Ижодни кўнгил иши деб билган ёзувчи: Ўткир Ҳошимов

[Nigora Umarova]

Дўстлар! Тағин бир андишани айтмай иложим йўқ. Тўғри, бу – эски касал. Аммо ҳозир ҳам давом этяпти. Орамизда шундай ҳамкасбларимиз борки, халқ асосан қаламкашлардан қандай қилиб бўлмасин, бирон иллат топишга уринади. Эринмасдан қачон, қандай камчиликка йўл қўйганини текшириб чиқади (табиийки, изланган одам камчилик қилмай иложи йўқ). Мабодо бу соҳада ҳеч нима тололмаса, шахсий ҳаётидан иллат излайди. Бундан ҳам ишкал тополмаса, анчайин тайёр қуролни ишга солади. Фалончи писмадон жойда ишлашидан фойдаланиб ўз китобларини чиқаряпти, дейди-да, шу “факт”ни дов-дастгоҳ қилиб анжуманларда шовқин кўтаради, мўътабар ташкилотларга кетма-кет иғво ёзишдан ўзини тўхтата олмайди. Шубҳасиз, амалини суиистеъмол қилган қаламкашлар аввал ҳам бўлган, ҳозир ҳам йўқ демаймиз. Бироқ бир нарсани ҳам унутмайлик. Асар аввало китобхон учун ёзилади-ку! Агар асар чиндан ҳам яхши бўлса, уни китобхон интиқлик билан кутиб турган бўлса, нега энди чиқмаслиги керак? Оддий ўқувчига кимнииг қаерда ишлашидан кўра ёки кимнинг қаерда ишлаганини билишдан кўра асарини ўқиш муҳимроқ эмасми? Халқимиз, айтайлик, Ойбек қачон қайси лавозимда ишлаган, деб сўрамайди: нима асар ёзган, дейди... Мен бу билан талай таниқли адибларимиз ўз зиммасидаги бурчни сидқидилдан бажараётганини камситмоқчи эмасман. Бошқа нарсани айтмоқчиман. Инсоф билан, адолат билан ўйлаб кўринг: Асқад Мухтор ёки Одил Ёқубов Ўлмас Умарбеков, Ҳалима Худойбердиева (бу рўйхатни анча давом эттириш мумкин) бирон ташкилотда ишлаётгани учун, эр-
тадан кечгача минг хил ғалвалар билан овора бўлаётгани, ижодга эса уйқуси, дам олиши, борингкн соғлиги ҳисобидан амаллаб вақт ажратаётгани учун бу қаламкашларга маломат тошлари отишимиз инсофсизлик эмасми? Бунинг учун, уларга, аксинча раҳмат дейишимиз керак эмасми? Ёки улар бир жойда ишла-маса тирикчилиги чатоқ бўлиб, куни ўтмай қоладими? Асари чиқмайдими? Куни ўтади, асари ҳам чиқади, аммо тўда на тўдачаларга бирлашиб олган истеъдодсиз одамларнинг ўз мўлжали бор. Улар нашриёт, газета ва журналларда ўртачароқ истеъдод ўтиришини иложи бўлса умуман талантсиз одам бошлиқ бўлишини хоҳлайди. Негаки шундай қилинса, ўзига йўл очилишини мўлжаллайди. Аслида бу – амалга ошмайдиган хомтама. Ижодга алоқадор ҳар бир ташкилот раҳбари, ўзи роман ёки достон ёзиш-ёзмаслигидан қатъи назар, асарга талабчанлик билан ёндошаверади.
Билмаган одам ҳайрон бўлиши мумкин. Истеъдодсизлар нима учун тез бирлашади-ю, талантлар нега гуруҳ тузмайди? Талантсизлар якка ҳолда ҳеч ким эмас. Бирлашганда эса маълум кучга айланади. Шунинг учун улар тез тил
топишади. Катта истеъдодлар эса юлдузга ўхшайди. Одатда ҳар бир юлдузнинг ўз меҳвари бўлади. Аммо ҳеч қачон бир-бирини рад этмайди. Айни пайтда бир-
бирига ўхшамайди ҳам. Шу ўрда бир нарсани айтгим келади. Биродарлар ишонинглар, талант қанча катта бўлса, шунча ҳимоясиз ҳам бўлади. Бир қарашда бу гап ғалати туюлиши мумкин. Бироқ аслида барибир шунақа. Катта истеъдодларнинг қалби ҳамиша зириллаб туради. Чунки унда дард кўп бўлади Талантлар нуқул оёғининг тагига қараб ивирсиб юрмайди. Нигоҳи узоқларда бўлади. Майда-чуйда, ғирром “кураш усуллари”ни билмайди. Хоҳламайди ҳам. Шундай экан, уни чалиб йиқитишдан осони йўқ. Тарихда бунга мисоллар жуда кўп. Қодирий билан Усмон Носирларнинг ичи қора одамлар майиб қилишган. Эсимизни йиғайлик, биродарлар! Шунча қурбонлар етмайдими?! Бу ҳолда кетсак эртаги куннинг Қодирийларини, Усмон Носирларини бой бериб қўймасмикинмиз? Эртанги куннинг Ойбекларини, Қаҳҳорларини майиб қилмасмикинмиз?
Қаҳҳор домла айтгандек, адабиётнинг атомдек кучини ўтин ёришга, аниқроғи, бир-биримизнинг бошимизни ёришга сарфламайлик
Биламан, бу гапларни ўқиган ҳамкасбларимиз орасида таъна қилувчилар топилиши, “Нима, сиз қайта қуришга, ошкораликка қаршимисиз?” дейишлари мумкин. Начора, ҳаётда ҳар хил одам бўлгани каби ижод оламида ҳам минг турфа одам бор. Бировнинг қўлига яхши ниятда гул тутсангиз, миннатдор бўлади, бошқа биров эса сиз тутган гулни олиб кириб, ахлатхонага ташлайди. Бундайлар бизнинг орамизда ҳам йўқ деёлмайман. Ҳатто мана шу оддий ҳақиқатга, ёзувчи дегани аввало инсон бўлмоғи керак, деган фикрга ҳам ғашлик билан қарайдиганлар ўз орамиздан чиқмайди, деб кафолат бера олмайман. Бундайлар ошкораликни рўкач қилиб, минг хил эътироз билдириши мумкин. Улар, хўш, нега энди, ўтмишдаги иллатлардан кўз юмишимиз керак, нега талантлилар билан талантсизларни баравар кўришимиз керак, деб айюҳаннос солишига ишонаман. Жиндек виждони бор одам мен бундай фикрлардан тамомила узоқлигимни ҳис этиб турган бўлиши керак. Шунга қарамай аниқ-равшан қилиб бир нарсани айтишим мумкин. Йўқ! Мен ошкораликка асло қарши эмасман!
Шу пайтгача йўл қўйган хатоларимиз, камчиликларимиз ҳақида гапиришимиз керак. Аммо бу гаплар катта мақсадларга хизмат қилиши керак эмас-ми?
Дўстларим! Такрор айтаман, мени тўғри тушунинглар, бу гапларни азбаройи куюнганимдан айтяпман. Якдил бўлайлик, хайрли мақсадлар йўлида бир-биримизни қўллаб-қувватлайлик! Халқнмиз, республикамиз, зиммасида жуда катта юмушлар турибди.
Модомики ёзувчи халқ фарзанди экан, шу номга лойиқ иш қилайлик. Бир ёқадан бош чиқариб, улкан вазифаларни бажаришда жафокаш халқимизга, Ватанимизга ёрдам берайлик!

