Замон ва Адабиёт

[Naim Karimov]

Сообщение от Nigora Umarova

Кўп бўлгани йўқ, “ХХ аср адабиёти манзаралари” деб номланган тадқиқотингизнинг салмоқдор биринчи китоби босилиб чиқди. Айни вақт¬да иккинчи китобни ҳам нашрга тайёрлаш борасида ишлаётган бўлсангиз керак. Одатда, биз бундай китоблар жамоавий ижод маҳсули сифатида дунёга келади, деб ўйлашга ўрганиб қолганмиз. Сизнинг тажрибангиз, гарчи ягона бўлмаса-да, ҳарқалай, кўп учрайдиган ҳодиса ҳам эмас. Албатта, бундай йирик тадқиқот фазилатлар билан бирга қусурлар ҳам бўлиши табиий. Улар хусусида соҳа мутахассислари ҳали батафсил фикр юритар. Ҳозирча бизни ушбу тадқиқот қандай юзага келгани, унинг асосига қандай концепция қўйилгани қизиқтиради...

Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти “Ўзбек адабиёти тарихи” деган монументал тадқиқот устида иш бошлаган. Унда ўзбек халқ оғзаки ижоди ва ёзма адабиётининг энг қадимги давр¬ларидан ҳозирга қадар босиб ўтган йўли, шу йўлда орттирган тажриба сабоқлари, йирик ёзувчилар ижоди таҳлил қилиб берилади. Бу шундай катта адабий-маданий даврки, бир киши ёки бир хил йўналишдаги адабиётшунослар гуруҳи бажарадиган иш эмас. ХХ аср адабиёти — ана шу бой тарихга эга ўзбек сўз санъатининг энг муҳим даврларидан бири. Сиз айт¬гандек, бу давр тарихини бир киши ёзиши қийин. Шунинг учун ҳам китоб “ХХ аср адабиёти манзаралари” деб аталади. (Сарлавҳа узун бўлмаслиги учун “ўзбек” сўзи тушириб қолдирилган.)
“Манзаралар”нинг нашр этилган биринчи китоби жадид адабиётининг юзага келишидан 30-йилларнинг ўрталарига қадар бўлган давр ва шу даврда яшаган ёзувчилар ижодига бағишланган. Бу давр адабиёти турли-туман ижтимоий силсилалар жараёнида кечган. Адабиёт оламига кириб келган ёзувчилар, бир томондан, янги ўзбек адабиётини яратиш ишига бел боҚлаган ва улкан ишни амалга оширган бўлса, иккинчи томондан, бамисоли тўққиз балли денгиз пўртанаси оша сузиб борган кема янглиғ, даврнинг даҳшатли ижтимоий-сиёсий силсилаларини бошдан кечирган ва пировардида, қай бир тарзда эса-да, шўро даври фожиаларининг қурбони бўлган.

[Naim Karimov]

Тақдир менга шу даврда сиёсий қатағоннинг аччиқ тузини тотган ижодкор юртдошларимиз ҳаёти ва фожиали тақдирини озми-кўпми ўрганиш имконини берди. Шу туфайли жабрдийда ёзувчиларнинг истиқлолгача темир сандиқларда сақланиб келган “иш”ларини ўргандим. Бу ”иш”лар орқали ўша зиёлилар ва улар яшаган давр ҳақидаги ҳақиқат зарралари билан танишдим. Бу “зарралар” 30 — 50-йиллар жабрини чеккан ёзувчилар ҳаётининг айрим номаълум саҳифаларини ёритиб юборди. Мен “Манзаралар”да ХХ асрда яшаган ўзбек ёзувчилари ижоди ва улар орқали ўша даврдаги адабий жараённинг соф илмий тад¬қиқи ва таҳлилини беришни эмас, балки унинг ижтимоий-сиёсий ва маданий тавсифномасига ҳамда ёзувчилар ҳаёти ва ижодига оид мумкин қадар янги маълумотларни беришга уриндим. Ўйлайманки, улар яратилажак “Тарих” учун материал бўлиб хизмат қилади. Айтмоқчиманки, “Манзаралар”ни ёзишдан бирдан-бир мақсадим “Тарих” учун материал тайёрлаш эди.
Шу вақтгача яратилиб келаётган “тарих”ларда ҳам, муайян ёзувчи ижодига баҚишланган монографияларда ҳам кўпинча тарихий шароитнинг, ижтимоий силсилаларнинг адабий жараёнга таъсирини четлаб ўтганимиздек, ёзувчиларнинг шахсий ҳаётига ҳам эътиборсизлик билан қараймиз. Ҳолбуки, ёзувчи ҳаёти қайси тарихий шароитда, қайси ижодий ва маиший муҳитда кечса, ўша шароит ва муҳит унинг ижодига албатта ўз муҳрини босади.
Агар бу сўзларимни концепциянинг жайдари ифодаси сифатида қабул қилсангиз, мамнун бўлардим.

