O'zbekiston xalq yozuvchisi Odil Yoqubov

[Nigora Umarova]

Ижод тайёргарлиги

Одил ака ўзларига қулай, тинч жойда ишлайверардилар. Бир парча оқ қоғоз ва биргина қалам бўлса бас. «Мен энди ижод билан шуғулланаман», дея бориб ўтирадиган алоҳида белгиланган ўринлари бўлмасди, жой танламасдилар. Фақат битта нарсани яхши кўрардилар: ижод вақтида осойишталик ҳукм сурса, атрофда чанг, бесаранжонлик сезилмаса бўлгани. Айрим вақтларда рўзғор ишлари билан овора бўлиб, стол чангини артишни унутсам, ишга ўтиришдан олдин уни ўзлари ҳафсала билан артардилар. Эътиборсизлигим учун танбеҳ бермас ёки бировимизга «Буни артиб қўй!» – демасдилар.
Тонг саҳар соат бешларда туриб, ўн беш-йигирма дақиқа бадантарбия қилардилар. Болаларни ҳам бунга мажбурлардилар. Сўнгра бир коса қайнатилган илиқ сувга озгина асал солиб, обдон эзиб эритар, уни аста, бўлиб-бўлиб, симириб-симириб ичардилар. Сўнгра соқолларини тоза қиртишлаб, кейин столга ўтирардилар. Дам олиш кунларида ҳам одатларини канда қилмасдилар. Соқоллари ўсиб, дарвешнамо юрганларини бирон марта кўрмаганман. Уйдан ташқарига чиқиш режалари бўлмаса ҳам одатдагидай эрталабдан ювиниб, соқолларини қиртишлаб, покиза бўлиб ижодга шўнғирдилар. Яхши асар ёзиш учун ёзувчи маънан, жисмонан ва руҳан бақувват бўлиши кераклигини яхши тушунардилар. Ижод қилиш учун ажратилган эрталабки соат 5 дан то 8 гача вақтларини ҳеч кимга бермасдилар. Жуда қизғанардилар. Зарурат бўлмаса, наҳорги ошларга бормасдилар. «Эрта тонгда асаблар ором олган, яхши ҳордиқдан кейин ақл янада пешланган, руҳ енгил, иштиёқ баланд бўлади»,– дердилар.
Одил ака тинмай ижод қилардилар. Одатларига кўра, тонгда бир оз ҳовлида айланиб келгач, ишга кетгунга қадар ҳам столга мук тушиб ишлардилар. Ижодга шунчалик шўнғирдиларки, бир неча марта нонуштага чақирсам ҳам ўрниларидан қўзғалмасдилар. Тонгги ижоддан кўнгиллари тўлгач, ёзиб ўтирган асарларининг бирон бобини папка ёки газета ичига жойлаб ишга кетардилар. Кетаётиб қўлимга тайёр қўлёзмаларни тутардилар. Қўлёзмаларни машинкада тердириш, устидан ўқиб, зарур жойларини тўғрилаш каби ишлар менинг зиммамда эди. Мен бундай масъулиятли ишни сидқидилдан бажарардим. Адибнинг сиёҳи қуримаган ижод намуналарини илк бор ўқиш мен учун жуда завқли эди.
«Бир жойда ўтиравериб бўғимларимиз ўз вазифасини унутиб қўймаслиги керак», – дея бир кунда икки ярим – уч чақирим пиёда юришни ҳам канда қилмасдилар. Бу сайру саёҳат давомида хаёлларида ёзилажак асарнинг хомаки нусхаси пишиб етиларди. «Кечқурунлари ишлашнинг хосияти камроқ», – десалар-да, барибир, ҳар куни кечда ҳам икки-уч соат ишлардилар.
1958 йили «Айтсам тилим куяди, айтмасам дилим» пьесасини ёзиб тугатдилар. Бу асар ҳам Ўзбек Миллий академик драма театрида муваффақиятли қўйилди. Ўша йилнинг охирларида Одил ака Мос¬квада чоп этиладиган «Литературная газета»нинг Ўзбекистон бўйича махсус мухбири лавозимида иш бошладилар. Газетанинг топшириқларини бажариш баробарида Ўзбекистоннинг барча вилоятлари, туманлари, ҳатто хўжаликларини айланиб чиққанлар, десам муболаға бўлмайди. Самарқанддан қайтган кунлари эртасига Хоразмга, у ердан қайтиб, Фарғона водийсига кетардилар. «Қадамим етмаган биронта хўжалик қолмади-ёв, чамамда», дердилар ҳар гал хизмат сафаридан қайтганларида. Улар шундай сафарлар чоғида ўша жойда яшайдиган аҳолининг турмуш тарзини ўрганар, одамлар билан самимий суҳбатлашар, янги асарлари учун мавзу ва қаҳрамонлар топиб келардилар. Ўйлайманки, бўлажак асарлари ана шу тинимсиз меҳнат, «югур-югурлар»нинг меваси эди.