Ўткир Ҳошимов, 1988 йил

[albatros]

Баъзида тушкунликка тушиб қолганимда, ёки бироз ишларим юришмай қолганида Ўткир Ҳошимовнинг китобларини ўқийман. Негаки, ёзувчининг китоблари шундай вақтда сизга юпанч бўлаётгандек бўлади. Сабот, синовлар ўткинчи, умр эса синовли эканлиги ҳақида уқтиради. Гўё адиб сизнинг дардингизни ёзгандек... Балки Ўткир Ҳошимовнинг барча асарларини ҳамма китобхонга бирдек севимли бўлишининг сабаби ҳам шудир .

"Тутинган" ўғил
(Бир дўстимнинг иқрори)

Амал курсисида ўтирганингда ким энг кўп товонингни яласа, курсудан тушганингда ўша биринчи бўлиб, сендан юз ўгиради, деганлари қанчалик тўғри эканига ўзим ишонч ҳосил қилдим.
Бир қадрдоним бор эди. Кунора қўнғироқ қилиб, ҳафтага келиб турар, шифохонага тушиб қолсам, “овора бўлманг”, дейишимга қарамай ҳаммадан аввал етиб борар, таътил пайтида Ўзбекистоннинг қайси бурчагига дам олмай, топиб борар, “бир чўқимгина” ош қилмаса, кўнгли жойига тушмас эди… Буниси ҳам майли, икки гапнинг бирида “мен сизни отам деганман, сиз менинг отамсиз”, деб, Худони ўртага солиб қасам ичарди…
Мансабим жиндай ўзгарган эди, “боламни” йўқотиб қўйдим. Суриштирсам бошқа ота излаб юрган экан…

***

Бу эшикдан кириб келганида ҳеч вақоси йўқ эди.
Бир парча матога ўраб бешикка солдилар.
Ўсди. Улғайди. Мол дунё топди. Антиқа жиҳозлар олди. Уй солди. Бир қаватли. Икки қаватли. Уч қаватли...Машина олди. "Волга", "Нексия", "Мерседес", "Ягуар" ...Дача қурди. Саунаси билан.Бассейни билан. Массажхонаси билан. Маишат қилди...
Бировга яхши кўринди. Бировга ёмон кўринди...
У эшикка кириб кетаётганида ҳеч вақоси йўқ эди.
Бир парча матога ўраб "бешик"ка солдиларда, сўнги манзилга элтиб қўйдилар.

* * *
Хонадонингизда кекса одам борми? Бахтли экансиз! Дунё ташвишларидан тўйиб кетсангиз, шуларни зиёрат қилинг: ҳаёт абадий эмаслигини ўйлаб таскин топасиз.
Хонадонингизда гўдак борми? Сиз ҳам бахтли экансиз...Дунё ташвишларидан тўйиб кетсангизда, гўдакни бағрингизга босинг: ҳаёт абадий эканлигини ўйлаб таскин топасиз.

* * *

Одам ҳамма нарсага тўйиши мумкин: Бойликка...Амалга...Шон - шуҳратга...Худонинг ўзи кечирсинку, ҳатто... ҳаётга ҳам... Қариб чуриганида "омонатингни ола қол, яратган Эгам", дейдиганлар чин дилдан гапиради...Одам ҳамма нарсага тўйиши мумкин. Фақат бир нарсага - Меҳрга тўймайди.Бу масалада шоҳу гадо баробар.
Ҳолбуки, дунёда бундан арзон нарса йўқ. Бир оғиз ширин сўз, бир чимдим Меҳр кимни ўлдирибди! Биз эса шуни ҳам бир - биримиздан аяймиз ...