[Nigora Umarova]

Хабарингиз бор, давлатимиз раҳбари Ислом Каримовнинг Ўзбекис¬тон Ёзувчилар уюшмаси фаолияти самарадорлигини ошириш юзасидан фикр-мулоҳазалари матбуотда эълон қилинди. Ушбу фикр-мулоҳазалар ҳозир нафақат шоир ва ёзувчилар, балки бутун жамоатчилик орасида қизғин муҳокама этилмоқда. Миллий адабиёт равнақига бефарқ бўлмаган бир инсон ва олим сифатида, айтингчи, Президент фикр-мулоҳазалари Сизда қандай ўй ва кечинмалар уйғотди? Сўз санъатимизнинг ҳозирги аҳволи ҳақида шахсий фикрингиз қандай? Унинг эртанги куни, Сизнингча, қандай бўлиши керак? Адабиёт маънавият негизи сифатидаги бурчини қай тарзда адо этиши лозим деб ҳисоблайсиз?

[Naim Karimov]

Сообщение от Nigora Umarova

Хабарингиз бор, давлатимиз раҳбари Ислом Каримовнинг Ўзбекис¬тон Ёзувчилар уюшмаси фаолияти самарадорлигини ошириш юзасидан фикр-мулоҳазалари матбуотда эълон қилинди. Ушбу фикр-мулоҳазалар ҳозир нафақат шоир ва ёзувчилар, балки бутун жамоатчилик орасида қизғин муҳокама этилмоқда. Миллий адабиёт равнақига бефарқ бўлмаган бир инсон ва олим сифатида, айтингчи, Президент фикр-мулоҳазалари Сизда қандай ўй ва кечинмалар уйғотди? Сўз санъатимизнинг ҳозирги аҳволи ҳақида шахсий фикрингиз қандай? Унинг эртанги куни, Сизнингча, қандай бўлиши керак? Адабиёт маънавият негизи сифатидаги бурчини қай тарзда адо этиши лозим деб ҳисоблайсиз?

СССР парчаланиб, унинг харобалари ўрнида мустақил давлатлар пайдо бўлгач, жамият ҳаётининг ҳамма соҳаларини бозор иқтисоди қонунлари идора эта бошлади. Моддий ва маънавий қадриятларга муносабат кескин ўзгарди. Куни кеча яхши маош олиб, башанг кийиниб юрган элнинг олд кишилари — ўқитувчилар, ёзувчилар, олимлар, кутилмаганда, ўз мавқеини бой бериб қўйди. Кўча-кўйларда олдига хонтахта қўйиб, сигаретми, сақичми сота бошлаганлар эса бир-икки кунда уларнинг бир ойлик маошини топадиган бўлди. Ипподромда дўкон очганларни-ку асти қўяберинг. Ўқитувчининг, ёзувчининг, олимнинг дарвозахонасида бўлмаган машина уларнинг уйида пайдо бўлди. Шу тарзда илм-фанга, адабиётга, санъатга бўлган эътибор сусайиб, соҳа мутахассисларининг кечаги обрў-эътибори совун кўпигидек ғойиб бўлди-қолди. Натижада, ёзувчиларнинг бир қисми рўзғор тебратиш илинжида ўзга соҳаларни ихтиёр қила бошлади. Бошқа қисми эса ёзган китобини нашр эттириш учун ҳомий излашга тушди. Бундай шароитда бели бақувват одамлар мардикор ёллаб, асар ёздирадиган ва чоп эттирадиган ҳам бўлди.
Агар адабиёт карвони шу тарзда одим отаверса, унинг “олтин аср”ида эришган ютуқларидан из ҳам қолмаслиги мумкин эди.