[Nigora Umarova]

Кутубхона интизомга чақиради

Эндигина турмуш қурган кунларимизда бирмунча вақт 15-шаҳар касалхонаси рўпарасидаги маҳаллада– Нишон Раҳимов кўчасидаги ижара уйда яшаганмиз. Сўнгра курант ёнидаги бир хонали уйда, кейин Чилонзордаги савдо маркази қаршисидаги уйда истиқомат қилдик. Бу уйларнинг торлиги, бир томондан, бола-чақанинг қий-чуви, иккинчи томондан, кети узилмайдиган келди-кетдининг кўплиги учун Одил ака бу уйларда ижод қилишга қийналардилар. Шу даврда ёзилган асарларнинг аксарияти университет ёки «Навоий» кутубхоналари залида қоғозга туширилган, десам хато бўлмайди. Бу ҳолатга бир неча марта гувоҳ бўлган Абдулла Қаҳҳор ҳайратланиб: «Эй Одил! Ёзувчи деган жонивор кутубхонада китоб ёзадими?» – деган экан.
Уйда ёзиш имконияти йўқлигини айтишга ийманган Одил ака умрларининг охирги кунларигача кутубхонада ўтириб ишлаш кераклигини айтиб: «Кутубхона одамни интизомга чақиради! Уйда майда-чуйда ишларга ўралашиб қоласан, киши. Бу ер тинч, агар ёзаётганимда биронта маълумот зарур бўлиб қолса, қўлимни узатсам керакли китобга етади. Менга ҳар жиҳатдан кутубхонада ижод қилиш қулай-да»,– дея вазиятдан чиққан эканлар.
Одил ака талабалик йилларида бир нечта йигитлар билан бирга ижарада турганлар. Шундай шароитда фикрни жамлаб асар ёзиш маҳоллигини инобатга олиб, дарсдан кейин университет аудиторияларининг охирги қаторида ўтириб ижод қилишни одат қилганлар. Шунинг учун Одил ака керак бўлиб қолганларида, ўқиш соатлари тугагани, ҳатто кеч бўлганига қарамай, ёр-дўстлари ўқув хоналаридан қидиришар ва у кишини ўша ердан топишар экан.

[Nigora Umarova]

Оила ташвишлари

Мен Одил аканинг ижодини таҳлил қилиш ишини адабиётшунос олимларга ҳавола қилиб, яна оиламиз тўғрисида гапирсам. Чилонзордаги икки хонали уйимизда икки ўғлим – Рустам билан Искандар дунёга келди. Фарзандларимиз сони учтага етди, яна ҳаммаси ўғил бола. Секин юришмайди, у ёқдан-бу ёққа югурганлари югурган. 1960 йилда оиламиз анча катталашди, шу билан бирга янада мустаҳкамланди. Икки хонали уй 3 та фарзанд, онамиз, опамиз, ука, келин (уканинг хотини) ва жиянлардан иборат каттагина оилага торлик қилди. Энди ҳовли-жой қуриш ташвишлари бошланди.
Уй қуриш қийинчиликларини бошидан ўтказганлар яхши билади. Қайси бир халқда: «Илойим, уй қуриш бошингга тушсин», -деган қарғиш бўларкан. «Бизга ўхшаб қум, шағал, симон орасида ўралашиб юриб, тинкаси қурисин», деган бўлса керак-да, дер эдилар Одил ака қурилиш ишларидан бир оз чарчаган кезларида чин-ҳазил аралаш қилиб.
Газетада махсус мухбир эмасмилар, хизмат сафарлари жуда кўп. Ҳаётларининг катта қисми йўлда ўтади. Бу эса уй-жой ташвишларининг ҳал этилиши ортга сурилишига сабаб бўларди. Уй-рўзғор ташвишлари менинг зиммамда бўлса-да, қанча кўп ишласалар ҳам, қурилиш ишларига барибир Одил аканинг ўзлари бош-қош бўлардилар. Ҳеч қачон оғир юкни менинг елкамга ортмасдилар. «Аёл киши саранжом-саришталик, пазандаликни дўндириши керак, эркак эса бу ишларни бажариш учун аёлга шароит яратиши лозим. Уйни қуриш мендан, ясатиб, гуллатиш сиздан, лекин мен ишимни уддалагунимча сиз сабр қилинг. Сизга сабр, менга куч-қудрат берсин бу ишларимизда», – деган сўзни кўп айтардилар.
1960 йилнинг кузида чала битган, томига эски шиферлар қоқилган, айрим хоналарида ойна-эшиги йўқ янги уйга кўчиб ўтдик. Лекин тор уйда тиқилиб қолган эканмиз, кенг ҳовлининг ярим харобалигига ҳам қарамай, яйраб яшай бошладик. Рост-да, эрта саҳарда уйқудан уйғониб ҳовлига чиқса, тоза ҳаводан баҳри дили очилади кишининг. Кенгликни яхши кўрадиган, қишлоқда туғилиб ўсган одамлар эмасмизми, чала битган ҳовлимиз кошонадек кўринарди кўзимизга.