***

Булут ўткинчи, офтоб эса абадийдир. Бошингга мусибат тушганда ноумид бўлма.

Ўткир Ҳошимов
"Дафтар ҳошиясидаги битиклар" китобидан

[albatros]

Sevimli yozuvchimiz O`tkir Hoshimovning Onalarga bag`ishlangan " Dunyoning ishlari" asari Istanbulda turk tilida chop etilibdi. Bu esa o`zbek adabiyotning yana bir yutug`idir.

Özbek Yazar Ötkir Haşimov'un beklenen eseri "DÜNYANIN İŞLERİ" Bilge Oğuz yayınlarından çıktı. Yazar eseri takdim ve ithaf ederken
"Bu kitap büyüklü küçüklü hikâyelerden ibaret. Fakat onların hepsinde benin için en aziz olan annemin siması var. Bu hikâyelerdeki insanların hepsinin yüzünü kendi gözlerimle gördüm. Yalnız bazılarının isimleri değiştirildi elbette. Bu kişilerin kaderi, bir şekilde annemin kaderine bağlanmış. Dünyadaki bütün anneler, evladı ile olan ilişkileri yönünden birbirine benziyor.
Aziz anneler!
İşte bu sebeple, bu eseri size ithaf ediyorum." diyor.

Türkçe
206 s. -- 2. Hamur-- Ciltsiz -- 14 x 21 cm
İstanbul, 2014
ISBN 9786054599882

[Nigora Umarova]

Ўткир Ҳошимов... Агар халқимизнинг ардоқли ёзувчиси ҳаёт бўлганларида бу йил 72 ёшга тўлган бўлар эдилар.

Ёзувчининг 1990 йилда чоп этилган "Нотаниш орол китобини варақлайман-у, беихтиёр нима учун ёзувчининг асарларини ўқишга бу қадар ихлос қўйганимни англайман: "Шунча ёшга кириб иккиюзламачиликни ўрганолмадим. Бу ёғига ҳам қўлимдан келмайди... Яшашим кун сайин оғир бўлади-ёв...", Ёки бошқа "Тушда кечган умрлар" романидаги биргина жумла, "Донолар ҳаётни кузатурлар жим..."ни олиб кўрайлик. Донишманд адиб ҳаётни жимгина кузатиб, ундаги иллатларни, халқ ҳаётини ўқувчи қалбига таъсирли қилиб етказишга камарбасталик қилиб, ўзларидан нурли из қолдирдилар. Зеро, "Дунёнинг ишлари" қиссасидаги "Оқ, ойдин кечалар" ҳикоясидаги "юлдуз учди" воқеасини, она-боланинг суҳбатини эслайлик. Ўткир Ҳошимовнинг юлдузи адабиётимиз осмонидан ўчгани йўқ. Йўлчи юлдуз бўлиб ҳали кўп йиллар халқимизга, ёш ижодкорларга хизмат қилиб келади. Ёзувчи асарларини шу қадар изтироб чекиб бийрон тилда ёзган-ки, асарни мароқ билан роҳат қилиб ўқийсиз. Ўткир Ҳошимов ўзи ёзганидек, "Ёзувчининг ўқувчига айтадиган дарди қанча салмоқли бўлса асар тили шунча бийрон бўлади".

"Ойи, мен келдим, эшитяпсизми ойи, мен тағин яна келдим..." Ушбу сатрларни ҳам ўқувчи шунчаки ўқимайди. Кўзида ёш билан, дард билан ўқийди... Ўткир Ҳошимов Пойтахтимизнинг Дўмбиробод даҳасидаги Қозиробод мозорида онаси ва отаси ёнидан жисман, руҳан эса ўқувчилари қалбида мангу жой топди. Охиратлари обод бўлсин.

[Nigora Umarova]

Асарми ёки муаллиф?

