O'zbekiston xalq yozuvchisi Odil Yoqubov

[Nigora Umarova]

Ёзувчи Одил Ёқубовнинг фарзандлари Искандар Ёқубов "Улуғ ва садоқатли муҳаббат" китобининг электрон нусхасини тақдим этдилар. Китобнинг ёзилиш тарихи юзасидан Искандар акага мурожаат қилдик:

- Искандар ака, "Улуғ ва садоқатли муҳаббат" китобидан парчалар аввал "Жаҳон адабиёти" журналида эълон қилинди, сўнг "Оила даврасида" газетасида бериб борилмоқда. Бундан аввал Абдулла Қаҳҳорнинг рафиқаси Кибриё Қаҳҳорова "Чорак аср ҳамнафас", Зарифахоним Саидносирова "Ойбегим менинг" хотиралар китобини ёзишган эди.
"Улуғ ва садоқатли муҳаббат" китобида ҳам ёшлар ибрат олгулик юксак инсоний фазилатлар вафо, садоқат, поклик хислатлари баён этилган. Хотираларнинг жамланиб китоб ҳолига келтиришга сабаб бўлган омиллар нима?
Искандар Ёқубов: Фарзандлик эҳтироми.
Отамнинг ҳаёти, ижоди, жамоат ишлари ниҳоятда шиддатли ва сермазмун кечди. Шундай бўлса-да, оилада, дўстлари, шогирдлари, қариндошлари ва маҳалладошлари билан самимий суҳбатлашиб туришга доимо вақт топганлар. Ёшлигимданоқ уйда ёки кўчада, таниш-билишлар, отамнинг оддий мухлислари, борингки, қўни-қўшнилар билан суҳбатлашиб, ҳол-аҳвол сўрашганимда аксарияти бехосдан:
– Одил аканинг ишини давом эттирадигани қайси бирингиз?
Бироз улғайганимда:
– Ораларингизда, Одил аканинг фарзандлари ичида биронта ёзувчисиям борми? – дейишарди.
Айнан мана шунга ўхшаш саволлар онамга, ака-укаларим, жиянларим ёки невараларгаям берилганига шубҳа қилмайман. Бундай вазиятда ноқулай аҳволга тушмаганман. Аксинча: «Ёзувчи бўлиш қийин», «Унча-мунча мақолалар ёзиб турамиз», «Набиралардан журналистикада ўқийдиганлари бор, эҳтимол, шулар ёзувчи бўлишар», деган жавоблар билан кифояланганман.
Гарчи «ёзувчи» деган номни олмаган бўлсам ҳам, отамнинг ижодларига доимо қизиқиб келганман. Барча асарларини қайта-қайта ўқиб чиққанман. Ҳатто беш-олтита ҳикоялар қоралаганим ҳам рост. Ижодкорнинг фарзанди эканлигим, шунингдек, адабиётга яқинлигим сабабли отамнинг қўлёзмаларини, ёзишмалари, мактубларини йиғиб-териш, асраб-авайлаш – яхши кўрган машғулотларимдан бирига айланган.
Тўққизинчи синфда ўқиб юрган кезларимда бир иш қилганман. Бўйи бир қулоч, эни ва чуқурлиги ярим қулоч келадиган қопқоқсиз иккита қўлбола сандиқ ясадим-да, уларни уйимизнинг ертўласига тушириб қўйдим. У ерга симчироқ уладим. Вақти-вақти билан отамнинг қўлёзмаларини шу сандиқларга жойлашни одат қилдим. Уларнинг бирига илк пьесалар, роман ва қиссалар қўлёзмасини, иккинчисига эса ўқувчилардан келган хатлар ва отам билан онамнинг кўнгил мулкига айланган мактубларини жойлардим. Бир куни ўтириб олиб, эринмасдан хатларни санаб чиқдим. Мухлислардан келган хатларнинг сони ўн мингта! Уларнинг учдан икки қисми «Муқаддас»га битилган! Хатларни 50–60 тадан қилиб белидан бойлаб қайтадан сандиққа солдим. Улар ичида ижодий учрашувларда отамга берилган ёзма саволлар ҳам анчагина эди. Бўшроқ вақтларини топиб бўлса керак, бир куни отамни:
«Юринг, юринг!» – деб қўярда-қўймай ертўлага олиб тушдим-да, бирма-бир сандиқларни, улардаги қўлёзмалар ва хатлар тахламини кўрсатдим.