[Nigora Umarova]

Маҳалла фаоли

Инсон қаерда яшамасин, ўша жойни «ўзиники» қилиб, обод ва озода сақлаш учун тиниб-тинчимайди. Янги ҳовлимизни эпақага келтириш, кўчани текислаш, телефон ўрнатиш, хуллас, обод маҳалла ва рисоладагидай уйда яшаш учун Одил ака иккимиз бор кучимиз билан ҳаракат қилдик. Ёшлик деб аталмиш умр баҳорида инсоннинг танаси куч-ғайрат, энергияга шу қадар тўла бўларканки, киши чарчоқни ҳам ҳис қилмас экан. Қанча меҳнат қилсанг ҳам, бир ухлаб турсанг, тананг яна енгил, чарчоқлар батамом чекинган бўларкан. Шунинг учун бўлса керак, доим масъулиятли вазифаларда меҳнат қилишларига қарамай, «Ишдан чарчаб келдим», деган гап Одил аканинг оғизларидан чиқмасди.
Янги ҳовлимиз икки катта завод оралиғидаги маҳалла – Оққўрғон ариғи бўйида эди. Бир томондан, «Ўзбексельмаш», яна бир томондан, Экскаватор заводлари чиқиндисини келтириб кўчаларга тўкиб кетишарди. Кўчалар ёзда чанг, қишда лой бўларди. Янги маҳаллада кўчани асфальтлаш, телефон ўтказиш учун 20 та симёғоч ўрнатиш, табиий газни улаш, канализация каби бир дунё ишларни амалга ошириш учун саводли, оқ-қорани танийдиган бир киши бош-қош бўлиши лозим эди. Бундай жамоат ишларига қўлидан ёзиш-чизиш келадиган, турли идораларда музокара олиб бориб, яхши натижаларга эришадиган Одил ака масъул бўлиб қолдилар. Шундай қилиб, қўни-қўшнилар Одил акани «ўзлариники» қилиб олишди. Барча тааллуқли идораларга бўладиган югур-югурми, усталарнинг ишларини жонлантиришми, хуллас, жамоат ишларини ташкил этиш ҳам «маҳалла фаоли» Ёқубовнинг зиммасига тушди.
Шунинг билан бирга Одил ака, шак-шубҳасиз, ижод машаққатидан ҳам лаззат олардилар. Ҳар куни тонгда ва кечки овқатдан кейин столга мук тушганларича ижодга шўнғирдилар. Асарларини бир неча марта қайта-қайта ёзардилар. Ишлаётганларида атрофлари қоғозга тўлиб кетарди. Мен уларга халақит бермасликка тиришардим. Машаққатли, тинимсиз ижодий жараён кетма-кет ўз самарасини кўрсатарди. «Муқаддас»дан кейин 1961 йилда «Тилла узук», 1962йилда «Ларза», 1963 йилда «Бир фельетон қиссаси», 1965 йилда «Эр бошига иш тушса», 1969 йилда «Қанот жуфт бўлади» ва «Матлуба», 1970йилда эса «Излайман» роман ва қиссалари дунё юзини кўрди. Бу асарларни ҳам адабиёт аҳли ва китобхонлар илиқ қаршиладилар.

