Тарихдан сабоқлар

[Naim Karimov]

Мулла Исҳоқнинг кейинги ҳаёти

”Рашид афанди” Мулла Исҳоқ билан бирга 1863 йил кузининг бошларида Қарши шаҳрини тарк этиб, дастлаб Ҳиротга, 15 ноябрь куни эса Ҳиротдан Машҳадга боради. У асл қиёфасига қайтиб, ўша йилнинг 25 декабригача яна Армин Вамбери сифатида Машҳад губернатори вазифасини адо этаётган инглиз полковниги Долмажнинг меҳмони бўлади. 1864 йил 4 январь куни Теҳронга етиб келиб, Буюк Британиянинг Эрондаги элчиси Алисон билан учрашади, Эроннинг ёш подшоси Назриддиншоҳнинг қабулида бўлади. Табиийки, Мулла Исҳоқ “Рашид афанди” – Армин Вамберининг бу махфий учрашувларида қатнашмай, сирли ҳамроҳини карвонсаройларда кутади.
Сайёҳ Теҳронда икки ой тургач, 1864 йилнинг март ойида ҳамроҳи билан бирга Константинополга келади. У Констинтинополга етиб келганида, Мулла Исҳоқнинг қўлига пул беради-да, Маккага борадиган йўлни кўрсатиб, унинг ҳаж сафарига ёлғиз бориши мумкинлигини айтади. Аммо Мулла Исҳоқ алданганини сезган бўлса ҳам, Маккага ёлғиз боришдан чўчибми ёки сафар давомида ҳамроҳи таъсирида ҳаж зиёрати орзусидан воз кечибми, “Рашид афанди”дан ўзини бегона юртда танҳо қолдирмасликни, у билан Фарангистон (Европа) га бориб, у ерни кўриб, сўнгра Константинополга қайтишига имкон беришини илтимос қилади. Шундан кейин улар биргаликда Венгриянинг ўша йиллардаги пойтахти Пештга йўл оладилар. Вамбери она ватанига етиб келгач. Мулла Исҳоқни дўстлари ихтиёрига топшириб, ўзи сафар ҳисоботини бериш учун Лондонга жўнайди.

[Naim Karimov]

Мулла Исҳоқнинг Венгриядаги ҳаёти

Мулла Исҳоқ Пешт шаҳрида яшар экан, Вамберининг дўст-ёрлари кўмагида қисқа вақт ичида венгер тилини ўрганиб олади. Шундан кейин улар қўнғиротлик муллани Венгрия Фанлар академияси кутубхонасининг Шарқ қўлёзмалари бўлимига ишга жойлаштириб қўядилар. У венгер олимларининг Шарқ қўлёзмаларини тўғри ўқишлари, уларнинг Шарқ, хусусан, ўзбек маданияти ва тарихини ўрганишлари ва шу масалаларга оид илмий асар ёзишларига ўз маслаҳатлари билан ёрдам беради.
Ўша пайтда мазкур кутубхонада кутубхоначи бўлиб ишлаган, кейинчалик Будапешт университети олтойшунослик ва фин-угоршунослик кафедрасига мудирлик қилган, шу соҳадаги илмий ишлари учун Венгрия Фанлар академиясига ҳақиқий аъзо этиб сайланган Йожер Буденц (1836-1892) “Тилшунослик хабарлари” журналининг 1865 йил сонларидан бирида бундай ёзган эди:
“Ўтган (1864) йил май ойининг охирида бу ер (Пешт шаҳри) га Армин Вамберига Туркистон йўлида ҳамроҳлик қилган Қўнғирот шаҳрилик (24 ёшлар атрофида) ёш ўзбек Мулла Исҳоқ келган эди. У билан уч ой бирга бўлдим ва бундай ажойиб имконият менинг Хива ўзбеклари шевасини ўрганишимга катта наф келтирди. Мен бу борада ёзган бир неча қўлёзмаларимни унинг талаффузи асосида мукаммаллаштиришга эришдим. Хива хонлигидаги ҳозирги ўзбек тилининг намуналари бўлган бу қўлёзмаларимни оз бўлса-да, туркий тилларни билишга қизиққан кишилар эътиборига ҳавола қиламан. Келтирилган қисман тўлиқ (венгерча) таржима туркий тиллар тузилиши билан маълум даражада таниш бўлганлар учун маълумотнома вазифасини ўташи мумкин. Бундан ташқари, матнлар эълон қилинганидан сўнг қизиққан ўқувчилар учун Хива-ўзбек шеваси асослари ҳақида қисқача грамматик очерк ҳам илова қилиш ниятидаман. Венгер тилидаги асл нусхаларни ўзбек “либос”ида кўриш шу мамлакат тилшунослари учун, айниқса, мароқли бўлади, деб ўйлайман”.
Ушбу сатрлар муаллифи Вамберининг дўстларидан бири бўлиб, у Мулла Исҳоқнинг венгер тилини ўрганиши ҳамда академия кутубхонасида шуғулланиши учун барча шарт-шароитларни яратиб берган. Мулла Исҳоқ ҳатто унинг ёрдами билан буюк венгер шоири Шандор Пётефининг дўсти, 1865-1879 йилларда Венгрия Фанлар академиясининг бош котиби бўлиб хизмат қилган Янош Арон (1817-1882) билан танишган ва унинг “Ажабли (ажойиб) оҳунинг ҳикояти” деган асарини ўзбек тилига таржима қилган. Бу асарнинг венгер китобхонлари учун аҳамиятли томони шундаки, унда қадимги венгер ва гуннларнинг Шарқдан келиб чиққанлиги ҳақидаги ривоят тасвирланган эди. Бу мавзу Мулла Исҳоқни ғоят қизиқтирибгина қолмай, унинг венгер юртида, бизнингча, бир умрга қолиб кетишига ҳам сабаб бўлган омиллардан биридир.