Замонамизнинг ёш авлодини газета, китоб ва умуман ўқишга қизиқиши йўқлигида айблашади. Бу мулоҳаза хато эканлигини исботлаш жуда мушкул машғулотдир. Умуман инсонга хос адашиш шу ўринда ҳам ўзини намоён этади.
Шахсан таълим бериш, уни мукаммаллигига эришиш йуналишидаги сайи-ҳаракатларга қарши эмасман, бироқ мукаммалликка томон йўл майда, икр-чикирларни чиқариб ташлаш эвазига, йиллар давомида шаклланган моҳиятни юзаки ёритиб ўтиш эвазига бўлмаслиги керак деб ўйлайман.
Хўш, инсон шаклланишида турли фанлардан умумий маълумотлар мужассамлигига эга бўлиши кимга зарар келтирган? Собиқ Советлар Иттифоқи фуқаролари бўлган ҳар қандай инсон бирор жой тилини ўрганиши орқали жой ва макон, шунингдек шароитга ўрганиб кетишига, баъзилари ўз йўлини топишига турли йўналишда бир вақтнинг ўзида мулоҳаза юритиши, маълумотлар мажмуидан зарур хулоса чиқара олиш кўникмаси сабаб эмасмикан? Айнан фанлар мажмуини ўргатиш даврида улардаги моҳиятни тушунтира олиш барча муаллим, мураббийларга насиб этавермайди. Инсон қанчалик мукаммал мавжудотликни даъво қилса, уни қамраб турган олам ҳам ўз мавҳумоти сандиғидан шу мукаммалликка тенг келаоладиган ғаройиботларни олдига қўяверади. Бу тарихдан маълум бўлган буюклар хақидаги нақл, ривоят, афсоналарда ўз аксини топган. Дунёни тушунишга бел боғлаган ҳар бир ақл эгаси борки билим, илм, тажриба, кўникмаларни чегарасиз эканлигини таъкидлайди.
Шу мулоҳазалар тасдиғи, тўғрилигини устоз адабиётшунос, равон ва юракка қадар етиб борувчи сатрлар, болаликдан қадрдон сўзларни топиб ижодини баркамолликка етаклаган адибимиз Ўткир Хошимовнинг асарларидан топаман. Кўплаб маротаба устоз адибнинг ижодлари маҳсулига мурожаат қилишимнинг сабаби - бошқа адиблар асарларининг сатрларидан сўз, ибора қадри бу даражада авайланиши, ардоқланишини топмаганимдандир. Сўзларим қуруқ савлат учун узиб боғланган гулдаста каби бўлмаслиги, уни барқ уриб турган тирик гул эканлигини таъкидлаш учун устознинг ижодларида топган бетакрор сатрларга, асарларга тўхталиб ўтсам.
Бу ўринда мен адабий таҳлил ёки адабиётшунослик нуқтаи назаридан фикр билдиришдан мутлақо узоқдаман. Чунки, ўзга хақида фикр билдириш ўта нодонлик ва инсонни бир томонлама ривожланганидан дарак беради деб уйлайман! Айниқса бу фикр у инсон ҳақида салбий фикр уйғотишига олиб келса, яратгандан норози бўлиш даражасидаги гуноҳга тенглашади деб ҳисоблайман!
Шу сабаб мақола муаллифи сатрларини бир мулоҳаза юритувчи инсоннинг шахсий фикри, дунёни тушуниши, борлиқни идрок этиши маҳсули деб тушунишингизни истардим Азиз Муштарий!
Ўткир Хошимовнинг "Дунёнинг ишлари" асарларини севиб мутолаа қиламан. Ундаги ёритилган мавзу, билдирилган фикрлар барчамизнинг ҳаётимизда учрайди ёки уларни тасдиғи бўлмиш ҳодисаларга гувоҳ бўламиз. Азиз Муштарий, агар шу асар қўлингизда бўлса, уни шу мақола поёнига етгач яна бир бор ўқиб чиқишингизни тавсия этаман.
"Дунёнинг ишлари" болалигимда жиддий фикр юритиш, борлиқни ҳар томонлама тушунишга ундаган илк видеофильм эканлигини ҳам айтиб ўтишни жоиз деб биламан. Ундаги бош каҳрамонни менинг чексиз ҳурматим, самимий хайрихоҳлигим соҳиби Саидкомил Умаров талқин этгани, шу инсонни асар мутолааси даврида кўз ўнгимда қайта ва қайта гавдаланишига сабаб бўлган. Ундаги она образи ижрочиси Манзура Хамидова сиймосини ҳар куни учратадиган оналардан излайман. Балки барча оналар улар каби маъсум ва куюнчак, бениҳоя меҳр эгасидирлар!
"Илгарилари бир ҳақиқатни билардим. Она учун боланинг катта - кичиги бўлмайди. Энди яна бир ҳақиқатни англадим. Бола учун ҳам онанинг катта - кичиги бўлмас экан. Она - она экан. Унга бошқа сифат керакмас." (Асардан парча)
Қанийди ҳар бир инсон онаси тириклиги пайтида унинг қанчалар тенги йўқ бойлик, чексиз меҳр – муҳаббат булоғи эканлигини англай олса.
Устоз каби "Она" сўзини мукаммал ёритган инсон кам бўлса керак. Бу мўътабар зотнинг таърифини ҳар бир санъаткор ўзича талқин этган, лекин дилдан ўтказиб юборгувчалик даражада бўлгани кўп эмас. Улар қаторига устоз санъаткорлар Фахриддин Умаровнинг "Онам дерман" деган сўзлари, Нуриддин Хайдаровнинг "Сиз билан шоҳонаман, бошимда тождорим Онам" деган сўзлари, Ғиёс Бойтоевнинг "Онаси бор одамлар ҳеч қачон қаримайди" деган сўзлари, Озодбек Назарбековнинг "Орангизда Онам бўлса эди" деган сўзлари, Зилола Мусаеванинг (Шахзода) "Оналарга минг таъзим" деган сўзларини сатр ва қўшиқларга айлантирган муаллифлари кабиларини топиш бир қадар мушкул.
"Бечора онам! Ўша изтиробли афсонани айтаётганингда инидан мўралаган қалдирғоч боласидек кўрпадан бош чиқариб ётган беш боланг бир-бири билан иноқ бўлишини шунчалик хоҳлаганмидинг!" (Асардан парча)
Уйғоқ қалб эгаси, дилбар инсонларни соғингувчи бундай инсонни она тарбиясини, уларни тунларни тонгга улаб болаларни тўғри йўналишда улғайишларини истаганларини бир неча қаторда ғоят топқирлик билан берган сатрларида топганим мени жуда қувонтиради.