«Балли! Бу ишинг дуруст!» – деб қўйдилар қандайдир хотиржамлик билан. Секингина энгашиб алоҳида қилиб қўйганим – ота-онамнинг бир-бир¬ларига ёзган мактубларини қўлларига олдилар. Уларнинг ҳар бирини авайлабгина варақладилар. Билмадим, шу дамда ўша олис ёшликлари, муҳаббатлари, ота бўлиш қувончи каби ширин хотиралар қалбларида жонлангандир. Мен бу ҳолатни кейинчалик отамдан қолган хотираларни варақлаганимдан сўнг тушуниб етдим.
Албатта, мен бу нодир қўлёзмалар сандиқда сақланиши нотўғри эканини юракдан ҳис қилардим. Саксонинчи йилларнинг ўрталарида Ойбек уй-музейининг ходими Шуҳрат Ризаев билан дўстлашиб қолганмиз. Мени музейга таклиф қилиб, бу хусусда қилинган ишларни ва гап орасида қизиқ бир воқеани айтиб берган. Муҳтарама Зарифа Саидносирова Ойбек домланинг нафақат қўлёзмалари, балки чиқинди челакка ташлаб юборган қоралама қайдлари, ҳатто автобус чипталарини ҳам адибга билдирмасдан аста челакдан оларканлар-да, уларни дазмоллаб папкаларга жойлаб қўярканлар.
Шу нарса менга таъсир қилган ва ёдимда сақланиб қолган. Отамнинг барча қўлёзмалари, ижодларига оид материалларни, мактубларни тўлиқ сақлаб қолдим, деёлмайман. Афсуски, 1993 йилда юз берган, ҳар эслаганимда юрагимни тирнайдиган бир аянчли воқеа туфайли уларнинг бир қисми йўқолиб кетди.
Ўшанда ёзишмалар ичида ота-онамнинг бир-бирига ёзган мактубларининг бир қисми ҳам йўқолган бўлса-да, уларнинг эндигина танишган, оила қуришга аҳдлашган, ширингина оилада фарзандлар кетма-кет дунёга келган даврлардаги ўзаро ёзишмалари сақланиб қолгани қалбимга таскин беради. Юракнинг тубидан чиққан, ҳис-туйғуга лиммо-лим сирли мактубларни авайлабгина жамладим. Уларни ойижонимга кўрсатдим. Мактубларни қайта-қайта ўқиган ойижонимнинг хаёлида ўша кунлар хотираси уйғонганига шубҳа қилмайман. Чунки хатларни ўқиётган ойижонимнинг юзида баъзан кулги балқиб чиқса, бирда салгина қизаринқираб, хижолатпазлик акс этарди. «Ойижон, отам ҳақидаги хотираларни қоғозга туширмаймизми?» – дедим секингина. Ойим бир муддат ўйланиб турдилар-да, ўзлари ҳам хаёлан хотиралар оламида сайр этаётганлари учун таклифимга рози бўлдилар. Оиламиз қўрғонининг ҳам чиройи, ҳам чароғбони бўлган ойижоним отам билан ярим асрдан зиёд рўзғор юкини ҳеч нолимасдан биргалашиб елкалаган, ҳаётга шукрона айтиб яшаган, бирга ўтган умрларининг энг ёрқин, кўнгилга ҳузур бағишловчи онларидаги айрим хотираларни қоғозга туширдилар. Шу мактубларни ва ойижонимнинг хотираларини жамлаб китоб шаклига келтирсам, фарзандларимиз ва набираларимизга арзирли эсдалик бўлишини ўйладим.
Қолаверса, «Мустаҳкам оила йили»да оилани муқаддас қўрғон билиб, унинг тинчлиги, тотувлиги, осойишталиги учун ҳамфикр, ҳаммаслак бўлиб умр кечирган ота-онамнинг самимий ёзишмалари-ю, кўнгил тубидаги хотиралар китобхонларга, айниқса, ёшларга тарбия мактаби бўлиши мумкин-ку, деган фикр туғилди. Мулоҳазамни эшитган ойижоним дастлаб истиҳола қилдилар: «Қандай бўларкин? Сал ноқулай-да, кўнглимиз сирлари акс этган мактублар бўлса?..» Онамнинг фикрига қарши боришга ботинолмасдим. Рост-да, отамдан қолган мерос, онам уни сир сақлашга ҳақли.
Бироқ, салкам тайёр ҳолга келган китобга қарайман-да, унинг бир четда қолиб кетишига кўзим қиймайди. Бир муддат ўтгач, яна шу ҳақда гап очганимда, ойим: «Билмадим, ўзинг ўйлаб кўр, болам. Ростдан ҳам бу хотиралар, мактубларни китоб қилсак, отангнинг руҳи шодланар, балки...»,- дедилар.