[Naim Karimov]

“Ажабли оҳунинг ҳикояти”

80-йилларнинг бошларида Тошкентда бўлиб ўтган туркологларнинг III халқаро конференциясида Будапешт университети Марказий Осиё кафедраси мудири профессор Георгий Кара ҳам иштирок этган эди. Ўзбекистонга қилган илмий сафаридан катта таассурот билан қайтгач, у “Ажабли оҳунинг ҳикояти” достонидан каттагина бир парчани шарҳияси билан юборган. Унинг шаҳодат беришича, таржима 184 мисрадан иборат бўлиб, Й.Буденцнинг “Хива ўзбеклари ҳақида”ги мақоласи орасида эълон қилинган. Мазкур мақола 1865 йили Пештда нашр этилган “Тилшунослик хабарлари” журналининг 269-231, таржима эса 305-313-саҳифаларидан жой олган.
Г.Кара қарийб бир юз эллик йилдан бери ўзида ўзбек тили Қўнғирот лаҳжаси оҳангларини сақлаб келаётган таржиманинг лисоний хусусиятларини тавсифлаб, бундай ёзган: “Унинг тили ҳозирги замон ўзбек тилидан фарқ қилади, унда архаизм ва қадимий турк узун ундошларининг излари кўринади (бу ҳолатида туркманчага яқинроқ: Буденц ўз грамматик очеркида бу чўзиқликларни ёқут ва чуваш шевалари билан қиёслаб кўрган)”.
Яна шуни айтиш жоизки, Й.Буденц мазкур мақоласида Мулла Исҳоқ оғзидан эшитган 50 та мақол ва топишмоқ, 13 та эртак ва ривоят, 2 та “Хива фольклори намунаси”ни ҳам келтирган.
Қуйида “Ажабли оҳунинг ҳикояти”дан бир неча бандни ҳурматли муштарийлар эътиборига ҳавола қиламиз:



Шохдан-шохга қушлар учади,.
Оғиздан-оғизга хабарлар боради.
Кўп замон дунёда ботирлар чиқибди.
Воқеаларидан яхши сўз қолибди.

Кўб яхши энадан ўғиллар тўғган.
Ўзлари ҳам яхши йигитлар бўлган.
Ҳунор ва Мажор деб от қўйдилар.
Бу икки қариндош овга чиқдилар.

Иккиси юз одам баробар олган.
Яхшисини олиб, ёмонни қўйган.
Ҳар бири у қадар яроғ олдилар.
Яроғни кўрганлар ҳайрон қолдилар.

Буларнинг ўқиндан ов қоча билмади.
Кийиклар, суйғунлар қонга бўлинди.
Бир яхши оҳуни тобиб йиқдилар.
Бузжи1нин қитириб ортидан қувдилар.

Бузжинин қитириб турганларида
Бир даштга етдилар денгизнинг ёнида.
Кўб ёмон биёбон эрди у ерлар.
Бўрилар бўлса ҳам йўл тутмас эрдилар.

Йўлбарслар, арслонлар анда оҳ уриб,
Кўб ҳайбат эрдилар у даштга тўлдириб.
Қоплонлар ҳам анда болалаб туриб,
Боласин еб бирей қорни оч бўлиб.

Шу кунда қуёш ботажак бўлди.
Қуёшнинг шуъласи булитга урди.
Йигитлар турмаб оҳуни қувлай.
Бирдан оҳуни ҳеч кўра олмай…

...Бес Ҳунор айтди: Бу ерга тушиб
Роҳат иткимиз отларни ичириб.
Қардоши айтди: Бу кеча ётали.
Тонг отганда ҳаммамиз қайтали

[Naim Karimov]

Ва...