СаидАъзам Хабибуллаев

[Nigora Umarova]

Устоз адиб Ўткир Хошимовнинг ўзларига бир ниятим – соғинч, ақлий ва руҳий қумсаш, ўтганларнинг ҳақларига дуодан ташқари уларни яхши сифатларини мақташ, уларни ўрнак қилган ҳолда замондошларга эътиборни, руҳий мужассамликни қайси тарафга йўналтиришда ҳормай, толмай меҳнат қилишингизни аввало Яратгандан, кейин ўзингиздан сўраб қолардим!
Шу ўринда янги ижодкорлар ижод қилишларида, бирор мавзуни ёритишларида янги йўналиш, қирраларни қидиришларига тўғри келаётганини ҳам таъкидламок зарур. Бу эса замонавий адабиётда, санъатда, умуман ижодда мукаммалликка эришишни талаб этаётганидан даракдир. Тил, тафаккур нақадар бойлиги бир ҳисни неча услуб, йўналиш ва талқинда тақдим этишда намоён бўлади.
Юқоридагилар асосида қуйидагини таъкидлаб ўтишни жоиз деб биламан - тилнинг бойлиги ҳудуддаги шевалардаги сўз трансформациялари эмас, буни бойлик деб билгувчи ва ўз ижодларида кенг қулловчилардан одамнинг жаҳли чиқади. Айниқса буни юмор, сатира, комедия йўналишларида ишлатилиши маънавий инқирознинг бошланғич босқичи деб биламан. Яна бир бор таъкидлайман - бу муаллифнинг шахсий фикри холос!
Яна "Дунёнинг ишлари" га қайтсак, устоз адиб бу асарни бир тартибда, воқеалар кетма-кетлиги услубида эмас, балки ҳар бир воқеага нисбатан каҳрамоннинг ҳозирги ҳолати, бу ҳолатга сабаб бўлган воқеликни, шу ўринда каҳрамон ҳаётидаги тажрибани айнан шу вақтни ўзида ҳам хотима, ҳам хулоса қилиб бериши замондошларга доим ҳамрохликни даъво қила оладиган услуб деб биламан. Чунки адабий асарда тасаввурни бойитиш бир гап, тарихга айланган ҳаёт йўлидаги воқеликдан заррача хулоса чиқаришга, шу хулоса асносида ўз қилмишига баҳо бериш ва келажак учун ҳаёт тарзини белгилашга ундаш бошқа адибларда ўта кам учрайдиган услуб. Балки айнан шу сабабдан ҳам бу асар ўз актуаллигини йўқотмай келаётгандир.
Устоз адибнинг бошқа асарларига тўхталмаганимнинг сабаби уларни кам мутолаа қилганим ёки уларни ёқтирмаганимдан эмас, балки бу мақоланинг моҳиятини очиб беришида бўрттириб юбориш каби туюлиши мумкинлиги мени бир қадар чўчитганидандир. Бошқа асарларини жуда севиб мутолаа қилганим баробарида уларни ҳам кенг таҳлил этмоқлик ниятини кейинги мақолаларга сақлаб қолишни афзал билганим бу тарздаги баёнимнинг сабаблардан биридир.
Мақола сарлавҳасидаги асарми ёки муаллиф саволига мен бир жиҳатдан асарни танлаб ўқиш тўғри бўларди десам, бошқа томондан муаллифнинг мазкур йўналишдаги ютуқларига асосланган “авторитет”лари асосида танловни амалга ошириш ҳам фойдадан ҳоли бўлмайди деб айта оламан. Шу билан бирга асар муаллифидан янгиликларни кутган мухлислар учун янги асардан янгича таасурот кутишлари табиий бўлганидек муаллиф танлови ҳам ўз долзарблигини йўқотмайди деб умид қиламан.
Шахсан ўзимнинг танловим асарда тўхтаган, аммо муаллифдан янги ижод маҳсулини кўрган заҳотим у билан имкон қадар тезроқ танишишга интилишни ҳам тарк этолмайман. Юксак даражадаги асарлар кам бўлади, аммо гап уларни ўқиб тушунувчиларда қолган. Яъни, ўқиб чиқмай туриб бир асарни мукаммал ёки саёз, ҳаётий ёки фалсафий каби тоифаларга бўлиб бўлмаганидек муаллиф билан танишув китоб, асар, тўпламнинг биринчи саҳифасидан охирги саҳифасигача бўлган масофадаги машаққатли йўл орқали амалга ошгани мақсадга мувофиқдир.
Ҳар бир инсонга хос бўлган ҳақиқат: инсонда қийинчилик, касаллик ва баъзида арзимас нарсаларга муҳтожлик бўлганидек, адибнинг ҳам ҳаёт тарзидан ҳеч ким тугал хабардор эмасдир, бироқ Азиз Муштарий, Сизни, Сиз орқали барча Ўткир Хошимов ижодиёти, мақолада исмлари кайд этилган, ёд этилган инсонларнинг мухлислари, хайрихоҳларини уларнинг ҳақларига Яратганга шукроналар айтгандан кейин дуо қилмоғингизни сўраб қолардим. Ажаб эмаски ўзгага яхшиликни соғингувчи дилдан ёмонлик ўрин топмагай ва Яратган уни ҳам ёрлақагай! Тинчлик ва омонлик ҳамрохингиз бўлсин дея мақолага хотима ясамоқни ният қилдим.

СаидАъзам Хабибуллаев

[мафтун]

Сиз, азизларга катта савол:
Нима учун Уткир Хошимовнинг 70 йиллик юбилей нишонланмади?
Илтимос биладиганлар бир нарса денглар?