[Nigora Umarova]

Искандар Ёқубов: Онамдан қайсидир маънода розилик олганимдан кейин Ўзбекистон халқ шоири Ойдин Ҳожиева билан маслаҳатлашиб кўришга аҳд қилдим. Қўлёзмаларни Ойдин опага қолдирдим-да, бир неча кундан кейин хабар олишимни айтиб хайрлашдим.
– Талабалик йилларимизда ёзувчи Одил Ёқубов¬нинг «Тилла узук», «Муқаддас» қиссаларини қайта-қайта ўқиб, давраларда баҳсу мунозара қилиб юрардик. Унда тасвирланган чин муҳаббат, нафис ва ҳаяжонли, беғубор севги қалбимизни ром этарди. Ёзувчи бундай дилбар, малоҳатли қизлар сиймосини қандай яратган, қайси гўзаллардан нусха олган, деган саволларимизга жавоб излардик, – дея гап бошладилар Ойдин опа қўлёзмалар тўғрисидаги фикрларини билишга борган куним. – Отангизнинг барча асарларида хотин-қизлар тимсоли ўзгача ҳурмат билан тасвирланади. Аёл поклик, нафосат, садоқат, меҳр ибтидоси бўлиб ўқувчини маҳлиё қилади. Аслида Одил Ёқубов ҳаётини битмас-туганмас шодликка, нурга чулғаган, унга қайноқ илҳом берган, жўшқин ижодга чорлаган Аёл зотига буюк муҳаббати экан, билсам.
Умр сўнгигача машъаладай ёниб турган муҳаббатгина инсон ҳаётини сермазмун, завқли, азиз қилганини Одил Ёқубовнинг маҳбубаси, рафиқаси Марямхонимга ёзган мактубларидан, Марямхонимнинг қимматли хотираларидан билса бўлади.
Қаранг, Искандаржон, орзулар қанотида учиб юрган талаба қиз ёш ёзувчи йигитнинг беҳад меҳнаткаш котибаси, биринчи танқидчиси, маслаҳатгўйига айланиб қолиши самимий, беғубор мактубларда акс этиб турибди. Хотиралар, хатларда Одил ака Марямхонимга мунис дўст, қаттиққўл устод, қалби зиё ва маърифат чашмаси бўлган меҳрибон муаллим бўлиб гавдаланибди. Уларнинг хатлари, ёзишмаларидаги нафислик, куюнчаклик, курашчанлик, бир-бирини англаш, бир-бирини тарбиялаш, маҳрамижон бўлиш фазилати ҳар қандай эр-хотинда ҳам бўлавермайди. Хатларни ўқиб, кўз ўнгимда икки севишган қалб, сафдош, маслакдош, мунис дўст, вафодор ёр, фарзандларга меҳрибон, меҳнаткаш икки Инсон қоядай қад ростлади. Суврати ва сийрати гўзал ойижонингизни отангизнинг жаҳонгашта асарлари рўёбида нечоғлик улкан меҳнати, далдаси борлиги сезилиб турибди. Хатлар ва хотиралардаги ёшлик ҳаяжонлари, навқирон юракларнинг оташин изҳорлари, оила деган муқаддас даргоҳнинг муҳаббат офтобидан чароғонлиги, болаларни вояга етказишда донолик ва ажойиб ҳамжиҳатлик – барча-барчаси бугунги ёшлар учун ибрат мактаби. Муҳаббат – бир умрлик меҳнат, деган экан бир донишманд. Одил ака ва Марямхоним муҳаббати заминига улкан меҳнат, ишонч, мусаффолик, фидойилик пойдевор бўлганини кўриб, бу меҳнаткаш, яратувчан муҳаббатга дилдан тан беради, киши.
Жон ука, сиз бундай қимматли китобни ўқувчилардан яширманг. Ҳеч иккиланмай, оммага тақдим этинг. Одил ака ва Марям опа деган пухта пойдеворга қурилган мустаҳкам оиланинг кўрган-кечирганлари, қилган меҳнати-ю эришган натижалари ёшларимизга ўрнак бўлишга арзийди. Китобхонлар бу оиланинг биргаликда, меҳр ва муҳаббат билан босиб ўтган йўллари изидан юриб, муҳаббат, вафо, садоқат ва меҳнатнинг қадрини янада теран англайдилар. Сир эмас, бундай жуфт қанот бўлиб, бир-бирини қўллаб-қувватлаб, ардоқлаб умргузаронлик қилишдек тақдир ҳаммага ҳам насиб қилавермайди.
Ойдин опанинг гаплари далда бўлиб, адабиёт аҳли ва мухлисларга бўлган самимий ҳурматимиз, отамнинг руҳи поклари, ёзувчининг суюкли рафиқаси ва фарзанди деган масъулиятни тўлиқ ҳис этган ҳолда ушбу китобни нашрга тайёрлашга жазм қилдик. Эҳтимол, ҳикоя қилинаётган оддийгина воқеалар келажак авлодлар, адабиёт аҳлига хизмат қилар, деган умидимиз бор.
Отамнинг узоқ ва сермазмун умр кўрганликларини эътиборга олсак, унинг серқирра фаолиятини тўлиқ ёритиш қийин, албатта. Адибнинг шиддат билан кечган умри бизни гоҳ узоқ йиллар қаърига, гоҳ кечаги кунлар суронига қайтаради.
Яна бир гап. Биз отамдан қолган бой адабий мерос – ёзган асарларини илмий ёки бадиий жиҳатдан таҳлил қилиш вазифасини мақсад қилмадик. Адабиётшунос олимларимиз, танқидчилар бир неча ўн йиллардан бери отамнинг ижоди билан шуғулланиб келишган ва бундан кейин ҳам тадқиқотлар олиб боришади, деган умиддамиз. Барчамиз улардан миннатдормиз. Шунга қарамасдан, хотиралар китобини ёзишда отамнинг ёзган асарларига бот-бот мурожаат қилиб туришимизга тўғри келди.
Сизга туҳфа этаётганимиз – отажоним ва она-жонимнинг биргаликдаги ҳаётининг энг куч-қувватга, ишқ-муҳаббатга лиммо-лим бўлган даври– ХХ аср¬нинг 50–80-йилларидаги хатлари ва она-жонимнинг хотираларидан иборат мазкур китоб маънавий ҳаётимизни юксалтиришда, жамиятимизда эзгу инсоний фазилатларни кенг қарор топтиришда, азалий қадриятларимизни асраб-авайлашда оилани мустаҳкам таянч деб билганларга муносиб туҳфа бўлади, деб ўйладик.
Оллоҳ насиб этса, отамнинг улкан адабий меросини– ноёб кундаликларидан тортиб нодир ёзишмаларигача, дилбар қиссаларидан бошлаб машҳур романларигача тўлиқ нашр қилиб, Сизга туҳфа айлаш ниятидамиз. Ушбу китоб ана шу ишнинг бошланиши, холос.
Хулоса чиқаришни эса сизларга қолдирдик, азизлар.