[Nigora Umarova]

«Тановар»

Юқорида айтганимдек, 1960 йилнинг аввалида янги участкани чала битириб кўчиб келдик. Сир эмаски, янги уйда қурилиш ишлари билан бирга уйни жиҳозлаш бўйича ҳам анча-мунча ҳаракат қилишга тўғри келади. Энди эски уйдаги бор жиҳозларимиз янги уйнинг биргина хонасини тўлдирса тўлдирар, бўлмаса бу ҳам йўқ. Чилонзордаги уйимиздан биз билан бирга кўчиб келган эски «Саратов» музлатгичи ва бошқа жиҳозлар рўзғоримизга 1970-йилларгача асқотган.
Мен кунда музлатгич эскилиги, яхши совитмаётгани, келаётган меҳмонларга идиш-товоқларнинг етишмаётгани, баъзи хоналарда эса гилам йўқлигини айтиб хархаша қила бошладим. У даврларда ҳар бир буюмнинг ўз «торги» бўлар, уларнинг эгалари Одил акани яхши танишар, ҳурмат қилишар, бироқ Одил ака уларга бориб илтимос қилишни хушламасдилар.
Одил аканинг доимий ҳамроҳи – 1950-йилларда жуда машҳур бўлган «Белорусь» русумидаги радиомиз бўларди. Унинг бош қопқоғида ликопча қўйиладиган патефони бор эди. Одил ака мумтоз мусиқаларимиз ёзилган ликопчаларни тез-тез олиб келардилар. Уйда жиҳозлар эскилигидан, ҳатто телевизоримиз йўқлигидан нолиб, аразлаган маҳалимда у киши Маъмуржон Узоқовнинг ликопчасини қўярдилар-да, секин кўрпачага бориб ўтирардилар. Хонада «Тановар»нинг дилтортар саси янграши баробарида: «Қани, бир соллана-соллана рақс тушинг, хоним», дея қарсак чала бошлардилар. Бир муддат уйнинг бурчагида аразлаб, тўмтайиб турардим. Одил ака яна қошлари билан имлардилар. Мен қўзғалмай тураверганимдан кейин паст овозда гап бошлардилар: «Болалик вақтларимизда, Қарноқдаги бир қўшнимизда патефон бўларди. Унда «Тановар» куйи янграса, бутун қўни-қўшнилар уни тинглашга ошиқарди. Мукаррама опа куйга монанд шундай рақс тушадилар-ки, дилингиз яйрарди. Худо хоҳласа, келажакда шу опа ҳақида бир чиройли очерк ёзаман, деган ниятим бор. Ҳозирча сиз Мукаррама хоним бўлиб рақс тушиб бера қолинг. Бир кўнглимиз ором олсин», – дедилар. Одил ака завқ билан тебраниб куй эшитиш асносида қўллари билан секин-секин чапак чалар, ҳадеб бошлари билан имлаб мени рақс тушишга даъват этардилар. Шунда гиналарим ҳам унут бўлиб, ёримнинг кўнглини олиш учун қўлларимни кўтариб «Тановар»га рақс туша бошлардим...

[Nigora Umarova]

Ижодий сафарлар

Айрим ҳолларда Дўрмондаги Ёзувчилар боғи¬да ишлар, лекин энг яхши кўрган жойлари Москва яқинидаги Переделкино ва Малеевкадаги ёзувчиларнинг Ижод уйлари эди. Тошкентда фикрлари жамлангандан сўнг ёзиш эҳтиёжи туғилиб, кўпроқ ўз ҳисобларидан таътил олардилар-да, у ерга равона бўлардилар. Ишонсангиз, бир ойда катта романнинг «суяги»ни тиклаб, сўз билан ифодалаш қийин бўлган жуда кўтаринки кайфиятда қайтиб келардилар.
Ана шундай ижодий сафарлар давомида кунда, кунора мактуб йўллаб, бизнинг ҳолимиздан хабар олардилар. Ўзлари узоқда бўлсалар ҳам, оилавий муаммоларни ҳал қилардилар.
Переделкинодан Тошкентга қайтишда Москва орқали самолётда училарди. Ҳар сафар самолётга чиқишдан олдин роман қўлёзмасини ниҳоятда эҳтиётлаш чорасини кўриб қўярдилар. Қўлёзмалар солинган иккита қалин папкалар устига ручкада «Это рукопись узбекского писателя Адыла Якубова. При утери прошу вернуть за хорошее вознаграждения», деб уй манзили ва телефон рақамини ёзиб қўярдилар. Шундан билингки, асарнинг қаймоғи айнан мана шу папкаларда. Қайтиб келганларидан кейин эса маза қилиб унга сайқал берардилар. Переделкинога ҳар сафар борганларида папкалар устига юқоридаги «визитка» бўлиб қолган илтимосларини ёзиб қўйишни эсларидан чиқармасдилар. Ўз қўллари билан ёзилган бундай «устхатли» папкаларни сақлаб қўйганман. Уларни қўлимга олсам, ўша кунлар кўз ўнгимда намоён бўлади.