[albatros]

Сообщение от Nigora Umarova

27 май куни севимли ёзувчимиз бизни тарк этганларига бир йил тўлади.

Аллоҳим устоз Ўткир Ҳошимовнинг охиратларини обод, руҳи покларини шод айласин. Китоб устознинг барча асарлари сингари китобхоннинг қалбига маънавият ёруғлигини олиб кирсин.

Ҳа, халқимизнинг энг буюк ёзувчиларидан бири, Оналар МЕҲРИга энг гўзал сўзлар ила ҳайкал бунёд эта олган, ҳамиша ҳақиқатни асарлари билан китобхонларга ибрат қилиб кўрсатиб келган ёзувчимиздан айрилганимизга бир йил бўлибди. Илоҳим охиратлари обод, руҳлари шод бўлсин. Келинг ҳаммамиз севиб ўқийдиган "Дафтар ҳошиясидаги битиклар"дан ибратномаларни бир эслайлик:

УМР КИТОБИ



Одамзод ҳаётининг ўзи нима? Инсон бу фоний дунёга нега келадию, нега кетади, деган саволни ўйлаб кўрмаган киши кам бўлса керак. Чиндан ҳам инсон ҳаётининг ўзи нима?
Чамамда, Номаи-аъмол, Умр китоби деган гаплар бежиз айтилмаган. Ҳар банданинг умри бир китобга ўхшайди. Умр китобининг дебончаси одам ҳали туғилмасиданоқ Аллоҳнинг ўзи томонидан битиб қўйилади. Дебончанинг номи Пешонага битгани ёки Тақдири азал деб аталса ажаб эмас.
Инсон оқ-қорани таниб, онгли ҳаёт кечира бошлагач, ўзининг Умр китобини ўзи ёзишга киришади. Ҳар куни, ҳар лаҳзада... Синов даври деб аталмиш бу паллада бандаси қилган жамики яхшию ёмон амаллар ёзилиб бораверади. Умр поёнига етган куни китоб ҳам ёпилади.
Сўнг барча ҳисоб-китоб қилинади-да, Хотимани тағин Яратганнинг ўзи битади. Савоби кўп бўлса бир тараф, гуноҳи кўп бўлса...
Умр китобига эзгу саҳифаларни кўпроқ ёзиш ҳар бандага насиб этсин.



КАРВАНСАРОЙ
(Юз ёшли Тўлаган отанинг чойхона гурунги)



Дунё дегани эски карвонсарой. Ҳеч ким унинг кемтигини тўлдиролган эмас. Бу дунёнинг сенга кўрсатган жамики каромати роҳатию азоби, меҳрию қаҳри, вафосию жафоси ҳаммасини йиғиштириб бир пиёла чой ичгулик фурсатда ғам чекишингга арзимайди!

Ўткир ҲОШИМОВ
"Дафтар ҳошиясидаги битиклар"дан

[Asror Samad]

1865 йилда Россия қўшини Тошкентга бостириб кирганда ҳам Ҳакимхўжа қозикалон, Абулқосимхон эшон рус генералларининг ваҳшатидан қўрқмаганлар. Уларга тик қараб босқинчиликнинг ёмон оқибатларини тушунтира олганлар. Зулмнинг ваҳшатини, золимнинг қиёфатини очиқ-ойдин айта олганлар.
37 ёшли генерал Черняев қўшини Тошкентни забт этгач, у ўзини шу ўлканинг асл хўжайинидек тута бошлади. Забт этилган шаҳар аҳолисини пашшачалик ҳам кўрмасди. Бу аҳволни кўриб Ҳакимхўжа қозикалон, Абулқосимхон эшон ва домла Солиҳбек охунд Черняев қабулига кириб, у билан Тошкентни идора қилиш хусусида очиқ музокара олиб борган эдилар. Бу воқеа айни ёз чилласи забтига олган куни — 1865 йилнинг 12 июлида бўлган эди. Тошкент шаҳрини қандай идора қилиш ҳақида гап очилиши билан Черняев айёрлик қилдими ё ростдан ҳам пошшоликда шундай гап бормиди, ҳар ҳолда:
– Биз Тошкентда кўп турмаймиз, шаҳар ўзларингга сийлов, биз фақат подшоҳ ҳазратларининг буйруғини бажардик, яна у кишининг фармойишлари билан ортга қайтамиз, – деди.
Аммо бу гапга кўпни кўрган арбоблар ва руҳонийлар ишонишмади. Лекин архив материалларини синчиклаб ўрганган Сирожиддин Аҳмаднинг юқорида эслатдигимиз рисоласида зикр этилишича, аҳолини қон тўкилишидан асраш учун Черняев билан сулҳ тузилган. Сулҳни тузишда Тошкентнинг баобрў сиймоларидан Аблуқосимхон эшон, Ҳакимхўжа қози, Мулла Солиҳбек охунд ва бошқалар иштирок этадилар. Бу сулҳ матнига халқ манфаатини ҳимоя қилувчи моддалар иложи борича кўпроқ кириталади. Аммо халқ манфаатларига оид моддалар Черняевга ёқмаслиги табиий эди. У ўз подшолигининг манфаатларини кўзлаб иккинчи шартнома тузиб, сулҳ иштирокчиларига кўрсатганида, Абулқосимхон эшон имзо чекишдан қатъиян бош тортади. Бу нарса албатта Черняевнинг ғашига тегади. Унинг ёшлик ғурури топталгандек бўлади. Аммо генерал Эшоннинг бутун Туркистон халқлари олдидаги обрўсидан чўчиб, бирон чора кўришдан ожиз эди. Сирожиддин Аҳмаднинг берган маълумотига қараганда, у Мулла Олим Юнусов деган татар кишини Абулқосимхон эшонга хуфя қилиб қўяди. Хуфя Черняевнинг топшириғи билан Эшон қурдирган ва “Абул- қосимхон эшон мадрасаси” деб аталмиш мадрасадан ялиниб бир хонақоҳ олади ва Эшоннинг ҳар бир сўзини, ишини Черняевга етказиб туради. Аммо бу хуфяликлар ҳеч қандай натижа бермади. Эшон ақлли ва ҳушёр одам эди; унга хуфя қўйилганини сезди шекилли, ҳар бир ҳаракати ва гапида эҳтиёт бўлди.
Черняев икки йилдан кейин кетди, аммо унинг ўрнига бошқаси келди; фон Кауфман деган устомони генерал-губернатор бўлиб, ярим пошшо сифатида мустаҳкам ўтириб олди.
Е.М.Феоктистов деган тарихчининг 1929 йилда Ленин- градда нашр этилган “За кулисами политики и литератур 1848-1896 гг” китобида, Г.Л.Дмитриевнинг “К истории присоединения Ташкента к России (Проблема “Ташкентского ханства” в материалах центральной русской прессы) – Материалы по истории, историографии и археологии, (Т., 1976,) мақолаларида ёзилишича, Кауфман Черняевга ўхшаб кеккайгани йўқ, Абулқосимхон эшон мадрасасига келди. Бир кун олдин Кауфманнинг югурдаги келиб, генерал-губернаторнинг ташриф буюришини хабар қилган ва суҳбатда, албатта, Ҳакимхўжа қозикалон ҳамда домла Солиҳ охундларнинг бўлишлари зарур эканлигини таъкидлаб кетган эди. Кауфман асъасаю дабдаба билан эмас, фуқаро кийимида, ёнида адъютанти билан келди. Тошкент шаҳрининг уч арбоби айтган гапларни диққат билан эшитди, шаҳарни идора қилиш усуллари ҳақидаги фикрларининг аксариятига қўшилди ва пошшоликдан шу ҳақда бир низом чиқаришни сўрашлигини ваъда қилди.