[Nigora Umarova]

Муҳаммад аллайҳиссаломдан «Пайғамбарлик мақомларининг энг олийси қайси?» – деб сўралганда, «Тўғрилик!» – деган эканлар.
Одил акам шахсий ҳаётлари ва ижодларида нимага эришган бўлсалар, тўғрилик шарофатидан эришган.
М у а л л и ф л а р

Аммо ўша Тангри менга бериб панд,
Севгилим кўзидан олди-да олов,
Уни юрагига тутди дафъатан,
Мени оташларга ёқди беаёв...
Ҳар нарса хотирда турмайди, инон,
Қоғозга туширсанг, асраб қолур хат.
Ўша болаларинг бир кун ногаҳон,
Олдингдан қийқириб чиқади албат.
Ногаҳон топилган сатрлар у дам,
Дардларга дармон бўлур, жонингга малҳам
В.Шекспир


Танишув ёки магазинчи йигит

Мен Одил акамнинг «Тенгдошлар» қиссасини «Тонг юлдузи» (ўша пайтдаги «Ленин учқуни») газетасида ўқиб чиққанман. Асар газетанинг 1951 йили ёз давомидаги қатор сонларида босилиб чиққан эди. Қиссадаги қизиқарли воқеалар, қаҳрамонларнинг тақдири мени ўзига шу қадар маҳкам боғлаб олганлигидан газетанинг ҳар бир сонини сабрсизлик билан кутардим.
1952 йил ёзги таътилда онам билан Қарноқ қишлоғига қариндошларимизни кўргани бордик. Ўзимиз Тошкент шаҳрида истиқомат қилсак ҳам, ота-боболаримиз юрти – Туркистон сафари биз учун жуда катта қувонч туғдирар, бундай сафарлар қалбимизда унутилмас эсдаликлар қолдирарди.
Қарноққа борган кунимоқ менинг китобга ошно эканлигимни яхши билган амакимнинг қизи – дугонам Каромат саволга тутди:
– «Тенгдошлар»ни ўқигандирсан? Жудаям зўр асар!
– Ҳа, газетада чиққанини ўқидим, асар менга ҳам ёқди, – дедим Кароматнинг саволига жавобан.
– Шу асарни ёзган ёзувчи ўзимизнинг қарноқлик– Одил ака Ёқубов. Мен унинг жияни билан ўқийман, – деди.
Кароматнинг сўзидан кейин севимли асарим – «Тенгдошлар»нинг муаллифи билан ич-ичимдан танишиш истаги туғилди.