[Naim Karimov]

Шундай мураккаб шароитда Президентимиз “Адабиётга эътибор — маънавиятга эътибор, келажакка эътибор” деган шиор билан чиқди. Биз, адабиётшунослар ва адиблар Президентимизнинг Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси фаолиятининг самарадорлигини ошириш бўйича муҳим амалий таклифларини эшитиб, сўнгра шу таклифлар асосида эълон қилинган мақола ва рисолани ўқиб, ҳайратга тушдик. Бу суҳбат ва рисолада билдирилган фикрлар шунчаки кўнгил кўтариш истагида айтилган гаплар эмас. Бу гаплар замирида катта ишларни амалга ошириш, адабиётимиз томирларига янги қон юбориш мақсади ётади.
Бир замонлар адабий ҳаётнинг гавжум маркази бўлган Ёзувчилар уюшмаси сўнгги йилларда ижод аҳли ўртасидаги обрў-эътиборини йўқота бошлаганди. Уюшма қошидаги Адабиёт жамғармаси ҳам, поликлиника ҳам, Ижод боғи ҳам ачинарли бир аҳволга тушиб қолганди. Президентимизнинг шу суҳбатидан — адабиётимиз муаммоларига катта эътибор бериб, оталарча ғамхўрлик кўрсата бошлаганидан кейин харобага айланган Ижод боҚини ҳам, поликлиникани ҳам қайта қуриш ва жиҳозлаш учун, билишимча, катта маблағ ажратилди. Жаҳон молиявий инқирози шароитида шунча маблағ ажратилиши ҳазилакам гап эмас. Ўзбек адабиёти, унинг ҳозирги таниқли намояндалари ва эртанги вакилларига эътибор берилса, ёзувчининг халқ ўртасидаги обрў-эътибори тикланса, ошса, бу халқимиз маънавиятининг юксалишига қўшилажак муҳим ҳисса бўлади.
Абдулла Қаҳҳор, ХХI аср адабиёти буюк адабиёт бўлади, деган эди. Адабиёт шу даражага эришиши учун, аввало, ёш ижодкорларни тарбия¬лаш лозим. Миллий университетнинг филология факультети қошида ташкил этилган Олий адабиёт курсининг ўзигина бу вазифани уддалай олмайди. Менимча, ҳозирги Санъат институти базасида Адабиёт ва санъат институтини ташкил этиш мақсадга мувофиқ. Бу институтда адабиёт назарияси, тарихи ва ҳозирги адабий жараён бўйича маърузалар ўқиш билан бирга, йирик ёзувчилар раҳбарлик қиладиган устахоналарни ташкил этиб, талабаларни бевосита ижод табиати, маҳорат сирлари билан ошно қилиш имконияти ҳам туғилади. Масалан, талабалар “Шароф Бошбеков устахонаси”дан драматургия жанрининг қонун-қоидаларини мукаммал ўрганиб чиқади.
Ёзувчилар уюшмаси бир замонлар адабий жараёнга фаол аралашиб, қизғин баҳс ва мунозаралар, ижодий кечалар ўтказиб турарди. Эътиборга молик асарлар университет ва институтларда муҳокама қилинар, янги асарга бўлган эътибор халқда, айниқса, ёшларда катта қизиқиш уйғотар эди. Халқ “Навоий” романи ёки “Вақт” шеърининг эълон қилинишини чинакам байрамдек кутиб олган. Агар адабиётга эътибор аввалги мақомига эришса, бугун чиқаётган “зўраки ёзувчи”лар сафи ўз-ўзидан сийраклашиб, бора-бора йўқолиб кетишига шубҳа йўқ.
Адабиёт, адабий асар — инсон руҳини покловчи, унинг маънавий оламини ҳаётбахш нурлар билан мунаввар қилувчи, унга турмушнинг синов ва машаққатларини енгиб ўтиш кучини бағишловчи, унинг эрк ва иродаси пўлат янглиғ тобланишига ёрдам берувчи омилдир. Ҳозирги ўзбек адабиётининг ана шундай кучга эга бўлиши учун шарт-шароит йўқ эмас.

[Nigora Umarova]

Сиз Чўлпон, Ойбек, Усмон Носир, Ҳамид Олимжон, Мақсуд Шайхзода тўғрисида монографик тадқиқотлар эълон қилгансиз. Изланишлар давомида уларни нафақат ижодкор, балки шахс сифатида ҳам билишга, англашга интилгансиз. Табиийки, улардан ҳар бирининг миллат зиёлиси сифатидаги қиёфасини аниқ кўз олдингизга келтира оласиз. Бугунги зиёлиларимизни улар билан қиёслаб кўришга ҳеч ҳаракат қилганмисиз ва бу борада қандай хулосаларга келгансиз?

[Naim Karimov]

Сообщение от Nigora Umarova

Сиз Чўлпон, Ойбек, Усмон Носир, Ҳамид Олимжон, Мақсуд Шайхзода тўғрисида монографик тадқиқотлар эълон қилгансиз. Изланишлар давомида уларни нафақат ижодкор, балки шахс сифатида ҳам билишга, англашга интилгансиз. Табиийки, улардан ҳар бирининг миллат зиёлиси сифатидаги қиёфасини аниқ кўз олдингизга келтира оласиз. Бугунги зиёлиларимизни улар билан қиёслаб кўришга ҳеч ҳаракат қилганмисиз ва бу борада қандай хулосаларга келгансиз?