[Asror Samad]

Вревский Эшоннинг гапларини, исботларини диққат билан эшитди. Эшоннинг “биргина йўлбошчи бўлса бас”, деган гапи генерални чўчитди. У Эшоннинг Туркистон ва унинг атрофларида катта обрўси борлигини биларди.
— Ҳазрат, — деди ниҳоят, — сизнинг нафақат Тошкент, балки Туркистоннинг барча вилоятларида ҳурматингиз баландлигини биламиз. Шунинг учун ҳам шахсан менинг буйруғим билан Азизёр эшонга, сизга, Зиёмуҳаммад оқсоқолга тегинмадилар.
— Қуллуқ, — деди Эшон қуруққина, одоб юзасидан.
— Аммо, — давом этди генерал-губернатор, — халқнинг ўзи бошлади; шаҳар маҳкамасига ҳужум қилиб, шаҳар ҳокими Путинцев жанобларини ўласи қилиб калтаклади, бизнинг Эски шаҳардаги ишончли вакилимиз ҳурматли бой Муҳаммад Ёқубни чалажон қилиб қўйишди. Гапингиз ўринли, тўфоннинг олдини олиш керак, шунинг учун биз Сирдарё вилоятидан генерал-губернатор Гредековни аскарлари билан чақиришга мажбур бўлдик...
Бу гапларга Эшон дарҳол эътироз билдирди.
— Ана шу иш катта хатоликнинг ўзидир, жаноби олийлари. Қуролсиз халққа қарши тиш-тирноғигача қуролланган аскарларнинг келиши, айнан, ҳали айтганимиз Низомингизга зиддир. Сиз воқеанинг бошланишини айтмадингиз. Вабо тарқалишида ҳеч кимни айблаб бўлмайди. Аммо ҳукумат бунинг олдини олиши керак эди-ку. 12 та қабристонни ёпдингиз, бунинг ўрнига тўртта қабристон очиб беришга ваъда қилдингиз. Аммо қани ўша ваъда қилинган тўртта қабристон?
— Биттасини очдик... — деди барон бўшашибгина.
— Битта билан ҳар куни содир бўлаётган ўнлаб жанозаларни тинчитиш мумкинми? Янги шаҳарда қанча касалхоналарингиз бор, маҳаллий аҳолидан биронтаси шу касалхоналарга жойлаштирилдими? Шу пайтгача Эски шаҳарда касалхоналар очилдими? Халқ исён кўтарар экан, унинг сабаби бўлмоғи керак. Сиз насронийсиз, шундайми? Биз мусулмонлар Исо алайҳиссаломни ҳурмат қиламиз ва унинг пайғамбарлигига иймон келтирганмиз. Агар бирон насроний Исонинг суратига тупурса, нима қилардингиз?
Бундан ярим йилгина олдин Тошкент черковининг епископи Григорий ота билан гаплашгани эсига тушди бароннинг. Ўшанда епископ: “Агар бу муҳаммадийлар жиндек бўлсин Исони ҳақорат қилишга оғиз жуфтласалар эди, уларни етти пуштигача қириб ташлашга шахсан ўзим фатво берар эдим, аммо муҳаммадийлар биздан қўрққанларидан эмас, азбаройи муқаддас китобларининг ҳурматидан бу ишни қилмайдилар”, – деган эди.
Вревский бош ликиллатиш билан Эшоннинг гапини маъқуллади.
— Агар шундай ҳодиса рўй берса, ўша кофирни ўз қўлим билан бўғиб ўлдирардим.
— Баракалла! Муҳаммад Ёқуб мусулмончиликни пулга сотган одам. Сизларга хизмат қилсин, қилмасин демайман, аммо мусулмончилик ҳисобига, халқ қони ҳисобига эмас. Модомики, биз сизларнинг динингизни ҳурмат қилар эканмиз, бизнинг динимиз ва унинг расм-русумларини ҳам ҳурмат қилишингиз лозим эди. Тўғри, майитни кафанлашга рухсат бермаганингизга рози бўлдик, чунки вабодан ўлган одам ҳам шаҳидлар қаторидадир. Аммо жаноза ўқилишини ман этишингиз халқнинг нафсониятига тегиб, сабр косасини тўлдирди. Исён шунинг