[Nigora Umarova]

У даврларда аёллар бозор ва дўконларга чиқавермасдилар. Бу юмуш кўпинча бизга ўхшаган дастёр қизларга буюриларди. Биз бозорга чиқиб рўзғорга керакли бўлган қанд-қурсми, игна-ипми, совун-повун дегандай, кундалик эҳтиёжга яроқли нарсаларни олиб келардик.
Шундай кунларнинг бирида магазинга янги кийим-кечаклар келганини эшитдик ва маъқул келган бирон нарса топсак харид қиламиз, деган ниятда у ерга бордик.
Қишлоқ магазинида Тошкентда қисқа муддатда сотилиб кетадиган, кам топиладиган кийим-кечак, қимматбаҳо матолар кўп бўларди. Камсуқум, содда қишлоқ аҳолиси бундай башанг кийимларга кўпам эҳтиёж сезавермасди.
Каромат билан магазинга кирганимизда кийим бўлмасида қорачадан келган, ўрта бўйли йигит турарди.
– Мана шу киши-да «Тенгдошлар»ни ёзган, – деди Каромат қулоғимга. Магазинда Одил ака сотувчи ўрнида ишлаб турган экан. – Аслида, у киши бухгалтер, бу ерда опаси Заҳро – сотувчи. Баъзан опага ёрдам бериш учун сотувчиликни ўз зиммасига оладилар.
Илгакда турган чиройли пальто эътиборимни тортди. «Сотувчи»дан пальтони олиб беришини сўрадим. У менга жилмайиб қаради-да, жуда секинлик билан пальтони олиб берди. Унинг нигоҳидан юзим ловуллаб кетди.
– Тезроқ бўла қолинг, – дедим сабрсизлик билан.
Йигит жилмайиб пальтони узатди. Анчадан буён худди шу бичимдаги пальтони излаб юргандим. Уни кийиб, ёнимдаги каттагина кўзгуга қарадим. Кўзгудан сотувчи йигит термулиб турарди:
– Жуда ярашди, худди атайлаб сизга ўлчаб тикилгандай. Жуда очилиб кетдингиз. Аслида... билмадим... сиз пальтони очиб юбордингиз шекилли... Худди ўн беш кунлик ойдек...
– Вой, Марям, Одил ака сенинг ўн бешга тўлганингни биларкан, – деди Каромат қулоғимга секин пичирлаб.
Кароматнинг соддалигидан кулдим-да, эгнимдаги пальтони ечиб, ўраб бериш учун сотувчига узатдим. Ўша вақтда ростдан ҳам эндигина ўн беш ёшдан ўтиб, ўн олтига кетаётган эдим.
Пальто учун сотувчи айтган пулни узатдим. Одил ака пулни жуда секин, эҳтиётлаб, қайта-қайта санагандан сўнг пальтони ҳафсала билан тахлаб, худди почтадан юбориладиган посилканинг қоидасига амал қилгандай теп-текис қилиб ўраб қўлимга тутқазди...
Кейинчалик бу ҳолатни кулиб-кулиб эслардик. «Пулни қайта-қайта санаш, пальтони шошилмасдан ҳафсала билан ўраш... – буларнинг ҳаммасини сен ёнимдан тез кетиб қолмаслигинг учун қилгандим»,– дердилар Одил ака. Пальто савдоси – илк учрашувимиз, кўзларимиз билан дийдорлашувимизга бир баҳона бўлганди. Шу-шу, Одил ака билан топишганимиз ҳақида сўрашса: «Пальто баҳона мен бу «сотувчи йигит»нинг бир умрлик харидорига айланиб қолдим», – дердим ҳазиллашиб. Одил ака эса: «Бу қиз дўконимиздан молимизга қўшиб менинг кўнглиму оромимни ҳам олиб кетган. Шўрлик ёзувчига сал бўлсаям раҳм қилмаган!» – дердилар кулиб.