[Nigora Umarova]

Руҳий ҳолат

Тез-тез ҳовли ёки кўчамизнинг у бошидан бу бошига юриб, ўзлари билан ўзлари гаплашган ҳолатдаям асарни пишитардилар. Бу жараёнда ўнг ёки чап қўлларининг тирсагидан озроқ букиб, кўрсатгич бармоқларининг учигача силтаб-силтаб қаҳрамонларини «гапиртирар» эдилар. Монолог ва диалоглар пишиб етилгач, дарров уйга кириб, қоғозга ёки тик турганча ён дафтарга туширардилар. Бирор асарни бошлашдан аввал шу асар бўйича туғилган фикрларни ёнларидаги блокнотга, албатта, тушириб олардилар. Ана шу блокнотларда ёзилажак асар санаси, сабаби, уни ёзишдан олдинги ўзларининг руҳий ҳолатларини айтиб, персонажлар, қаҳрамонлар, образларни мухтасар тарзда «пишириб» олардилар. Шунингдек, Қуръон оятлари, айрим арабча, форсча, русча сўзларнинг маъноларини ёзиб қўярдилар. Шундай қайдлардан иборат қирққа яқин блокнотлар сақланганки, уларда аксарият асарларнинг хамиртурушлари, ижодий сафарлар давомида кўрган-кечган ҳолатлар, турли қаҳрамонларнинг сийратлари ўз аксини топган. Костюмларининг ташқи ўнг чўнтакларида доим иккита-учта ручка юрарди. Етмишинчи йилларнинг ўрталаригача, ҳатто «Улуғбек хазинаси»ни ҳам сиёҳли ручкада ёзганлар. Аксар ҳолларда столга газетани ёйиб, унинг устига тоза қоғозни қўярдилар. Чарчаган ёки хаёл сурган кезларида газета ҳошиясига айрим чизги ва белгилар, сўз ва рақамлар, ғаройиб ибора ва ҳикматли сўзларни ёзиб, айниқса, Пушкиннинг машҳур профилини чизиб қўйишни хуш кўрардилар. Чуқурроқ хаёлга чўкканларида эса бояги газета ҳошиясидан бир парчани йиртиб олиб, бош ва кўрсаткич бармоқлари орасида буклар, юмалатар ёки чайнаб ўтирардилар. Бир нуқтага қараганча узоқ ўйланиб қолардилар. Ана шундай ҳолатларда уларга халақит бермасликка, ўйларини бузмасликка ҳаракат қилардик. Олдиларига чойнакда чой, бир чақмоқ қанд ёки новвот келтириб қўярдим. Бесасгина қадам босганимдан келиб кетганимни билмай қолардилар. Ҳеч қачон қайноқ чой ичмаганлари учун қайноқ чой олиб келганимни айтишим шарт эмасди. Чой совигач, ўринлардан турган ҳолда чойнакнинг ўзидан бир-икки ҳўплаб ичишни афзал кўрардилар. Ижод ўртасида толиққанларида катта тош ойна яқинига келиб, соқоллари тоза олинган-олинмаганлигини кўздан кечирардилар-да, анчайин ўнг қўлларини кўтариб ёки шимларининг ўнг чўнтагида юрадиган майда тароқлари билан сочларини текислаб, «хў...ў...ш» деб қўярдилар нимадандир мамнун бўлиб. Ва яна хаёлга чўмиб кетардилар. Ўзларига «қайтганларида», болаларга қилиниши лозим бўлган вазифаларни топшириб, дам олишга ёки ишга отланардилар.
Ўзларига ярашадиган бу одат ва ҳолатлар деярли ўзгармади. Кўриб турибсизки, уларнинг ҳаммаси оддийгина, табиий.

