[Вопрос] Yashashdan maqsad nima?

[SanjaR]

Сообщение от Bobir Samadov

Шу фикрлар айникса жудаям уринли келтирилибди. Зеро хар бир инсоннинг яшашдан максадларини Сиз таъкидлаб утганингиздек манфаатларида акс этади. Бир инсоннинг азалий орзуси бошка инсонникига ухшамаслиги хам, Сиз таъкидлаганингиздек унинг билим даражаси ва манфаати оркали куринишакс этади...

100% кушиламан.....инсоният деб номланувчи катта гилдиракнинг хам айланиб туришига аввалам бор манфаатлар сабаб.....урушга хам, келишиб яшашга хам шу манфаат кузгалувчи нуктадир, сабабчидир.

[Nigora Umarova]

Яшашдан маъно не: Дунёга келмак,
кун кўриш, болалар... Бир куни ўлмак?
Йўқ, э дил, кўзинг оч, юксалгин, кўргин:
Тоғлар – бир ҳаммомпиш, уммонлар – кўлмак.

Ҳаётнинг маъноси нима?
Яшашдан мақсад нима ўзи?
Адашмасам, бундан роса қирқ йил илгари бир ўқувчи қиз “Гулхан” журналига хат ёзиб, ана шу саволларни ўртага қўйган эди. Саволнинг залворини ҳис этган таҳрир ҳайъати унга жавоб ҳам жўялироқ бўлсин деган ниятда, хатни Мирзакалон Исмоилийга тақдим этган экан – навбатдаги сонда қизнинг мактуби ва адибнинг жавоби ёнма-ён саҳифада босилиб чиққан эди.
Ҳозир, тўғриси, Мирзакалон Исмоилий домланинг ҳаёт маъноси ҳақидаги гаплари тўлиқ эсимда қолмапти. Ҳар ҳолда, одамларга яхшилик қилиш, умрни эзгу мазмун билан тўлдириш лозимлиги уқтирилган эди-ёв. Савол эса, ҳамон ёдимда...
Аслида, одамнинг ҳаётида жавоб эмас, савол кўпроқ муҳим-да.
Ҳар бир одам бу дунёга катта ё кичик бир савол бўлиб келар экан. Жавоб бўлиб... эмас.
Саволларга жавоб топаман деб азиз умр ўтиб кетаркан. Тайин жавоб топиш амри маҳол экан. Топиб бўлмас экан.
Бировнинг қандай одамлигини билиш учун, албатта, у билан кўп нон-туз бўлиш, шоир айтмоқчи, “маъракада ўтириб туришини” кўриш керак. Аммо савия-сажиясини пайқаш учун саволига диққат қилиш кифоя.
Берган саволида одамнинг тийнати акс этади. Саволи орқали унинг кимлиги кўринади. Савол – одамнинг моҳияти.
Шунинг учун, кўплар, Навоий айтганидек, орланиб сўрамайди, билимсизлигини яширишга тиришиб, ўзига зулм қилади. Аммо ичингдаги саволлар одамни жўн қўймай, қийнар экан-да. Жавоб топишни, жавоб топиб ҳаловатга етишни тилар экан-да, кўнгил.
Шунинг учун ҳам, бор-э дея, Сизга бир неча саволимни бергим келди. Чунки... ўзим уларга узил-кесил жавоб тополмасам, жавоб бўлиб кўринганлари эса қаноатлантирмаса мени, не қилай?
Риёкорлик қилиш, бокира туйғулар гулчамбарини бўйнига осиб олган одам бўлиб кўриниш ниятида айтяпманми бу гапларни? Наузанбиллоҳ. Ахир, сиз ҳам ўйларсиз-ку, ҳар ким дунёга саволларини бериб, дунё ҳам унга иноят қилганича жавобини олиб кўнгли тинчигани яхши деб? Нодира ёзган эдики:

Мақсад на эди жаҳона келдинг,
Кайфиятини баён этиб кет!

Менинг саволларим…
Аввало, анови гирён қилувчи, бирён этувчи: Ҳаётнинг маъноси нима? Яшашдан мақсад не ўзи? – деган сўроқлар айни пайтда меники ҳам.
Одам нима учун ва ким учун яшайди?
Албатта, ҳар бир даврнинг бунга ўз жавоби бор. Бир пайт Ғафур Ғулом:

Кўпларнинг бахтига ўзликни жамлаб,
Шу улуғ бинога бир ғишт қўйсак бас.
деган эди. Ажиб мисралар! Аммо бир индивид сифатида, бундай фидойиликдан кўнглим тўлиқ таскин топмайди. Ўзимча ўйлайман: нега энди мен – бу ёруғ дунёда ҳозир яшаб турган, унга қайтиб келмайдиган, ақлу шуури жойида бир одам, “навқирон авлод”, “келгуси насллар” миннатдор бўлиши учун ҳаётимни бағишлашим – онгли равишда маҳв бўлишга кўникишим керак экан?
Мен ким учун яшайман?
Умуман, одам ким учун яшаши керак?
Укам бир кун менга: “ака, одам бола-чақа деб яшар экан, шуларни деб умрини ўтказар экан”, деб қолди. Мен унга, “Йўқ, одам ҳаётини бус-бутун бола-чақасига эмас, ўзига ҳам бағишлаши керак”, деб айтдим. “Умрни фақат насл қолдириш ва наслини оёққа турғазиш учун сарфлашнинг маъноси йўқ”, дедим. “Чунки мен умримни авлодимга бағишласам, улар ҳам болаларини деб яшаса – барчанинг умри шу тарзда ўтаверса... бундан не маъно кўрасан?”
Укам, “Ахир, ҳамманинг иши шу: одам болаларини деб яшайди, ишонмасангиз, ана, бошқалардан ҳам сўраб кўринг”, деб айтди. Мен сўраб ўтирмадим, чунки унга қадар узоқ йўлда ҳамсафар бўлган бир кампирнинг гапини эшитган эдим. У шўрлик: “Э ука, умр дегани шу экан, – дея зорланган эди. – Бола-чақа деб яшар экансан, шуларни деб қариб ҳам кетар экансан, ўзинг емай, едирар экансан, ўзинг киймай, кийдирар экансан. Аммолекин ўғлинг ўсиб вояга етганида, бир пахмоқнинг қўлига топширар экансан, қизинг бўй етса, бир аҳмоқнинг қўлига топширар экансан, кейин ўшаларнинг куйитига куйиб юри-иб, умринг адо бўлганиниям билмай қолар экансан...”
Ўйлаб қоламан: бола-чақа топасан, уларни боқиш, оғизларига ёғлироқ луқма тушиши учун жон-жаҳдинг билан уринасан... умринг ўта беради – ўзингни унутибгина қўймай, бир кун келадики, ёшликдаги орзу-ўйларингни ҳам тарк этасан, барига қўл силтаб, воз кечиб ҳам қўя қоласан, армонсиз одамга айланасан, чунки армон ҳам қолмайди ҳатто...
Одам ўзи учун эмас, бола-чақаси учун кун кўрадими?
Ё ўзбекнинг ўзлигига хослиги шундами? Эҳтимол, бутун Шарқ олами бола-чақам деб яшар? Ғарб мардумининг ҳаёти эса аввало ўзига аталгандир?
Агар шундай бўлса, қай томон ҳақроғ?
Шундай дейману истиғфор айтишга ҳам чоғланаман: ер юзида яшаб ўтган энг улуғ инсонлар – пайғамбарларнинг ҳаёти ҳам ўзига эмас, ўзгаларга бахшида этилган эди-ку? Улардан ҳеч бири ўзи учун яшамаган-ку? Одамларни ҳидоятга чорлаган, умрини шунга сарф этган. Чунончи, насаролар Исо одамларнинг азобларини ўзига олган, деб айтадилар, Расули акрам эса охирги нафасида “уммато, уммато” дея... Ҳаққа етишган.
Шундай улуғ набилар, расуллар олдида... мен ким бўлибман?
Аммо шуниси ҳам борки, номлари бизга маълум бўлган пайғамбарларнинг ҳаммаси – Шарқ вакиллари.
Ғарб оламидан чиққанида, бошқачароқ бўлармиди уларинг аъмоли?
Ким билади?
Оллоҳ таоло бутун оламни Муҳаммад алайҳиссалом учун яратган. “Лав лока лама халақту ал-афлак (сен бўлмаганингда фалакларни яратмаган бўлур эдим)”, деб марҳамат қилган... Ва лекин Тангри таоло Муҳаммад (сав)нинг ўзини одамлар учун, уларни имонга даъват қилиши учун яратмаганми эди?
Навоий беш аср илгари муножотида Оллоҳга ёлборади, менинг ҳаётим “журму исён”дан иборат, шундан “ўзга ишим йўқ”, ундан халос бўлиш учун эса “сендин ўзга ҳам кишим йўқ”, деб истиғфор айтади.
Навоий ишора қилган бу журму исёнлар – ҳаёт маъносини англаш борасидаги иккиланишлар, шубҳаю саволлар албатта.