Марям Ёқубова

[Nigora Umarova]

Биринчи ҳикоя

Ҳозирги Амир Темур хиёбонидаги эгизак биноларда Ўзбекистон Миллий университети (олдинги Ўрта Осиё давлат университети)нинг асосий факультетлари жойлашган бўлиб, биз учун нафақат илм маскани, балки илк учрашувларимизнинг гувоҳи ҳам эди.
1954 йил. Илм масканига кириш имтиҳонларига тайёргарлик авжида. Кимё факультетининг катта залида тайёрлов курси тингловчилари ўртасида география фанидан савол-жавоб бўлаётган эди. Мен домланинг қатор саволларига жавоб бердим. Домлага берган жавобларим маъқул келди шекилли, менинг география факультетига ўтишимни маслаҳат берди. Мен эса филология факультетига ҳужжат топширганимни, орзуим журналист бўлиш эканлигини айтдим. Аслида эса, бунинг асосий сабаби – Одил ака билан бир бинода ўқиб, у кишини кунда кўриб туриш эди. География факультети эса бошқа бинода жойлашган бўлиб, агар шу факультетга ўтадиган бўлсам, худди Одил акани йўқотиб қўядигандек туюларди. Шунинг учун домлага ҳеч иккиланмай рад жавобини бердим.
Эллигинчи йилларда Тошкент бугунги кундагидай катта эмасди. Шаҳар марказида деярли ҳамма олий ўқув даргоҳлари: САГУ , Политехника, Қишлоқ хўжалик институтлари, «Искра», «Молодая гвардия», «Хива» кинотеатрлари, цирк, энг катта универмаг, озиқ-овқат дўкони, заргарлик дўкони ва энг катта китоб дўкони жойлашган эди.
Бу кўчаларда ўқишга боришда учратган одамни, қайтишда, у ким бўлишидан қатъи назар, яна кўрардингиз.
Марказга асосан 1-трамвай юрарди.
Кўпинча универмаг олдидаги чорраҳада иккимиз икки томондан келиб қолардик. Аслида бундай учрашувлар учун иккимиз ҳам пинҳона тайёрланар, бир-биримизнинг уйдан чиқишимиз-у чорраҳага қанча вақтда етиб келишимизнинг ҳисобини олардик. Худди кутилмаганда рўбарў келиб қолгандек бир-биримиз билан саломлашардик ва университетгача суҳбатимиз тугамай бирга кетардик.
Шундай қилиб, менга ҳам омад кулиб боқди. Одил ака билан бир бинода, бир коридорда ўқий бошладим. Одил ака қорачадан келган, юзлари қизғиш, сочлари қалин, кенг пешонали эди. Ўсиқ қошлари остидан тикилиб турадиган кўзларининг ўткир нигоҳидан кишини суст босарди. У жуда босиқ, кўзлари бўлар-бўлмасга аланглайвермас, ҳамиша ўйчан боқарди. «Мендай олти йил ватан ҳимояси учун жон тикиб йигитлик бурчини ўтаб келган йигитга энди қизлар қарасин», дегандек салгина мағрур қадам ташлардилар. Ўша, уларга қарайдиган қизлардан бири мен бўлдим, шекилли. Кутилган ва кутилмаган вақтларда дуч келиб қолишларимиз жуда кўп бўларди. Шулардан бирида Одил ака ўзининг янги «Икки муҳаббат» номли қиссасининг биринчи нусхасини қўлимга узатиб:
– Яхши мутахассис сифатида эътибор билан ўқиб, хатолари бўлса тузатиб, ўз фикрларингизни айтсангиз, – дедилар.