учунгина эмас, ўша Путинцев ва Муҳаммад Ёқублар халқ қонини сўриб ташлаганлар, бу эса далиллар билан мана шу аризада битилди. Аскарларингиз ўқидан ҳалок бўлган 3 мусулмон, аскарларингиздан қочиб, ўзини Анҳор сувига ташлаб ўлган 80 кишининг қони кимни тутади? Қуролсиз халқ аскарларингиздан қочган экан, уларни то Хожа Аҳрор валий масжидигача қувиш, қувиб келиб, масжид олдида 10 кишини ўққа учириш, бир неча юз одамларни ярадор қилиш инсофданми!
20 минутдан зиёдроқ суҳбатда Вревский бўшашди. Нима қилсинки, қаршисида ўтирган бу салобатли одамга қаттиқ гапира олмайди, у яхши биладики, агар Эшонга озор етса, нафақат Эски шаҳардаги 80 минг аҳоли, бутун Туркистон, балки бутун Шарқ қўзғалиши мумкин. Бу одамнинг обрўси Вревскийга ўхшаган амалдорлар ёки подшо ҳазратларининг министрлариникидан юз баробар зиёдроқ. У аризани, албатта, ижобий ҳал қилишга сўз бериб, Эшонни эшиккача кузатиб қўйди.
Ўша куниёқ Эски шаҳардаги хунрезлик тўхтатилди.
Абулқосимхон эшон эртаси, жума куни — 30 июнда Хожа Аҳрор валий жоме масжидида хутба ўқиди.
— Аллоҳ таолога ҳазор шукроналар бўлсинким, — деди Эшон, — халқимиз бошига келган вабодан баттар қирғин тугади, Эски шаҳарда тинчлик ўрнатилди. Оқпошшо соллотларининг қадами қирқилди. Худодан илтижо қиламиз, вабо касаллиги ҳам биздан фориғ бўлгай.
Эшон хаста эди. Кечаги қабул пайтида ҳам мадори сусайган бўлса-да, губернатор олдида ўзини тутди, Иродасини бир жойга тўплади, овози ҳам дадил янгради. Қабулдан чиққач, дуч келган жойга ўтириб дам олгиси келди. Аммо ироданинг кучи билан анча жойгача юриб борди. Яхшиямки, икки муриди от олиб келишибди. Икки азамат уни кўтариб эгар устига ўтқазиб қўйишди.
Илгарилари хутба ўқиганда овози масжид саҳнига ҳам эшитиларди. Бу гал паст, синиқ овозда гапиргани учун муаззин янгроқ овози билан қавмга эшиттириб турди.
Ўша кундан эътиборан у ўз хонақосидан чиқмай қўйди. У истихора намози ўқир экан, фақат ва фақат Тошкент халқига омонлик, касалликдан фориғлик, ўзига эса бунинг эвазига ўлим тиларди. Тошкент аҳолиси бошига келган балонинг фақат ўз бошига келишини Аллоҳ таолодан илтижо қиларди.
Абулқосимхон эшоннинг жияни, Саййид Қосимхон эшоннинг набираси, геолог олим Ҳабибуллохон Қосимов бу ҳақда бошқа бир воқеани айтади:
Абулқосимхон эшон Ўрда кўприги ёнидаги шаҳар ҳокимияти биноси олдига тўпланган исёнчилар олдига чиққан, маъруза айтган ва вабонинг тез кунда тарқалишини ва бунинг учун қурбонлик кераклигини каромат қилган. Халқ жунбушга келиб:
— Қачон? Қандай яна қурбонлик? — деб ҳайқирганда, Эшон икки қўлини кўксига қўйиб, бошини эгиб таъзим қилган. Бу қурбонлик — менман, дегани экан. Ўша издиҳом куни 3 июль бўлса, 4 июлда Эшон жойнамоз устида қазо қилган. Баъзи манбаларда Эшон мадраса ортидаги ўз ҳовлисида, дейилса, бошқаларида мадраса хонақосида вафот этган, деган маълумотлар учрайди. Н.Остроумовнинг ёзишига қараганда, Абулқосимхон эшоннинг ўлими куни Тошкентдан вабо тарқаган ва бу фалокатнинг тарқалишини Эшоннинг ўлимига нисбат берганлар.