[Nigora Umarova]

Навоийнинг саволлари... Улар Навоийнинг жавобларидан ҳам улуғворроқ бўлган бўлса керак. Бу журму исёнлар шоирнинг қалбида қолди, улардан биз деярли воқиф эмасмиз. Қани эди улардан сал хабардор бўлсак!
Мен ҳаётимни кимга бағишлашим керак? Одамларгами?
Хўп, бунинг маъноси нима? Инсоният идрокининг пешравларидан бўлган Фауст ҳаётининг интиҳосини айтиб беринг менга. У халқини денгизга дамба қураётган – озод ва эркин меҳнат билан машғул ҳолда кўриб жон таслим қилди. Чунки бу унинг олий орзуси эди. Шунга етди. Аммо... самовот сирларини очишга чоғланган, иблисга дакки берган Фаустдай одамнинг умри шундоқ жўн якун топиши керакмиди? Нимага эришди Фауст охир-оқибат?
Инсоният қўлга киритган билими шарофати билан самовотдан қўл силтаб, ерга телмурганида эмас, балки заминда ҳосил қилган билимини самовот сари ҳам йўналтирган чоғидагина юксала олади-ку? Шу маънода, Фаустдай даҳонинг умри таназзул билан интиҳо топмаганмикин?
Бадиий адабиётнинг моҳиятига назар солинг: унинг тубида инсон армони ва андуҳи ётибди. Энг кичик лирик жанрлар ҳаётнинг ўткинчи экани ҳақидаги панд ё ишқ изтироблари баёни бўлса, ҳикоя, поэма ва қиссаларнинг энг “ҳаётбахш”лари ҳам одам боласининг кураши, қийналиши, унда енгган ё енгилгани тўғрисида бўлади. Фақат эртаклар “шундай қилиб, ботир йигит билан соҳибжамол қиз муроду мақсадига етибди” деб оптимистик якун топади (соцреал асарларда ҳам). Бу, бир қарашда, яхши. Аммо асар охирида “муроду мақсадига етган”лар умрининг энг яхши палласи тамом бўлиб, буёғига яна таназзул бошланиши ҳам тайин. Энг улкан жанр – эпосларда эса асосий нарса йиғидир, эпос йиғи-йўқлов билан хотималанади, йиғи билан тугамаган эпос ўз ривожининг ҳадди аълосига етмаган саналади. Ёки барча адабий жанрларнинг олий тури бўлмиш трагедиянинг моҳияти номиданоқ аён: унинг ўзаги – қайғу-ҳасрат ва ғам-аламдан иборат.
Нега шундай? Менимча, бу санъат асарининг бизга аввало таскин бериш функцияси билан изоҳланса тўғри бўлар. Ахир одамнинг табиатида яширин худбинлик мавжуд. Кундалик ҳаётда бировнинг бошига фожиа тушганини кўриб, унга ачиниб кўз ёши тўкаётган чоғимизда... шу фожиа менинг бошимга тушмади-ку, дея кўнглимиз таскин ҳам топади. Ёки бирон машина авария қилса, кўплар чопқиллаб етиб келади. Нега? Ёрдам беришгами? Фақат шунинг учун эмас, аввало – авария қандай бўлганини кўриш, т о м о ш а қилиш мақсади ҳам бор. Подага йиртқич ҳайвон ҳужум қилиб, бирини олиб кетса, омон қолганлари хотиржам тортгани каби, кишида бошқаларнинг қайғусига шоҳид бўлароқ, қувониш ва овуниш хусусияти мавжуд. Тўғри, яхши одамлар бировларнинг фожиасига куйинади, аммо улар дилида ҳам бир енгиллик, шу билан бирга, ачинаётганини кўрсатишдан қаноатланиш ҳисси бўлади. Бадиий асарда кишиларнинг азобланиши тасвири қанча таъсирли бўлса, руҳимиз шу қадар сокинлашади, кўнглимиз тозаради, бадиий асарнинг таъсири катарсис даражасига етади.
Ё бу туйғу бизга пода бўлиб яшаган чоғлардан мерос қолганмикин? Санъат асари ана шу ҳиссиётни юмшоқроқ, гўзалроқ тарзда етказиб, аслида ўша ибтидоий эҳтиёжларни қондирадими? Санъатнинг туб илдизи шуми ёки?
Билмадим.
Умрнинг интиҳоси фожиа – ўлимдир. Ҳеч бир кишига дунёга қайтиш, қайта яшаш имкони берилмайди (таносух тарафдорларининг одам ўлгач унинг жони янги туғилган танада дунёга қайта келиши ҳақидаги сафсаталари эса... сафсата, холос). Бинобарин, одам боласи бир марта яшар экан, ўзи учун ҳам яшаши ҳаётнинг асосий ақидаларидан бўлиши керак эмасми? Инсон қанчалик бутун шахс бўлса, шунчалик ўзи учун яшайди, қанчалик муте, бировнинг ёрдамию далдасисиз яшай олмайдиган бўлса, шу даражада кўп бировларни деб умрини ўтказади. Бу – одам худбин бўлиб, ёвуз бўлиб, бир-бирига бўри бўлиб яшаши дегани эмас. Ҳар бир киши такрорланмас ҳаётини тобора мукаммаллаштиришга интилиши, вақти ва куч-қувватини, ақл-зеҳнини комилликка эришиш учун сарфлаши лозим. Ана ўшанда фарзандлар ҳам биздан улги олиб, ҳар бири ўз соҳасида камолга етишга интилади, бутун жамият шу тарзда тараққий этиб, мукаммаллашади. Йўқса... бола-чақани кўпайтириб, уларни уйли-жойли, ишли қилишга уриниб умримиз ўтаверади.
Ҳеч ким бошқага ўзи қадар жон койитмайди. Ҳатто фарзандига ҳам. Бир тоифа ота-оналар бор: болаларининг қорнини тўйғазиб, устини бутлайди, бошпана қилиб беради, аммо уларнинг дили, кўнгли билан иши йўқ. Аксар ота-оналар фарзандим келажакда беташвиш яшасин деб, уни ёғлироқ иш эгаси бўладиган қилиб, шунақа касб-корга йўналтиради. Уларнинг фарзандга муҳаббатига шубҳам бўлмагани ҳолда, Сизга бир савол берай: ўшаларнинг дил тубида келажакдаги ана шу тўкинликдан баҳра олиш туйғуси ҳам милтираб турмайди, деб ўйлайсизми?