Мен бундай илтифотдан хурсанд бўлдим. Китобдан кўзимни узмай, бир нафасда ўқиб чиқдим. Қиссани ўқиш давомида Одил аканинг сиймоси кўз ўнгимда турди. Унинг мазмуни қуйидагича эди: йигит ва қиз бирга ўқишади. Бир куни ўқув юртида бўладиган давомли йиғилишлардан сўнг уйга қайтишга кеч қолган қиз йигитдан кузатиб қўйишини илтимос қилади. Йигит бажонидил рози бўлади. Аллақачон ишдан келган қизнинг дадаси ёшларни яхши қабул қилади. Йигитнинг аъло баҳоларга ўқиши, жамоат ишларида фаоллигини эшитиб, қизи ва йигитга агар ўқишни шундай руҳда давом эттирсалар, келажакда мартабалари улуғ кишилар бўлиши мумкинлиги ва бунга ўзи бош-қош бўлишини айтади.
Ёзги таътилда йигит ўз қишлоғига боради. Уйда уни одмигина кийинган, сочини рўмолнинг устидан танғиб боғлаган бир қишлоқ қизи кутиб олади. Маълум бўлишича, бу қиз аллақачон ўқишни битирган, қишлоқ мактабида ўқитувчилик қиларкан. Йигитнинг онаси ёлғизлиги сабаб қишлоқда турар жойи бўлмаган ўқитувчини ўз уйининг бир хонасида яшашга таклиф қилади. Қиз саранжом-саришта, ширин муомалали, мулойим... Йигит қизнинг оқилалиги, онасига жуда меҳрибонлигини кўриб хурсанд бўлади. Қиз билан узоқ-узоқ суҳбат қуради. Худди шаҳарда юриб кўнгли ёлғизланиб қолган-у, қишлоққа келиб йўқотиб қўйган дилдошини топгандек бўлади... Охир-оқибат улар аҳду паймон қилишади. Келажак режалари, орзулари амалга ошишини тилаб хайрлашадилар...
Бу қиссанинг илк нусхасини менга беришлари замирида: «Мен ўқишни тугатсам, қишлоғимга кетиб, мактаб ўқитувчиси бўламан, устоз деган номни улуғлайман. Сиз-чи, мен билан қишлоққа кетишга розимисиз ёки катта лавозимларни орзу қилиб шаҳарда қоласизми?» деган маъно бор эди. Мен эса аллақачон бир қарорга келиб қўйгандим. Қалбимдаги бу қарорнинг тилимга чиқишига андиша йўл қўймасди.
Одил ака шиддатли, сўзлари ўткир, ҳар қандай одамни ҳам ўзига ром қила оладиган ва яна, энг муҳими, шогидларидан яхшилигини аямайдиган саховатли йигит эди.
Талабалик йилларимиздаёқ Одил ака ёш ёзувчи Шукур Холмирзаевнинг илк ҳикоясини у билан биргаликда ўқиб, таҳрир қилганлар ва «Шарқ юлдузи» журналида чиқартириб бергандилар. Дастлабки ҳикояларини таҳрир қилиб, йўл кўрсатган барча шогирдларининг янги асарларини мунтазам ўқир ва керакли маслаҳатлар бериб борардилар.
Агар Одил ака ёзувчи бўлмаганларида жуда моҳир педагог, рус тили ва адабиётининг билимдони бўлишлари аниқ эди. Уларда устозлик қобилияти юқори эди. Жуда куюнчак, келажак авлоднинг таълим-тарбияси учун бор билим ва куч-қувватини аямайдиган фидойи ўқитувчи бўлардилар.
Кейинчалик билишимча, мактабда ўқиб юрган пайтларида нафақат гуманитар фанлар, балки аниқ фанларни ҳам яхши ўзлаштирган эканлар. Айниқса, математика ўқитувчиси «халқ душмани»нинг боласи билағонлигига тишини-тишига қўйиб, базўр чидаркан. Айрим ҳолларда у мукаммал бажара олмаган масалаларни Одил ака осонлик билан ечар, бу ҳолатга ўқитувчининг ранги гезариб, лаблари титраб қараб тураркан...