[Nigora Umarova]

Нафс

Ёзувчилар уюшмасига раис бўлганларида бизни ҳукуматнинг «хўжалик ҳовлиси» – «хоздвори»га бириктириб қўйишди. Ўша кезларда кўп буюмлар, айниқса, озиқ-овқат бир оз танқис, боригаям гастрономларда узундан-узун навбат. Бозорларда 2–3 маротаба қиммат, «хоздвор»да эса барча нарса муҳайё. Ўз нархида. Иштаҳани қитиқлайди.
Одил ака халқнинг аҳволини, нимани еб-ича¬ётгани, қандай яшаётганини яхши билардилар. Ҳукуматнинг «хўжалик ҳовлиси»дан ҳафтасига икки марта «дефицит» маҳсулотларни харид қилиш мумкин бўлса-да, фақат бир марта, ўшандаям энг зарур 3–4 хил маҳсулотга пул бериб, қатъий рўйхат билан юборардилар.
Ҳаёт эмасми, баъзан у кишининг нима дейишларини билсак ҳам, майда-чуйда қийинчиликлардан гап очиб қоламиз. Кўнглимдаги хоҳишимнинг «қойил» қилиб бажарилишига кўзим етмаса ҳам, бир оз тас¬кин топармиканман, дейман-да. Ёки биронта фарзандимиз ниманидир истаб қолади. Ҳар доимдагидек ота билан болалар ўртасидаги воситачилигимни бошлайман. Дарров жавоблари тайёр:
– Эл қатори юринглар. Бировдан олдин, бировдан кейин. Шукур қилинглар! – дердилар. Инсоф, камтарликка чақирардилар. Дабдабани ва ҳашаматни мутлақо тан олмасдилар. – Нафсни тийинглар! Уни идора қила билиш керак, – деб кўп такрорлардилар.– Сиз онасиз-ку, шундай керак-нокерак нарсаларни менга етказгунча фарзандларингизга тушунтиринг, уларни борига қаноат қилишга ўргатинг... каби гап¬ларни эшитганим қоларди, холос.
Одил акам ҳақидаги ушбу хотираларни битаётганимда таниш-билишларим келтириб берган, айрим ёзувчилар адиб вафотидан сўнгра айнан уюшмага у киши раҳбалик қилган кезларда рўй берган баъзи воқеалар ва жараёнлар ҳақидаги аниқ дадил ва фактларга асосланмаган енгил-елпи «асарлар»ни варақлаб, очиғи, қаттиқ ранжидим. Ваҳоланки, Одил акам жонажон Ўзбекистонимизнинг турли гўшаларидан пойтахтга келиб қолган кўпчилик қаламкашлар ва ижодкорларга тенг кўз билан қарайдиган, ижодий ютуқларидан қувонадиган, камчиликларини юзига рўйирост айтадиган, ҳатто айримларини моддий жиҳатдан қўллаб-қувватлаб юборадиган, турфа ғийбатнамо гапларга ишонавермайдиган танти ва сахий, бағри дарё ва қўли очиқ инсон эдилар.
Идеаллаштиришдан йироқман. Аммо, Одил акамлар ёзувчи нафси билан иштаҳасини жиловлай олсагина йирик бир асар ёза олиши мумкинлигини аллақачон тушуниб етган эканлар. Бунинг устига, ўзларига хос назари баландлик, ҳар нарсага эътибор қилавермаслик энг яхши фазилатлари эди.