[Nigora Umarova]

Яшашнинг мазмун-моҳияти... мантиғи нимадан иборат?
Ё бирон ғояга, уни рўёбга чиқаришга бағишлансинми бу азиз умр?
Мен ҳайвонларда ҳам онг бор, ақл, ҳиссиёт ва ҳоказолар оздир-кўпдир бор, десалар ишонаман, аммо уларда ғоя бўлмайди. Ғоялар фақат одамга хос. Демак, ҳаётнинг мазмуни – ғоя учун яшашда бўлиб чиқадими?
Ғоя умримнинг маъноси бўладиган бўлса, мен ғоянинг қулига айланиб – Ғояқул бўлиб қолмайманми?
Ғоя деб яшайдиганлар бор, уларнинг ҳаёти бу дунёга келишдан мақсад – еб-ичиш, мазза қилиб “яшаш” деб ўйлайдиган одамларникидан, ҳар тугул, беҳроқ, аммо ғоя-одам ҳам бўлолмайман мен, билмадим, нимага? Ҳеч қандай ғояга умримни нисор эта олмайман (гарчи у шундоқ, бесамар ўтаётган бўлса ҳам). Ғояқуллардан ҳафсалам совигани учун шундай ўйларман балки...
(Ўн беш йилча муқаддам поездда Тошкентга келарканман, купемиздаги икки аёл билан суҳбатлашишга уриндим. Улар мухолифат вакиллари деб таништиришди ўзларини. Қанақа одамлар эканини билгим келди. Қизиқ-да, эҳтимол уларни яхши билмаслигимиз туфайли инкор этаётгандирмиз?
Аммо... биласизми, қишлоқларда, шаҳар жойларда шунақа бир тоифа одамлар бўлади: эл уларни тўй-маъракага айтмайди, бировнинг дард-ғами билан иши йўқ, ҳамиша қандайдир ғалати, одамнинг юрагини зиқ қилиб, фақат ташвишдан сўйлаб юришади – ўшанақалардан бўлиб чиқди бу опалар. Эртаю кеч фақат ижтимоий муаммолардан сўз очадиган, ичида одамийлиги, оддий инсоний туйғулари йўқ одамлар бўлади-ку. Шундан бери ғояқулларни ёқтирмай қолдим).
Битта ғояни маҳкам тутиб олиб, бошқа ҳар қандай қарашни инкор этиш, унга қарши жон-жаҳдинг билан курашиш ҳам чекланганлик эмасми? Э инсон, атрофингга ҳам бир қарагин, умр ўтиб боряпти ахир...
Ҳаётимни бағишлашга арзийдиган ғояни топа олмадиммикин ё?
Тақво соҳиблари умрини тоат-ибодатга бахш этади. Бундан мақсад боқий дунёда Оллоҳнинг марҳаматию пайғамбарнинг шафоатига ноил бўлиб, жаннатдан ўзига жой ҳозирлашдир. Мен имонли, савоб амаллари гуноҳ ишларидан кўпроқ бўлган одамларни жаннат аҳли бўлса керак, деб тасаввур қиламан. Аммо... бу умр фақат у дунёнинг ғамини ейиш учун бериладими одамга? Албатта, жаннати одам бўлмоқнинг фазилатини ҳеч нарса билан солиштириб бўлмайди. Ҳатто ғирт атеист нигоҳи билан боқсангиз ҳам – дин бир афзалликка эга: тақводор одам бировга ёмонлик соғинмайди, ўз нафсидан кечиб бўлса ҳам, ўзгаларга манфаат етказишга интилади.
Аммо... жаннат умиди билан яшаш Оллоҳга иддао қилгандай бўлиб қолмайдими? Яъни, мендан бугина (намозу ниёз), сендан угина (жаннат), дегандай? Робиъа адавийянинг муножоти ёдингиздами? “Илоҳо, – деган эди у, – агар мен дўзахдан қўрқиб сенга топинсам, мени дўзахқа ташла! Агар жаннат умиди билан топинсам, жаннатни менга ҳаром қил!.. Агар сенинг ўзинг учунгина топинсам, дийдорингни насиби рўзи айла!..”
Ибодат қилишдан мақсадим жаннатга эришиш йўлидаги риёзатгина эмас, сидқ ва ихлосим натижаси бўлса, яхшироқ эмасми?
Қачон бетаъма ибодатга машғул бўларкинман? Насиб этармикин у?
Дунёда яшашда мақсад – охират учун захира тўплаш, холосми? Қишдан тўқ чиқиш учун ёзи билан дон ташиган чумоли сингари?
Бир тоифа мутаассиблар бор: улар фикрича, ўйин-кулги ҳаром, хурсандчилик – макруҳ, изтироб чекишу нариги дунёни ўйлаш – дуруст. Билмадим... Аммо умрни фақат айш қилиб ўтказиш қанча айб бўлса, то ўлгунича ўйнаб-кулмай, фақат у дунё ғамида ғам чекиш ҳам шунча гуноҳ бўлиб туйилади менга. Ахир қодир эгам бизга бу ҳаётни яшаш, умргузаронлик қилиш учун туҳфа этди, ер юзини киши баҳрини очадиган анвои чечаклар ила безади, лазиз неъматлар берди, бунга нечун қувониб яйрамаслик керак? Агар биз доим ғам чекиш билан машғул бўлиб, ҳаётдан рози бўлмай, қовоғимизни уйиб юра берсак, бу Оллоҳнинг бизга инъом этган роҳатларидан, гўзалликларидан қаноатланмасликка, рози бўлмасликка, ношукурликка қараб кетмайдими? Оллоҳ таолонинг нафақат жаннати, балки бу ёруғ дунёси ҳам, ҳатто... азобли дўзахи ҳам азиз, табаррук: зеро буларни У яратди. Алмисоқда пайғамбарларнинг “Илоҳо, бало тегмишда сен бизнинг бирла бўлсанг, ул онча балони бизга ҳавола қилсанг, қабул қилғаймиз” деган аҳдлари (Рабғўзий”)га биноан, Оллоҳнинг ҳар бир яратгани гўзал, севинчлик, азиз...
Менинг қўлимда эски бир ёғоч парчаси турибди. Йиллаб ер тагида ётган бўлса керак, қорайиб ҳам кетган, обдон чириган. Оёқ остига олиб эзсанг, уқаланиб кетгулик ҳоли бор. Қуп-қуруқ, енгил. Оловга ташласанг, ёнади-кетади, сўнг унинг бу дунёда бўлган-бўлмаганини биров билмайди. Мен уни ўтга ташлайманми, тупроққа кўмаманми, ё сувга оқизаманми – бу чирик ёғочга барибир. Унинг жони йўқ, шуури йўқ, ҳаёт асари ҳам йўқ.
Аммо ҳозирда чирик ҳолга келган бу ёғочни мен яратмаганман, йўқдан бор қилмаганман, ниҳояти – унинг ҳозирги ҳолати билан рўбарў келиб турибман. Уни ҳам, худди мени яратгани каби, Тангри яратган, бир маҳаллар у катта бир дарахтнинг шохи бўлган, ундан сурх новдалар ўсиб чиққан, новдалардаги чиройли гул-чечаклар, яшил барглар ёруғ дунёга роз айтган. Аммо ҳаёт экан-да, мана у пўк бир ҳолда менинг қўлимда турибди.
Менинг шу чирик ёғочдан фарқим анча каттами яратган зот олдида?
Менимча, кўп эмас. Чунки шу ёғоч ҳам, мен ҳам – яратилган, йўқдан бор этилганмиз. Шу чирик, онгсиз-шуурсиз бир ёғоч парчаси устида менинг ихтиёрим қанча бўлса, менинг устимда Парвардигорнинг иродаси орасидаги муносабат ҳам шу қадарлик десам, йўқ... астағфируллоҳ, бундай дея, куфрга кетган бўламан. Чунки шу чирик ёғоч ҳам, бир ўргимчак ҳам, мен ҳам... бор-йўғи яратилган нарсалардан ўзга эмасмиз. Яратилган махлуқ билан яратган холиқ ўртасида қандайдир бир ўртача мавқе йўқ. Антик юнонлар тасаввур этган ярим маъбудлар бўлмайди бу дунёда. Қўрқиб-қўрқиб бўлса ҳам айтишга журъат этаман: Тангрининг улуғ фаришталарию пайғамбарлари ҳам ўз улуғлигида менга ва бояги чирик ёғоч парчасига яқинроқдирлар, зеро бизларнинг барчамизни Оллоҳ йўқдан бор этди. Яратилишда ихтиёримиз бўлмагани каби, боқий ҳаётга кўчган чоғимизда ҳам на ихтиёр ва на ихтиёр этишга хоҳиш бўлсин бизларда. Парвардигор мени жаҳаннамда жизғанак бўлишга ташлайдими ё учмоҳда кавсар сувидан ичмоққа сарафроз этадими – бунда менинг на ихтиёрим бор ва на истагим. Ўша чириган ёғочга олов бўлиб ёниш ё бирон ерда аста чиришни танлаш ихтиёри берилса, унга бу қанчалик фарқсиз бўлса, мен учун ҳам боягилар – ўшанча... Албатта, агар менга бу икки интиҳонинг бирини танлаш имконияти берилса, жаннатни ихтиёр этардим, зеро бу маъвода парвардигорнинг жалолиятини, илмини хотиржам идрок этиш, теранроқ англаш имкони бор. Мен тафаккурдан лаззатланаман, бирон нарсанинг моҳиятини қанча теран англасам, роҳати шунча кўп бўлади. Идрок этмай лаззат олиш эса ҳайвон ҳиссиётига яқин нарса ахир.

