kunlar bo'lib turishini, va o'sha kuni kitoblar o'z narxidan ancha arzon bahoga sotilishini va xalq kitob sayliga chiqib ulardan keragicha bahraman bo'la olishi mumkinligini eshitgan edik. Keyin bu kitoblar konferensiyasi xalqaro bo'lib, butun dunyodan kelgan kitoblar sotuvga, ko'rgazmaga qo'yilar ekan.

2. Keyin biz nuqul Navoiy hazratlarini ko'klarga ko'tarib olqishlaymiz, o'qish kerak deymiz. Ammo Navoiy va Navoiy singari allomalarimiz ijodini rivojlantirish uchun bizda, nega yoshlar o'rtasida xalqaro konferensiyalar bo'lmaydi? Ta'lim muassasalarida Navoiyxonlik qilish bilan cheklanishning o'zi kamlik qilmayaptimi hozirda? Hatto dunyo tan olib turgan hazrat Navoiy bobomizning rasmiy saytini ham hali ko'rmadim. Naqshbandiya konferensiyasini olsak, u faqat katta olimlarga mo'ljallangan, eng kichigi aspirantlar qatnashishi mumkin ekan. Yoki yurtimizda jahondagi boshqa yoshlar bilan tenglasha oladigan yoshlar topilmaydi deb o'ylaysizmi, ustoz? Shu fikrga munosabatingiz? (Bizda Sharq Taronalari xalqaro musiqa festivali juda yaxshi yo'lga qo'yilgan. Shundan kelib chiqqan holda savolimni berdim)

[ilhom-said]

Ассалому алайкум, саволим домла Наим Каримовга! Ўзбек адабиётимизни хронологияга кўра даврлаштирганмиз. Ваҳоланки, рус адабиётида 3 та катта стадияга ажратилган. Муносабатингиз? Адабиётда деканализация ҳақида тўхталсангиз, раҳмат.