Ойбек ва Ғафур Ғулом авлоди Чўлпон ва Фитрат авлодидан фарқ қилганидек, ҳозирги авлод нафақат Асқад Мухтор ва Шуҳрат, балки Эркин Воҳидов ва Абдулла Орипов авлодидан ҳам фарқ қилади. Ҳеч бир замонда бир авлод аввалги авлодга хос барча фазилатларнинг вориси бўлмаган. Ҳар бир тарихий давр ўз авлодини яратади. Лекин бу ҳар бир авлод орасидан Чўлпон ёки Ҳамид Олимжонга ўхшаган ёзувчилар чиқмайди, дегани эмас. Ҳар бир авлод ўзини яратган давр “сут”ини эмиб, улғайиб боради.
Мен адабиётимизнинг ҳозирги ва эртанги авлоди вакилларига, ёзувчи, бош¬қа соҳа кишиларидан фарқли ўлароқ, халқ дарди ва интилишлари билан яшовчи киши, шунинг учун ҳам сиз китобхонларнинг — адабиёт мухлисларининг руҳан бой ва гўзал, олижаноб, имон-эътиқодли, фидойи, ҳалол, камтар, халқ ва жамият олдидаги бурчини чуқур ҳис этувчи шахслар бўлишига ҳисса қўша олувчи ижодкор бўлиб улғайишингизни истайман, деган бўлардим.
Ўйлайманки, бу фазилатлар, биринчи навбатда, ёзувчининг ўзида ҳам бўлиши лозим.

[Nigora Umarova]

Муҳтарам форумдошлар!
Эътиборингизга "Замон ва адабиёт" мавзусидаги суҳбатнинг давомини ҳавола қилмоқдаман.
Саволларни тақдим этганликлари учун "Шарқ юлдузи" журнали бош муҳаррири ёзувчи, шоир, адабиётшунос олим Улуғбек Ҳамдамга ўз миннатдорчилигимни билдираман.

[Nigora Umarova]

У. ҲАМДАМ:
Устоз, негадир кейинги пайтларда адабиётнинг вазифаси тўғрисида кўп ўйлайман. Мундоқ қарасак, бундан бир-бир ярим аср муқаддам адабиётнинг ижтимоий функцияси ҳақида бугунгидек гапирилмаган экан. (Зеро, бунга асоснинг ўзи бўлмаган). ХIХ аср охири ва айниқса, ХХ аср аввалига келиб эса унинг зиммасида ғоят салмоқдор ижтимоий вазифа пайдо бўлдики, натижада бир неча ўн йил мобайнида адабиётнинг ажралмас узвига айланди. Вақтлар бўлдики, адабиёт одамларнинг дунёқарашларини, ҳаётга ёндашувларини, кайфиятларини белгилади, уларни йўналтирди. Бугун эса ундай эмас. Демак, давр ва унинг кайфиятига қараб адабиётнинг инсон (ўқувчи) олдидаги вазифалари ўзгариб турар эканда...

[Naim Karimov]

У. ҲАМДАМ:
Устоз, негадир кейинги пайтларда адабиётнинг вазифаси тўғрисида кўп ўйлайман. Мундоқ қарасак, бундан бир-бир ярим аср муқаддам адабиётнинг ижтимоий функцияси ҳақида бугунгидек гапирилмаган экан. (Зеро, бунга асоснинг ўзи бўлмаган). ХIХ аср охири ва айниқса, ХХ аср аввалига келиб эса унинг зиммасида ғоят салмоқдор ижтимоий вазифа пайдо бўлдики, натижада бир неча ўн йил мобайнида адабиётнинг ажралмас узвига айланди. Вақтлар бўлдики, адабиёт одамларнинг дунёқарашларини, ҳаётга ёндашувларини, кайфиятларини белгилади, уларни йўналтирди. Бугун эса ундай эмас. Демак, давр ва унинг кайфиятига қараб адабиётнинг инсон (ўқувчи) олдидаги вазифалари ўзгариб турар эканда...