[Nigora Umarova]

Аммо келажак қизиқтирар экан-да, барибир: айрим диний китобларда одам ўлгач, унинг жони то қиёматгача Иллийн ёки Сижжийн деган маконларда туриши ёки шу маконларга банданинг китоби ёзиб қўйилиши айтилади. Иллийнда савобли амаллари кўпроқ бўлган, Сижжийнда эса гуноҳлари кўп одамларнинг руҳлари жо бўлар эмиш.
Шак келтираётган бўлсам, ҳазор истиғфор: бу жойларнинг бирида яхши, бирида ёмонроқ одамлар руҳи турадиган бўлса, унда рўзи қиёмат ва амаллар тарозисининг не ҳожати қолади?
Бизни бир томчи сувдан, тўғрироғи – ўша бир томчи сувнинг юз минглардан биридан бино этган Тангри таолонинг ҳар бир бандага тарози қўйиб кўрсатишига эҳтиёж борми ўзи, балки бу бир рамзий далолатдир? Эҳтимол, булар пайғамбаримизга замондош бўлган одамларининг савия даражасидан келиб чиқиб айтилган гапдир, аммо ҳозир, ҳар сонияда миллиардлаб амал бажарадиган компьютердан хабардор одамлар наздида тарози жўн ускуна бўлиб қолади. Оллоҳ – Одам атодан то қиёматгача яшаб ўтган жами одамлар, жами махлуқотнинг, коинот бағридаги жами инс-жинсларнинг бутун умри давомида қилган барча амалларини бир онда уларга кўрсатиб, ажрини ҳисоб-китоб қилиб, уларнинг барчасини ўзидан рози этишга қодир зот-ку? У бизни томуғ ёки учмоҳқа киришга лойиқ эканимизга бир онда ишонтириш ва иқрор эттиришига шубҳа бўлиши мумкинми?
Бошқа китобларда эса ўлган аллақайси одамларнинг ҳозир жаннат ичра ё дўзахда юргани ҳақида хабар берилади. Булардан қай бири тўғри? Одам ўлса, Мункару Накир саволидан кейин унинг номаи аъмоли очилиб, амалларига яраша ажрини ола бошлайдими ё жами ўлганлар охират куни, маҳшаргоҳдаги қиёмат, Сирот кўпригидан ўтишни... кутишадими?
Диний масалалар борасида яна бир саволим борки, уни бермаслик риёкорликка кирса керак: жаннатда ҳур қизлар бўлади, улар аҳли жаннатга ҳалол саналади, ҳар бир жаннати касга ўнлаб ҳурлар маҳрам бўлади, дейилади. Бу дуруст, аммо жаннатга тушган аёллар нима қилади? Пок ва бокира вафот топган ўсмир ёшидагилар, гўдак болаларнинг роҳати нимада?
Ё, бундай нарсаларни қўзғамай, истиғфор айтганим дурустмикин? Парвардигоро, мен осий бандангни кечир, илло мен фитна қўзғаш ниятида эмас, ўзим учун таҳқиқ қилиб олиш учун беряпман бу саволларни. Жаннат нима ўзи?
Жаннат тўғрисида қачон бирон нима эшитган ё ўқиган бўлсам, унинг беҳад гўзал ва чексиз-чегарасиз бир боғ эканини, сўрилар остида шарбат сувлар оқиб туришини, киши нимани хоҳласа муҳайё этилишини, жаннат аҳли ҳар қанча еб-ичса, тугамаслигини, еган-ичганлари бадандан ахлат бўлиб эмас, хушбўй ҳаво тариқасида чиқиб кетишини, ҳар бир одамга кунига етмишта беҳад гўзал ва бокира ҳур қиз берилиши, кишига эса шунга етадиган қувват ато этилиши, жаннати киши бу маъвода абадий қолиши каби таърифлар билан танишганман. Қандай яхши!
Аммо ўйлаб қарасак, бу таъриф-тавсифларга кўра, жаннат... нафс учун, ҳеч қачон қониб ўлмайдиган нафсни қондириш учундай бўлиб қолади. Ори рост, охират, нариги дунё, руҳ-жон ҳақида пайғамбаримиздан сўралганида, бу масалалар фақат Оллоҳ таолонинг илмига таалуқли экани ҳақида огоҳлантирилиб, “Сизларга жуда оз илм берилгандир”, деган ваҳий (17.85) тушганини биламиз. Бироқ ҳаммага маълумки, ҳар бир киши умрининг турли палласида турлича машғулотга берилади ва ҳаётининг ҳар бир палласида бошқа-бошқа нарсалар уни қизиқтиради, мароқлантиради, роҳат бахш этади-ку? Масалан, умри илм излаб ўтган уламо учун энг завқли машғулот – ҳеч иш билан машғул бўлмасдан, фақат еб-ичиб, роҳатларга кўмилиб вақт ўтказиш – кони азоб, унинг асосий илм, миришкор деҳқон учун эса анвойи ҳосил етиштиришдан катта завқ йўқ. Фақат роҳатланиш, фароғатга кўмилиб яшашнинг маъноси... . Ва бу жараён мангу давом этиб, жаннати киши абадий тарзда деярли бир хил равишда роҳат-фароғатда бўлиб, маишатдан боши чиқмайдигандай бўлиб кўринмайдими? Фикри ожизимча, жаннатда энг лазиз таомларни истеъмол қилиш, ҳурлар висолига ноил бўлиш – буларнинг бари лаззат топиш, ҳаловатга етишнинг рамзий шакллари эмасмикин? Негаки, жаннат меваларидан тановул қилиш, висол дамлари – булар вақт давомида амалга ошадиган хатти-ҳаракатдир. Абадий еб-ичиш ва лаззатланиш мумкин эмас, чунки булар давомида одам қарийди, албатта. Йўқ, роҳат-фароғат абадий давом этади, жаннат аҳли эса ҳамиша бир хил: навқирон ёшда бўлади, дейилса, унда, мантиқан, бу абадият бир онга тенг экан.
Чунки, (ё наузанбиллоҳ!) бу явмул фароғат сира тугамай, мангу давом этадиган бўлса, роҳатланишнинг маъноси хиралашиб қолмайдими? Чунки менимча, энг қисқа вақт – абадият: унинг беҳудуд бағрида ҳамма нарса мудом равишда такрорлана беради. Такрорланиш эса бирхилликдан бошқа нарса эмас. Айлана нульдан бошланиб, уч юз олтмиш даражага етгач, якун топгани, яъни 360 даража – нульдан энг узоқ нуқта ва айни ҳолда унинг ўзи бўлганидай.

[Nigora Umarova]

Инсон онги оламни англашда, яратган зотни танишда не даражага етиб бориши мумкин? Билишда биз қай даражага ета оламиз? Ё, билими биздан юксакроқ жонзотлар ҳам борми бу коинот саҳросида? Оллоҳни англашнинг поёнига етиши мумкинми, борлиқни тўлиқ англаб бўладими?
Демоқчиманки, жаннат – руҳларнинг абадий фароғатга етиши ва дўзах – осийлар руҳининг мангу азоб чекиши бўлса керак, валлоҳи аълам (аммо мангулик нима эканини тасаввурга сиғдириш, идрок этиш мен учун маҳол. Абадият, мангуликнинг маъноси нима эканини, кўлами қанча эканини ким билади дейсиз? Абадият олдида фонийликнинг баҳоси қанча бўлса экан?
Ўзимиз яшаб турган бу курраи арзнинг, нари борса беш чақирим усти ва беш чақиримча остини сал-пал ўргангандаймиз. Ҳатто уммон туби ҳам биз учун қоп-қоронғу. Бирон ўттиз йиллар аввал Кола ярим оролидаги ўн олти чақиримгача мўлжалланган кавлаш ишлари букун тўхтаган. Ер бетидаги ҳаво қатламини атмосфера, ер остидагиларини эса геосфера деб, уларни ўзимизча стратосфера, мантия, ер ядроси... сингари истилоҳлар ила атаганимиз ва улар фалон-фалон километрлар орасида дея тақсимлаганимиз билан, аслида оёқ остида ётган бир бўлак қора тошни олиб қарасак, унинг хоссаларини ҳам жуда юзаки биламиз. Шу тош ҳақида Шавкат Раҳмон ёзган эдики,

бу тош...
гўёки жонлидай,
гўё бир куни
тўсатдан гуркираб гуллайдигандай,
гўёки ҳозирча ўтмас кўзлардан
сирларин яшириб ухлаётгандай.
...Балки тош ҳозироқ
гуллаётгандир,
минг рангли жилода яшнаб, ўзгариб,
балки бу гулларни кўрмаётгандир
ҳатто шоирнинг ҳам ўткир кўзлари...