[Nigora Umarova]

Велoсипед

Олтмишинчи йиллар сўнгида магнитофон деган нарсалар пайдо бўлди. Болаларнинг олди 14–15 га бориб қолган, кичкиналар ҳам янгиликка ишқивоз...
Бир куни улар отасининг хуш кайфиятда бўлиш¬ларини пойлаб, ака-укалар номидан «элчи» сифатида Искандарни у кишининг олдига киритдилар. Ҳали ўн ёшга тўлмаган Искандар отасига магнитофон олиб беришларини илтимос қилди. Отаси:
– Нима? Айт-чи, қайси қўшнининг боласида магнитофон бор? – дедилар.
Искандар хомушгина ортига қайтди. Одил ака болаларнинг бир оз ранжишганини сездилар шекилли, бир ҳафтадан сўнг энг арзон магнитофонга етадиган пул бердилар. Болаларимиз роса қувонишди.
Элчига ўлим йўқ, дегандек, яна бир куни Искандар отаси ишлаб ўтирган хонага кириб борди. Бу сафар юрагини ҳовучлаб акалари учун велосипед олиб беришларини илтимос қилди.
– Ҳай, қанақасизлар ўзи! Магнитофон олиб берганимга ҳали ҳеч қанча вақт бўлгани йўқ. Яна янги нарса ўйлаб топишади, булар. Қайси қўшнининг боласида велосипед бор? Улар ранжимайдими? Ёзувчининг боласида бору, менда йўқ, деган фикр уларни ўкситмайдими? – дедилар бу сафар жиддий аччиқланиб.
Болам шўрлик тарвузи қўлтиғидан тушиб, сўппайганича акаларининг олдига чиқиб кетди.
Онаман-ку, болаларимга борлиғимни ҳадя этгим келади, қани энди қўлимда бўлса-ю, уларнинг ҳар бирига биттадан веласипед олиб берсам...
Лекин бу вазиятда аралаша олмасдим. Ўғилларимни сабрга чақирдим.
Биринчи велосипед ҳовлимизга бир йилдан сўнг, чамаси, «Улуғбек хазинаси» журнал нашрининг қалам ҳақига кириб келди-ёв. Болалар жуда қувонишди. Уни миниш учун кўчамиз болалари ҳам навбатда туришарди. Велосипедни бутун кўчамизнинг болалари ўртада «баҳам» кўришаётганидан Одил ака мамнун бўлардилар.

[Nigora Umarova]

Қалам ҳақи

Гап қалам ҳақига келиб тақалган экан, бир-икки оғиз гапирмасам бўлмайди. Одил ака катта романнавис бўлганликлариданми, билмадим, негадир кўпчилик ижодкорлар, ҳатто қариндошларимиз ҳам бизни ўта бой оила бўлса керак, деб ўйлашарди. Қадрдонлашиб кетган қўшниларимиз, айниқса, журналистикадан бир оз хабари борлар: «Марямхон, Одил ака – катта ёзувчи. Китобларига яхши пул тўлашса керак-а? Меҳнатиям оғир-да. Ҳалиям бизда унчалик бўлмаса керагу, чет элда-чи?.. Таржималарига бир дунё пул оладилар. Лекин сиз жуда камсуқумсиз-да, билдирмайсиз», – дейишади қитиқ патимга теккан бўлиб. Мен эса гапни чўзавермасдан, «қайдам-ов» деб, суҳбат нишабини бошқа ёққа буриб юбораман.
Оилада, қариндош-уруғлар, айниқса, бола-чақалар олдида Одил ака қалам ҳақи тўғрисида гапирмасдилар. Аммо нашриётларга қалам ҳақини олгани баъзан мени, баъзан болалардан биронтасини юбориб турардилар. Қалам хақи кўпроқ бўлса, омонат дафтарчасига ўтказардилар-да, дафтарчаларини «узоқроқ»қа яшириб қўярдилар. Ўша вақтлар ҳисобидаям, бугунги ҳисобдаям дафтарчаларида «катта» пулнинг ўзи бўлмаган. Ҳамма гап борига қаноатланиб яшашда бўлган.
Маълумки, қаламкашларнинг муқим иш жойидан оладиган ойлик маошлари кўп бўлмаган. Асарларнинг босма табоғига қараб олинадиган қалам ҳақи маошларига қўшилиб, ойлик даромадлари ҳисобланарди. Ундан турли бадаллар тўланарди. Даромад қанча юқори бўлса, тўланадиган бадал ҳам шунча юқори эди. Кўриб турибсизки, катта қалам ҳақидан бадал ҳам катта бўлган. Ундан ташқари, Одил ака турли меҳр-саховат йиғимларигаям пул ўтказиб юрардилар. Бу ҳақда ҳеч кимга гапирмасдилар.
Энди ўйласам, Одил ака, Иброҳим Ғафуров айтганидек, «Қалам ҳақи ҳисобига бола-чақа боқиб, оила тебратган сўнгги могикан» эканлар.