Тарих ХIХ аср охири - ХХ аср бошларида дунёга келган жадид адабиётининг олдига муҳим масалаларни қўйди. Жадид маърифатпарварлари ХYII-XIX асрлардаги ижтимоий-иқтисодий таназзул ҳамда Кауфманлар, Скобелевлар, Черняевлар, Мочаловларнинг ваҳшийликлари ва зулми остида эзилган, қадди букилган, ўз Ватанида эркин яшаш ҳуқуқидан маҳрум бўлган халқни уйғотиш вазифасини қўйди. Жадидлар ўз зиммаларига қўйилган шу тарихий вазифани шараф билан бажардилар. Шунинг ўзиёқ биздан уларга, уларнинг ижтимоий-маърифий ва ижодий фаолиятига катта ҳурмат билан муносабатда бўлишимизни тақозо этади. Менинг бу масалага тўхтаб ўтишимнинг боиси шундаки, жадидлар адабиётнинг ижтимоий функцияси (вазифаси)ни ошириб юбордилар, бадиий адабиёт елкасига катта ижтимоий вазифани юкладилар. Халқнинг тарихий тақдирини ўзгартириш учун адабиёт энди кураш қуролига ҳам айланиши зарур эди. Жадидлар шу масалага жуда нозик ёндашиб, дастлаб маърифатпарварлик ғоялари билан тўйинган асарларни яратдилар. Кейин эса: “Онам, сени қутқармоқ учун жонми керакдур? Номусми, виждон била иймонми керакдур?” деб ўзларининг эрк ва ҳуррият йўлида жонларини фидо қилишга ҳам тайёр эканликларини айтдилар. Шу сатрлар ёшларнинг илғор қисмида ҳуррият учун кураш истаги ва мақсадини уйғотди.
Шундай “ижтимоийлашган” жадид адиблари қаламкаш биродарлари ижодига ҳаёт ҳақиқатини ҳаққоний акс эттириш нуқтаи назаридан ёндашдилар. Чўлпон “Фарғона фожиалари” пьесасида шу масалада чекинган Ҳамзани қаттиқ койиди. Аммо жадид танқидчилигининг бундай “ижтимоийлашиш”и замирида халқ ва мамлакат тақдири билан боғлиқ мақсад ётган эди.
1917 йилдан кейин, бошқа қўшни миллий адабиётларда бўлганидек, ўзбек адабиётида ҳам жадид адабиёти эришган марралардан ва миллий адабий илдизлардан узоқлашиш, рус йўқсил адибларининг, кейинчалик рус мумтоз адибларининг шўро мафкурасига зид бўлмаган асарларини таржима қилиш, адабиётни шўро даври ғояларини тарғиб қилувчи минбарга айлантириш жараёни кечди.
Агар рухсат берсангиз, шу ерда бир “лирик чекиниш” қилсам. 1921-1923 йилларда Самарқандда нашр этилган “Меҳнаткашлар товуши” газетасига дастлаб Мирсалимов, кейин З.Бурнашева деган татар зиёлилари муҳаррирлик қилишган. Агар биринчи муҳаррир газетадан маҳаллий ходимлар ва мухбирларни қувиб чиқарган бўлса, иккинчиси муҳаррирлик курсини эгаллаши билан газетада Беҳбудий номининг тилга олинишига йўл қўймаган. У ҳатто: “Яхши бўлган эканким, Беҳбудий ўлдирилган экан. Агар Беҳбудий бу кунда тирик бўлса эди, Туркистоннинг устига иккинчи Анвар пошони келтириб, ўзи бирор мансабга эга бўлур эди”, деб ўз хатти-ҳаракатининг тўғрилигини асосламоқчи бўлган. Куни кеча маҳаллий раҳбарлар ва ижодкорлар ёрдамида адабиёт ва журналистикага кириб келган кимсалар тирик ва марҳум ўзбек ёзувчиларини миллатчиликда, совет давлатига қарши кайфиятда айблаб, ишдан ҳайдалиш ёки қамалиш хавфи остида қолган миллий адабиёт намояндаларининг шўро позициясига ўтишларига ўз ҳиссаларини қўшганлар. Партия турли миллатга мансуб шундай ҳайбаракачилар ёрдамида адабиётнинг советлашиш жараёнини амалга оширган.
Сиз айтганингиздек, бугун адабиётнинг халқ олдидаги вазифаси ўзгарди. Ўзбекистоннинг миллий давлат байроғи ҳилпираб турган ҳозирги даврда адабиёт ҳам ўз олдига ҳалқ ва мамлакатнинг янги тарихи билан уйғун вазифаларни қўймоқда. Бу вазифалар биринчи навбатда ёш авлодларнинг илғор дунёқарашини шакллантиришга, маънавий оламни бойитишга, фидойи аждодларнинг ватанпарварлик ва халқпарварлик анъаналарини давом эттиришга қаратилган бўлса, айни муддао бўлурди.