Ори рост, бизга бир тош, ё бир томчи сув, ёки биргина япроқнинг... бағридаги сирлар қанчалик тўлиқ аён деб ўйлайсиз? Аслида, бутун дунёдаги барча соҳа олимларининг жамики илм-билимини бир жойга тўпласангиз, оддийгина бир нарсани, масалан, бир бош узумни яратишга қодир бўлолмайди. Электрон микроскоплар орқали кўз илғамас зарралар бағридаги ҳаётни, гўёки, англагандай бўламиз. Аммо нимани, қай даражада? Электрон, протон, нейтрон дея тақсимлаш билан уларнинг ичига кирган бўламизми? Энг замонавий радиотелескоплар билан ҳам биз энг яқин сайёраларда ҳаёт, ҳатто сувнинг бор-йўқлигини аниқлаёлмасак-да, ўзимизни алдаб, қуёшнинг сиртидаги ҳарорат беш минг даража иссиқ, деб фолбинлик қиламиз. Коинотнинг у четидан бу четига қадар бўлган масофани “ўлчаб”, оламнинг чегараси 45-60 миллиард ёруғлик йилига тенг, деб айтамиз. Тўрт миллиард ёруғлик йили нарида бир янги қуёш пайдо бўлибди, деб суюнчилаб қўямиз.
Альберт Эйнштейндан сизнинг бошқа одамлардан қанақа фарқингиз бор, деб сўрашса, олим баланд бир тепаликка ўрмалаб чиқиб кетаётган қўнғиз босиб ўтаётган йўли эгри-бугри эканлигини ўзи билмайди, тўғри кетяпман деб ўйлайди. Одамзот худди қўнғиз сингари йўл босяпти, менинг бошқалардан фарқим – ана шуни билганимда, деб жавоб қилган экан.
Бу нима дегани, нима демоқчи эди Эйнштейн?
Билмайман.
Илм билан инсоният нимага эришиши мумкин? У ўзини маҳв бўлишдан қутқара оладими?
Биз яшаб юрган Ер бошқа катта ва кичик сайёралар ҳамроҳлигида қуёш теграсида пириллаб айланади, шу зайлда кунлар, ойлар, йил ва асрлар ўтади, қуёш – галактикамиз марказини тавоф қилиб айланади, галактикамиз эса коинот маркази теграсида чарх уради. Уларнинг ҳаракатида тезлик ғоят катта – ҳар сонияда минглаб, ўн минглаб километрлар... Ва бу бир зайлдаги ҳаракатгина бўлмай, баайни ёруғ нур қатимида кўринган чанг зарраларининг учиб юриши каби хаотик мавжланиш ҳамдирки, “зарралар”нинг бир-бири билан дучлашиши ё абадий узоқлашишини башорат қилиб бўлмайди. Тўқнашиб кетган оламлар ҳалок бўлади. Олимларнинг башоратича, ҳар қандай космик объект яқин ё узоқ келажакда бирон бошқа шундай объект билан тўқнашиши муқаррар. Гарчи Фридманнинг Катта портлаш назариясига кўра, ҳар бир галактика ва ундаги қуёш ҳамда бошқа самовий жисмлар коинот марказидан тобора узоқлашиши ва шу тариқа коинот уфқларининг тобора кенгайиши рад этилмаса-да, бу “узоқлашиш” бир текисда – марказдан тобора четга қочиш ва бир-бирлариаро масофанинг ҳам олислаб боришини англатмайди, бу узоқлашиш муайян даражада хаотик тарзда бўлади.

[Nigora Umarova]