Орадан бир йил ўтгач, Англиядан қайтиб келган Вамбери Мулла Исҳоқ билан учрашиб қолади. Ушбу учрашувдан мутаассир бўлган сайёҳ қўнғиротлик собиқ ҳамроҳи тўғрисида бундай мароқли маълумотни беради: “Бир йилдан сўнг Англиядан қайтиб келсам, не кўз билан кўрайки, муллам венгер либосида, салла ўрнида сўнгги модага биноан соч қўйган, венгер тилини тез ўрганиб олган. Ҳамма мулламни ёқтириб қолган экан. Бошқа бир сафар уни башанг бир ҳолатда кўрдим: қўлида қўлқоп, қандайдир хоним билан гурунглашиб турган эди. Буни кўриб, ростини айтсам, кулишни ҳам, йиғлашни ҳам билмай қолдим. Икки йил аввалги Хива мадрасасининг муллаваччаси қаерда-ку, ҳозирги башанг кўринишли мулла қаерда...”
Минг афсуслар бўлсинки, Мулла Исҳоқнинг кейинги ҳаёти ва тақдири тўғрисида бизнинг ихтиёримизда ҳозирча бошқа бирор маълумот йўқ. Вамбери ва Буденцнинг юқорида келтирилган сўзлари асосида унинг Венгрияда бир умрга қолиб кетган, деб тахмин қилишимиз мумкин, холос.

[AbuMuslim]

Сообщение от Komil Khakimov

"араблар истилоси"? Бўлмасам, тўғри вариантни ўзингиз беринг.

Қўшимча маълумот учун
http://islom.uz/content/view/1294/137/

[Nigora Umarova]

"Қатағон қурбонлари хотираси" музейини зиёрат қилган кишилар 1916 фил қўзғалонига бағишланган экспозиция олдида узоқ вақт тўхтаб қоладилар. Бунинг сабаби, шу бўлимнинг сенсор-киоскидан Россиянинг совуқ ўлкаларига юборилган мардикорлар ашуласининг янграб, ота-бобларимиз бошига тушган мушкул савдоларини эслатилишидир.
Қўшиқ матни тахминан шундай бошланарди:
Поездингни жилдирган
Ўтхонаси билан дўнгалаги.
Двинскага кетишди
Мард йигитнинг бир бўлаги.

Двинскага кетмас эди
Мард йигитнинг бир бўлаги,
Двинска кеткизган
Николай золим замбараги...

Қўшиқ матнини ким тўлиқ билади? Илтимос, матнни биладиганлар бўлса, мавзуда қолдирсангиз.
Фикрингизча, у халқ оғзаки ижодига тегишлими ёки муаллифи борми?
Манбаларни қидириб унинг муаллифи ҳақида маълумотга эа бўла олмадим.

[Ulugbek Mansurov]

Сообщение от Nigora Umarova

Қўшиқ матнини ким тўлиқ билади?

Р.Т. Шамсутдинов ва Қ.Бозоровларнинг ёзишларича, Андижондан жўнатилган мардикорлардан «бири рўйхатда 566-рақам билан қайд этилиб, шаҳарнинг Оқёр гузаридан мардикорликка сафарбар этилган 31 ёшли Худойберди Қорабоевдир. Мардикорликда ўнбоши қилиб тайинланган Х.Қорабоев мардикорлик мавзусида ёзилган ва халқимиз орасида машҳур қўшиқ бўлиб кетган “Дўнгалигим” шеърининг муаллифидир:

Поездингни жилдирган
Ўтхонаси билан дўнгалаги
Двинскага кетди Андижонни
Мард йигитининг бир бўлаги.

Двинскага кетмас эди
Мард йигитнинг бир бўлаги,
Двинскага кеткизворган
Николай золим замбараги.

Двинскага йўл бўлсин,
Қарағайзоринг қул бўлсин.
Йигитларни қийнаган
Николайинг йўқ бўлсин.

Бизни тўққиз ой ишлатди,
Сизрань деган ўрмонда.
Кетолмаймиз Андижон,
Бир чақа йўқ кармонда.

Сўк ошингни ичмайман,
Ўтигимни ечмайман.
Қорда қарағай кесганман.
Ҳеч ҳаққимдан кечмайман.

Кези келганда шуни ҳам таъкидлаш жоизки, кейинги вақтларда эълон қилинган айрим тарихий асарларда [7;10,11,14] бу шеърни халқ оғзаки ижоди маҳсули деб, ҳатто, матни бироз ўзгартирилган тарзда берилмоқда. Жумладан, Х.Зиеёвнинг асарида: “Поезднинг ғилдираги, Устахонаси билан дўнгалаги, Двинскага кетишди, Мард йигитнинг бир бўлаги” шаклида, “Ватан тарихи” китобида эса: “Поездингни жилдирган, Ўтхонаси билан дўнгалаги, Двинскага кетишди, Мард йигитнинг бир бўлаги” деб берилган. Ҳолбуки, ҳозирда пойтахтдаги “Қатағон қурбонлари хотираси” музейи залларида янграб турувчи “Дўнгалагим” ашуласининг матни ҳам Х.Қорабоев матни билан бир хил.»

http://uzmeros.uz/download/mardikor_maqola.doc

[AbuMuslim]

Ulugbek, берган линкингизда вирус бор экан...

[Husniddin]

Rahmat sizga.

[Nigora Umarova]

Сообщение от AbuMuslim

Ulugbek, берган линкингизда вирус бор экан...

Менда ҳам берилган линк очилмади.