Башариятнинг илми ортаверса, неча минглаб йиллардан сўнг (унгача цивилизация сақланиб турса албатта) ҳатто шу даражага келсаки, Ҳимолай тоғини ҳеч бир қийинчиликсиз ўрнидан қўзғатиб, бошқа бир жойга қўйишга қадар етиб борса, ундан ҳам ошса... ана ўшанда ҳам инсоният бу галактиканинг бошқаси билан тўқнашмаслигини, галактикамиз ичидаги миллиардлаган қуёш-юлдузлар ва улар меҳварида бўлган объектларнинг ўзаро дучлашмаслигини, қуёшнинг абадий нур сочиши ва ернинг қуёш меҳварида бир зайлда айланишини таъминлай оладими?
Йўқ. Ҳеч қачон бунга қодир бўла олмайди.
Энг баттол атеистлар ҳам, энг некбин даҳрий олимлар ҳам Ер юзида ҳаётнинг абадий давом этиши ҳақда гап кетганда умидсизликка тушадилар.
Диний нуқтаи назардан, бу савол – инсоният ўз илми орқали охиратни орқага сура оладими, дегани. Имонли кишилар бу масалада якдил: қодир Оллоҳ белгилаган бирон нарса бир он ҳам кечиктирилмайди ва орқага қайтарилмайди. Охират ҳам, қиёмат ҳам муқаррар.
Бас, инсоният ўз илми билан ҳаётни абадий давом эттиришга қодир бўла олмас, билими чандон ошиб, “дунёнинг тагига етгани”да ҳам бир кун маҳв бўлиши тайин экан, унда... илм ўрганишдан мақсад не?
Мақсад... амалий жиҳатдан, бу ёруғ оламда кун кечиришни енгиллатиш бўладиган бўлса, унда, ривожланганимиз сари – дарёлар бўғилиб, сув омборлари барпо этилгани, денгизлар соҳилига улкан дамбалар қурилгани, уран маъданлари бойитилиб, АЭСларда беҳисоб энергия ҳосил қилингани, ботқоқликлар қуритилиб, балчиғидан алюминий олингани, тоғлар сариёғдай кесиб туширилиб, йўллар солингани ва... бунинг оқибатида экология бузилгани, давлатлараро муносабатлар тобора мураккаблашгани, инсоният чалинаётган касалликлар тури ва касалланиш кўлами кўпайяётгани, глобал иқлим ўзгаришлари рўй бериб, бунинг оқибатида мисли кўрилмаган тўфон, қурғоқчилик, сув тошқинлари, денгизу дарёларнинг қуриётгани, ўрмон ёнғинлари каби офатлар тез-тез рўй бераётганига нима деб изоҳ берамиз?..
Бу дунёда кўп нарсанинг тубига етиш мумкин, аммо қодир Оллоҳни англашни охирига етказиб бўлмайди. Оллоҳ азал, абад ва қудрати беадад зот. Ўтмиш адиблар жами ўрмонларнинг ёғочи қалам, жами уммонлар суви сиёҳ бўлсаю ёзсанг, Худонинг васфини баён этишга кифоя қилмайди, дейишган. Бу шунчаки мадҳ эмас, уни таҳлил ва тасбиҳ маъносида тушуниш керак.
Менимча, ҳаётнинг бош маъноси – яратган зотни англашдан иборат. Ана шу англаш даражамга қараб кимлигим, савияю моҳиятим аён бўлади.
Аммо илм чексиз эмас, маҳдуд бир ҳодиса. Биз унинг уфқига етиб боролмаганимиз туфайлигина у бизга чексиз жараён бўлиб кўринади. Ўтмиш фозилларининг, “илмим ўсиб, шу даражага етдики, ҳеч нарсани билмаслигимни англашга қадар етиб борди”, дегани шунчаки афоризм ёки сўз ўйини эмас, теран қаноатдир.
Оллоҳни тугал англаш амри маҳол экан, қазову қадарни ҳам ўзгартириш, орқага “суриш”нинг иложи бўлмайди. Нимаики белгилаб қўйилган бўлса, унинг рўй бериши муқаррар...
* * *
Ҳамонки гап дин тўғрисида боряптими, яна бир қалтис саволни очиқ қолдириб ўтмайин. Бу... одамзот қандай яратилган, деган масала. Аксар диний манбалардан бу саволга конкрет жавобни қидириб топиш қийин. Уларнинг пухта жиҳати ҳам шу. Жон-руҳ, охират ва қиёмат, дунё (жумладан одам)нинг яратилишидан олдинги ҳолати ва илк яратилиш чоғи, нариги дунё ҳақидаги саволларга келганда, бу ёлғиз Оллоҳнинг ўзи биладиган ишлардан эканлиги, бандаларга жуда оз илм берилгани айтилади. Шўро даврида буларнинг барчаси инкор қилиниб, материя – абадий, модда бир шаклдан иккинчи шаклга ўтиб туради, бу эврилиш диалектик тараққиёт қонунларига кўра рўй беради, деб айтилар эди. Аммо бизга илгари шуни уқтириб келган, бунга энг зўр далил сифатида Дарвин назариясини пеш тутган, шу таълимот бўйича илмий даража олган бир қанча олимлар букун унинг гўрига ғишт қалаш билан овора. Энди улар учун шунинг ўзи – илм бўлиб қолди...
Эҳтимол Дарвиннинг назарияси батамом янглиш чиқар, унинг чиллаки мухолифлари ҳақ бўлса бордир. Аммо буни далиллаш, исбот қилиш керак-да. Бунинг учун эса кишига Дарвин билан бўйлашиш даражасида илм керак бўлади. Афсуски, илмда уларнинг бўйи Дарвиннинг тиззасига ҳам етмайди, оқибат, Крилов масалидаги филга ҳураётган лайча ҳолига тушиб қолишяпти.
“Эволюция назариясининг чиппакка чиқиши” китоби муаллифи, том ихлосли уламо жомасини эгнига илган туркиялик олим Хорун Яҳъё (асл оти – Аднон Октар, бу тахаллусини у яҳудийларнинг Хорун ва Яҳъё деган пайғамбарлари шарафига(?) олган эмиш)да ҳам асосий йўналиш боягидай: далил ўрнига – даъво, таҳлил ўрнига – танқид, бирон-бир мустақил илм ва тадқиқ йўқ, аллақайси манбалардан олинган хилма-хил, узуқ-юлуқ “янгилик”лар келтирилади, гўё улар бирлашиб, Дарвин назариясини йўққа чиқарадигандай.
Чунончи, бундан неча минг йил аввал яшаб ўтган одамнинг мия чаноғи ҳажми келтирилади-да, у ҳозирги одамлар бош чаноғидан салгина кам холос, демак одамлар онгида ўсиш йўқ, аждодларимиз биздан ақлсиз бўлишмаган, деб хулоса чиқарилади. Ҳолбуки, одамнинг онги миясининг катталигига эмас, ҳажмига – бурмаларига боғлиқ экани аллақачон исботланган. Хорун Яҳъёга ишонсак, ҳўкизнинг ақли ҳамманикидан кўп бўлиб чиқади. Битта калла суягининг катталиги барча илмий далилларга қарши қўйиладиган бўлса, унда, бирон беш минг йилдан сўнг Тургеневнинг бош чаноғини қўлга олган думбул бир тадқиқотчи ХIХ аср одамлари биздан ақллироқ бўлган экан, деб жар солади. Зеро улуғ адибнинг мияси салкам икки килограмм чиққан (бошқа одамларда – ўртача 1,5 кг).
Каминангиз биолог ҳам, файласуф ҳам эмас. Аммо шунга қарамай, ҳаёт ҳақида фикрлашга менинг ҳам улар каби ҳаққим бўлса керак, албатта.
Менинг қатъий эътиқодимча, Оллоҳ одамни ва умуман барча тирик табиатни мудом ривожланиб, тараққий этадиган қилиб яратган. Аждод-авлод бир зайлда такрорланиб кўпаядиган, ҳеч ўсиб ривож топмайдиган – маъносиз ва мантиқсиз ҳаётни яратишнинг Парвардигорга лузуми бўлмаса керак?
Дарҳақиқат, Оллонинг олам ва одамни яратишидан мақсади ҳадисларда очиқ баён этилган: “Кунту канзан хафийян фа халақтун халқа” (Мен махфий бир ганжина эдим, менинг Тангрилигимни билгувчи ҳеч ким йўқ эди, халойиқ яратдим мендан фойда олсинлар), деб. Бас, ана шу махфий хазинани очиш ва ундаги ганжиналарни тасарруф қилиш тадрижий (диалектик тарзда) амалга ошади, бирданига эмас. Одам Оллоҳни англаш жараёнида ўзи ҳам тараққий этади, одамнинг юксалиши унинг Оллоҳни қанчалик теран англашига боғлиқ. Чунки оламда Оллоҳдан ташқари нарса йўқ, ниманики англасак, инкишоф этсак, бу – Оллоҳни англашнинг бир пиллапоясидир. Ижтимоий муносабатларда ҳам, табиий ва аниқ фанлар соҳасида ҳам, техника ва технология соҳасида ҳам, улуҳий илмлар соҳасида ҳам. Шунинг учун ҳам олим обид одамдан чандон афзал. Изоҳ бериб кетайлик. Румийнинг:

Нарса йўқки, хорижи одам эрур,
Ҳар не истарсан, ўзингда жам эрур...

байти Мансур Ҳалложнинг машҳур “аналҳақ”и руҳида бўлиб, Оллоҳга сингиб, унда эриб йўқ бўлиб кетган одам ҳақида. Бундаги “одам” – Оллоҳда зуҳур топган. Зеро оламда ҳар не ашё борки, ундан ташқарида эмас.

[Nigora Umarova]

Менимча, Дарвин одам маймундан келиб чиққанлигини даъво қилган, деб билиш нафақат Дарвинни, балки оддий диалектикани ҳам англамаслик оқибатидир. Дарвиннинг ўзи ҳам бундай одамлар устидан кулиб, анойи талқинларга ортиқча эътибор бермагани маълум. Чунончи, гўзал бир хоним уни мот қилмоқчи бўлиб, жаноб Дарвин, наҳотки мени ҳам бадбашара бир маймундан бино бўлган деб билсангиз, деганида олим унга, йўқ хоним, сиз энг чиройли маймундан яралгансиз, деб лутф қилган экан.
Ўша хонимнинг саволини бугун биз ҳам бериб кўрайлик:
Одам маймун зурриёдими?
Динда Одамато билан Момоҳаво жаннатда бўлгани, бироқ тақиқни бузгани ва жаннатни булғатгани учун жазоланиб, ер юзига туширилгани айтилади... Аввало буни механистик тушуниш тўғри бўлармикин: раҳмон ва раҳим Оллоҳ таоло Одамато билан Момоҳавонинг қизиқувчанлик устун келиб қилган гуноҳи – тақиқланган мевани татиб кўрганлари учуноқ бу икковини ҳамда улардан тарқалган миллиард-миллиард одамни ҳам шу айб учунгина қўшиб жазолаб, жаннатдан шубҳасиз тубан бўлган маъво – Ер юзида яшаш азобига маҳкум этадими? Қолаверса, алмисоқдаёқ Оллоҳ жами инсонлар руҳини ер юзига кўриб келиш учун юборган эди-ку: сизга ҳаёт бериладиган чоғда яшаб ўтадиган маконингизни кўриб келинглар, деб? Бас, бу ривоятдан бош мақсад дин исён эмас, бўйсуниш амали эканини баён этиш, динда тақиқни бузган киши жаннатдан мосуво бўлишини уқтириш бўлса-чи?
Шу ўринда Пайғамбаримизнинг Момоҳаво Одамотанинг қобирғасидан яратилган, деган ривоятга берган шарҳини эслаб ўтайлик. Расули акрам, аёллар қобирға сингари бўлади, текислашга уриниш уни синдиришга олиб келади, дея изоҳлаб ўтган (Бухорий. Жомиъи саҳиҳ, II китоб, Тошкент, 1996, 393- бет). Бу эса диний нақлларни талқин этишда намуна бўлиши мумкин.
Ерга тириклик яратган зотнинг марҳамати билан тақдим этилган (бу – менинг эмас, қарашларини ҳозир кўп жиззаки мухолифлар инкор этаётган буюк Дарвиннинг гапи). Шароити Ерникига яқин бошқа сайёраларда ҳаётнинг йўқлиги ҳам бу қарашни тасдиқлайди, албатта.
Одам лойдан ясалган, деб ҳисоблайдиган киши мўъмин-мусулмону инсон эволюцион тараққиёт оқибатида ҳозирги даражага етган, деб айтган киши баттол атеист бўлиб қоладими? Йўқ. имон келтиришлик – Оллоҳнинг бируборлигига, Муҳаммад унинг расули эканигаамин бўлиш бунда энг муҳими. Гап Оллоҳнинг илмини тафаккур қилиш-қила олмасликда. Аслида эса, бу қарашлар орасидаги зиддият ҳам унча катта эмас – ҳар икки ҳолда гап бир ҳовуч тупроқ ва сув устида кетяпти.Ё, баъзилар айтаётгандек, инсон оламнинг бошқа бир маъвосида яралган жонзотми? Ер сайёрасига тажриба учун келтирилиб, ҳозир асл ватани, асл аждодларини эсдан чиқарганми?
...Зоминнинг баланд тоғи устида, ям-яшил арчазорнинг тўшида диаметри ўн қадамча келадиган бир доирага дуч келдик. Учар ликоб тушган, дедилар бу жойга. Ишонмайин десанг... Ўртаси хиёл ботиқроқ бу доиранинг тевараги худди биров паргор билан чизгандай теп-текис, бирон қинғайиш кўринмасди. Эҳтимол, кимдир майнавозчиликка кетмон олиб чиқиб, аниқ ўлчаб шундай қилган бўлса-чи? Аммо доира ичидаги кўкатлар унинг марказидан ҳар тарафга қараб бир текисда таралиб ўсипти. Борингки, бояги ҳазилкаш хаскаш билан тараб шундай шакл бергандир, дейсиз. Ажабки, ўт-ўланлар ҳамма ерда қувраб сарғайган (августнинг охирлари эди), бироқ шу доира ичидаги кўкатлар кўм-кўк бўлиб, қулф уриб ўсиб турарди. Ё анов одам атайин шу жойга лейкада сув олиб чиқиб, шу доира ичига сув пуркаб турганмикин? Ундай бўлса, доира ичида бўлган кўкатлар кўм-кўк, аммо унинг қай бир новдалари ўсиб, доира-гардиш чизиғидан четга ҳам чиққани ҳамоно сарғайиб кетган? Ахир шу новданинг таги ям-яшил-ку? Ё тавба...
Аммо агар ана шу “учар ликоб” деганлари чиндан ҳам мавжуд бўлса, унинг олислардан келиб-кетаётган йўлчилари ҳам Оллоҳ яратган махлуқотнинг бир тури, улар, илм-билимда ва... замин тили билан айганда, техникада ҳар қанча илгариламасин, яратган зот олдида бизлар сингари.

[Nigora Umarova]

Энди одамзотга келсак, у бир замонда аллақайси сайёрадан учиб келган, деб фолбинлик қилиш, номаълум кучлар томонидан назорат этиб турилибди, тажриба остида эканини ўзи билмайди, дея фантазияга берилиш динга зид эканлигидан ташқари, мантиқий ёқдан ҳам асоссиз. Унинг жисмида Ерда мавжуд бўлмаган, бошқа самовий дунёларга хос бирон модда йўқлиги-чи, бу ҳам ниманидир англатмайдими? Танимизда қандай модда ва унсур мавжуд бўлса, уларнинг ҳаммаси Ердан эмасми? Буни ҳатто дин ҳам иқрор этади – Одамни ясаш учун Ер лойи олинган, деб. Инсон жисмида ақалли бирон-бир нозаминий модда ё ўзгача бир хислат бўлса эди, уни “коинотдан келган меҳмон”, ерлик эмас, дея ҳар қанча лоф урса бўларди.
Одам коинотнинг номаълум пучмоғидан келган жонзот бўлса, биологик ҳосила сифатида у бошқа сут эмизувчилардан бирон алоҳида хоссасига кўра яққол ажралиб турмасми эди? Унинг бошқа жонзотлардан принципиал қандай фарқи бор? Танасида тук сийракроқми? Тик туриб юра оладими? Ақли кўпроқми? Булар одамни бир жонзот сифатида сут эмизувчиларга мансуб бошқа жонзотлардан кескин айирадими?
Унда, йўлбарс, айиқ, мушук, маймун, йўлбарс, ит каби юқори тараққий этган жуда кўп сут эмизувчилардаги каби, одамда ҳам оёқ ва қўл панжалари сони бештадан иборатлигини, ортиқ ҳам, кам ҳам эмаслигини қандай изоҳлаймиз? Одамда ҳам оғизнинг бир, кўз, қулоқ, оёқ-қўлларнинг эса иккитадан экани, томирларда қон оқиши каби умуртқалиларнинг барча аломатлари мавжуд-ку? Одам ҳам, жами жонзотлар – хордалилар каби, ўз танаси ичига қабул қилган ва қайта ишлаб, чиқариб юборадиган озуқа маҳсулотларидан яшаши учун лозим бўлган қувват ва энергияни олади, жинсий йўл билан кўпаяди, барча умуртқалилар каби, бош суяги скелет тузилишига асос бўлади, суяклари бўғимлар орқали бир-бирига боғланади ва ошқозон, ўпка, юрак-қон томир тизими, жигар ва ҳоказо аъзолардан иборат бўлади, барча сут эмизувчилар сингари тирик туғади ва болаларини сут билан озиқлантиради, маймунсимонлар оиласининг кенжа турига мансуб махлуқлар каби сут безлари човида эмас, кўксида жойлашган, юз асаб пайлари ривожланган. Одамни хордали жониворлар типининг кенжа тури бўлган умуртқалилар гуруҳига, унинг эса сутэмизувчи синфига киритиш, илмий нуқтаи назардан, хатоми? Ва ниҳоят, Халлоқи олам ерда органик ҳаёт ҳужайра асосида бино бўлишини белгилаган. Барча тирик организм (жумладан одам ҳам) аввало ҳужайрадан ташкил топган.
Инсон руҳини эса қайси маконда, қай замонда яратганини Оллоҳ ўзи билади. Аммо олам яралганидаёқ, одам жисмининг ҳар бир зарраси шу замин ибтидосида бор бўлган. Бир ривоятга кўра, одам ўлгач, қаерга кўмилган бўлса, тупроғи ўша ердан олинган экан, деб айтилади.
Менимча, одам – борлиғи ила Ер фарзанди. У шу сайёрада яратилган. “Қисаси Рабғўзий”да ҳам айтиладики, Одамга жон киритилишдан аввал унинг лойи Тоиф ва Макка шаҳарлари ўртасида, Дахно деган жойга қўйилган. Агар одамзот коинотнинг бошқа бир жойида бино бўлиб, сўнг Ерга юборилган бўлса, мантиқан, унда ёлғиз одамзот эмас, худди Нуҳ кемасининг йўлчилари каби жами наботот ва ҳайвонот дунёси (жумладан у каби қон, эт, суяк, тери ва асаб толаларидан бино бўлган ҳайвонлар ҳам) у бирга келганини эътироф этиш лозим бўлади. Чунки улар ҳам насл қолдириш орқали кўпаяди, жуфт яшайди ва ҳоказо.
Ер юзида органик дунё ўз-ўзидан пайдо бўлмаган. Қодир Оллоҳ тириклик хоссасини Ерга инъом этган. Миллиард йиллар давомида энг содда жониворлар ривожланиб, бир турдан иккинчи турга ўта бориши орқали биз билган биоолам шаклланган. Ана шу тараққиётнинг чўққиси – одам.
Инсон Худони ақл билан танибди, деган гап бор. Дарвин – оламнинг биологик хоссаларини бошқалардан теранроқ, нозикроқ англаган зот эди. У ҳеч бир асарида тирик ҳужайра ноорганик моддалардан бино бўлган, деган эмас. Билъакс, у тирикликни Худо энг содда ҳолида Ерга инъом этган, шундан сўнг ҳаёт эволюцион тарзда ривожлана бошланган, деб уқтирган.
Дарвин ва унинг салафлари Оллоҳнинг мўъжизалари олам яратилиши биланоқ тугаб битмагани ва тўхтаб қолмаганини, бу мўъжиза ҳар он ва ҳаммавақт, ҳар бир ҳужайрадан тортиб, бутун коинот кўламида, азал-абад давом этишини ва Парвардигор уни бир зайлда, ўзгармайдиган қилиб эмас, балки тинимсиз тараққий этадиган, тобора мураккаблашиб борадиган ва мукаммаллик сари интиладиган қилиб яратганини тўғри талқин қилган эдиларқилгандилар.
“Дарвин чоғиштирма анатомия ва эмбриология, шунингдек, жуда камоб бўлса-да, палеонтологик топилмаларнинг натижаларига асосланиб, одамнинг ҳозир яшаб турган одамсимон маймунларга яқин қон-қардош эканлигини ишонарли қилиб исботлаб берди, – деб ёзади Ф.Н.Правдин, – Шу билан бир вақтда у, замонавий маймунларнинг биронтаси ҳам одамнинг аждоди деб ҳисобланиши мумкин эмас, деган ва моҳият-эътибори билан муҳим бўлган қоидани илгари сурди” (Дарвинизм. Тошкент, 1973, 420 б). Дарвин мухолифлари илмий савия ва мушоҳада жиҳатидан аксар ҳолларда бояги хонимдан кўпам узоққа кетмаганини, ниҳоят, эътироф этишга тўғри келади.

[Nigora Umarova]

Шамсиддин Табризийнинг саволига жавоб бераркан, Жалолиддин Румий пайғамбаримиз амаллари мисолида илк бор диалектикага таъриф берган, деб айтадилар. Табиатдаги диалектикани эволюция деб атаймиз. Буни мушоҳада этсак, диалектика ва унинг ўзагида ётувчи эволюцияни йўққа чиқариш амалда атеизмга ҳамда диалектикани тан олмайдиган бошқа динлар фойдасига хизмат қилиши аниқ бўлади. Эволюцияни эътироф этмаслик диалектикани рад этиш демак. Табиат тадрижий такомиллашади, дейиш эса марксизмни эътироф этиш эмас. Диалектика фалсафа тарихида азалдан бор, зеро у дунёнинг яшаш тарзидир. Бас шундай экан, Хорун Яҳъёнинг “оламда эволюция йўқ, уни Дарвин тўқиб чиқарган, Дарвиннинг яшаш учун кураш ғояси одам – одамга кушанда, деган қарашни қонунийлаштиради ва шу жиҳати билан у фашистик ғояга асос бўлган”, деган уйдирмалари тамом асоссиз, унинг устига, ислом нуқтаи назаридан ҳам янглишишдан ўзга нарса эмас.
Ҳозир кўп одамларга Дарвин ва унинг назариясини эътироф этиш материализмга ён босиш бўлиб туйилади. Негаки, дарвинизмни бизга даҳрийлик дунёқарашига “мослаб” талқин этишган (масалан, Ф.Энгельснинг “Маймуннинг одамга айланишида меҳнатнинг роли” асари – сарлавҳасидан ғояси аён кўриниб турибди), биз шунга ўрганганмиз.
Кўп одамлар худо оламни, жумладан ер юзини – ҳар бир қоя ва тупроқ зарасини, ўт-ўлан ва жон-жониворларни худди ҳозир, биз кўриб тургандай (шу ҳолида ўзгармай ривожланадиган тарзда) яратган, деб ўйлайди. Бу қараш, совуқроқ юртларга келган ҳабашларнинг куз фаслида дарахтнинг барг тўкканини кўриб, у қуриди-ўлди, деб, кейинги йили баҳорда барг чиқариб, гуллаганини кўриб, дарахтга жон кирди, деб қўрқиб кетганига ўхшайди. Минг донаси 1-1,5 грамм келадиган жимитдай уруғдан ўсимлик униб чиқиши, у гуллаб улкан набототга айланиши ва ўзидан беҳисоб уруғ-насл қолдириб, пировардида қуриб-чириши… бу жараёндаги ҳар бир цикл яратган зотнинг қудратидан нишона, албатта ва буни ҳамма эътироф этади. Аммо шу ўсимлик турининг миллион йиллар давомида у ёки бу хилда биологик ўзгаришлар билан тараққий этишига келганда эса нега тархашлик қиламиз? Бу, Оллоҳнинг азамати ва жалолатини чеклаб талқин этишга ва охирида инкор этишга олиб келмайдими? Ахир, яратиш дегани бир бор яратиб, кейин ўз ҳолига қўйиш эмас, ҳар бир лаҳзада тинимсиз янгилаш ва тараққий эттириш, ҳар бир молекулани, ҳар бир тирик жонни тоабад ҳаракатга солиш: ё камол топтириш, ё заволга юз туттиришда намоён бўлади-ку?
Бутун коинот, Ердаги жонли ва жонсиз табиат, ҳар бир организм бетиним ривожланишда. Олам мавжудлигини ҳаракатсиз (ва у орқали келадиган тараққиётсиз) тасаввур этиб бўлмайди. Шу маънода, ҳаракат – оламнинг яшаш тарзидир, деган фикрга қўшилмасдан бўлмайди. Электронлари ядроси теварагида айланишдан тўхтаган бирорта атомни, жисму жони ҳаракатсиз бирон-бир жониворни, коинотда чарх урмаётган бирон галактикани топиб бўлмайди – ҳаракатсиз нарса бўлиши мумкин эмас.
Ер юзида ривожланишда бўлган махлуқотнинг энг олдинги сафида эса инсон туради, у энг тараққий этган ва ривожланиши тобора тезлашаётган жонзотдир. Сутэмизувчиларнинг бошқа вакиллари ундан хийла суст ривож топадилар, умуртқалиларнинг бошқа вакиллари ундан ҳам секинроқ тараққий этади, барча хил бошқа жониворлар янада оҳиста ривожланади. Ундан кейин наботот олами – дарахт ва ўсимликлар ривожи ҳақида гапириш мумкин (одамнинг аралашуви – пайванд қилиш, чатиштириш, дурагай навлар олиш – бўлак нарса). Ҳатто ўлган организм – қуриган дарахт, ҳалок бўлган жонивор ҳам бир зайлда қотиб қолмайди – чирийди, тупроққа қўшилади ва янги ҳаёт уруғлари учун озуқага айланади. Тараққиёт, йўқ бўлиб кетмаслик, яшаш учун кураш шунга олиб келдики, бизга аксар биовакиллар – наботот, ҳайвонот турлари ўз ҳимоя воситалари – ўсимликларнинг тикани, гўштхўр ҳайвонларнинг қозиқ тишлари улар билан бирга яратилган бўлиб туйилади. Аслида, тикон ва қозиқ тишлар (биз шу икки содда мисол билан чекланайлик) ўсимлик ва даррандаларнинг аслий хоссаси эмас, яшаш учун курашнинг миллион йиллар давомида шаклланган иккиламчи хоссаларидир.
Тараққиётнинг энг суст даражаси эса ноорганик оламга тааллуқли. Аммо ҳар бир оддий модда ҳам миллион йиллар давомида ташқи ва ички таъсирлар, турли бошқа омиллар натижасида ривожланади, энг асл ҳолатига эришади, кейин нурайди ва бир турдан иккинчи турга ўта боради. Моддани ташкил этувчи атомлар ўзаро бириккан ва ҳар бир атом ядроси атрофида электрон, нейтрон каби “сайёра”лар айланиб, жисм мудом тараққий этади. Бу ривожланиш тарзи органик оламникидан бошқача, албатта.
Агар Оллоҳ таоло барча турдаги наботот ва ҳайвонотни ҳеч ўзгармайдиган, ривожланмайдиган қилиб яратишни ихтиёр этиб, шундай бино қилганида, мантиқан, ер юзида ҳеч бир тур қирилиб битмайган, ҳаммаси қиёматгача насл қолдириб, яшайдиган бўлмасми эди?
...Ер куррасининг узоқ ўтмишида бир замонлар яшаган, ҳозир йўқолиб кетган кўпгина ўсимлик, дарахт ва жониворларнинг қазилмалари топилган. Уларнинг бир қисми қандайдир сабабларга кўра тур сифатида яшашдан тўхтаган бўлса, бошқаси миллион йиллар мобайнида ривожланган, шароитга, об-ҳавога мослашиб, янги турга айланган. Буни инкор этиб бўлмайди.