[Nigora Umarova]

Совчилар

Кўнглимиз бир-бирига пайванд бўлиб, мендан розилик олганларидан кейин Одил ака яқин қариндоши, университет домласи, баобрў одамни уйимизга совчиликка юборди...
Аслини олганда, биз бир-бирига зидроқ оилаларнинг фарзандлари эдик. Менинг боболарим диний уламолар саналишарди. Одил аканинг оталари эса қишлоқ бойлари, эшонларини камбағаллаштиришда жонбозлик кўрсатган коммунист бўлиб, кейинчалик эса «халқ душмани»га чиқарилган эди. Шундай оилаларнинг ўзаро қуда-анда бўлишлари даргумон эди. Айниқса, бобом: «Этакни кессанг енг бўлмас, аввалги душман эл бўлмас», – деб туриб олган эдилар.
Менинг эса кўнглим нотинч, бир сўзли бобомнинг совчиларга айтган қатъий қарори-ю бувижонимнинг бу қарорга сўзсиз итоат этишларидан қўрқардим. Бобомнинг кўнглига юмшоқлик, бизнинг кўнглимиздаги туғённи тушунишни солишни Худодан сўрардим.
Совчилар келиб кетишганидан кейин уйдагиларнинг аҳволини кўриб:
«Қизларига фалон жойдан совчи келибди:
Хотинлари аччиқ нарса егандай,
Эркаклари сассиқ нарса кўргандай,
Минг қўйлидан бир қўйлига гўё овчи келибди», -деган гап кўнглимдан ўтди. Ундан ташқари, Одил ака мендан 11 ёш катта эдилар. Ҳадеб атрофимдагилар мени айнитмоқчи, ўртага совуқчилик туширмоқчи бўлишди.
– Битта китоби чиқиб ёзувчи бўлиб қолдими? Сен шу пуч обрўга учаяпсанми? Ахир, ҳали жуда ёшсан, ўз тенгинг топилар?
– Нега шошасан? Ўқишни тугат, сендай қизга ҳали жуда кўп совчи чиқади.
– Ўйлаб кўр, кейинчалик ўзинг қатори ёш-ёш йигитларни кўрганингда афсусланиб қолма тағин, кейин кеч бўлади.
– Китоб ёзиб рўзғор қилиб бўларканми? Сен унинг ширин сўзларига учма! Эртага уйсиз-жойсиз, ижара уйда умринг ўтиб кетади...
Мен ўз аҳдимдан қолмадим, чунки ўша «ўз тенги»ни топганларнинг «бахт»ини кўрмаганман. Отам ҳам ўз вақтида ана шундай, «ўз тенги»ни қидириб кетган. Биз онам билан бувим ва бобомнинг уйига қайтиб келишга мажбур бўлганмиз. Одил ака эса ҳаётнинг аччиқ-чучугини кўп тортганлиги сабабли жуда мулоҳазали, ҳар бир гапни ўйлаб, менинг кўнглимга оғир ботмасдан гапирардилар. Мени гўёки гулдек кафтларида асраб-авайлардилар. Уларнинг ёнларида ўзимни баланд, ишончли қўрғонда юргандек эркин ва бахтли сезардим. Ўз касбини мукаммал билган боғбон парвариш қилаётган атиргулдек очилиб-сочилиб юрардим.
Совчилар бир неча марта рад жавобини олганларига қарамай, биз бир-биримиздан кўнгил узолмасдик. Катталарнинг норозилигини, ташвишли чеҳраларини бизнинг муҳаббатга тўла кўзларимиз кўрмасди. Энтикиб-энтикиб бир-биримизга талпинардик, учрашувларимиз давом этарди.
Ўша кунларимиз худди бугунгидай кўз ўнгимда: университетнинг ўнг тарафдаги биноси ҳовлисида кичикроқ фаввора бўларди. Дарсларимиз тамом бўлди дегунча ўша фаввора ёнига, учрашувга шо¬шар¬дим. Аниқ билардим, у ерда Одил ака фавворадан томаётган томчиларга ўйчан термулиб, мени кутиб турардилар. Ўша жой бизнинг ширин суҳбатларимизнинг тилсиз гувоҳи эди. Одил ака фавворадан томаётган биллур томчилар каби соф севгимизни асраб-авайлашга ваъдалар берардилар. Мен эса Одил ака ва унинг совчилари, албатта, менинг яқин қариндошларимни рози қилишига ва, албатта, биз бахтли бўлишимизга ишонардим.

[Nigora Umarova]

Тўй

Оналари Одил акани уйлантиришга шошиларди. Чунки ўша даврда Одил ака ўттизни қоралаб қолган, мен бўлсам биринчи курсда таҳсил олаётган эдим. Охир-оқибат катталар биз ёшларнинг муҳаббатимизга фотиҳа беришга мажбур бўлдилар. Одил ака фикрларини айтдилар: «Ёзда тўй қиламиз, Тошкентдан ижара уй топиб, онамни, укаларимни кўчириб келиб, катта оила бўлиб яшаймиз!» – деб.
Одил ака оиланинг ишонган тоғи эдилар. Шунинг учун оналари, укаларини ҳамиша қўллаб-қувватлар, асраб-авайлардилар. Ҳатто мендай ёш, гўзал қизнинг кўнглини олиш учун ҳам алоҳида яшаш ёки фақатгина менинг кўнглимга қараш каби ваъдаларни бермасдилар.
1955 йилнинг 29 июни эди. Худди келишилгандек, мен охирги имтиҳондан чиқишимга Одил ака аллақачон машина тайёрлаб қўйган эканлар. Ўша даврнинг энг обрўли машинаси саналган «Победа»да Қарноққа кетдик. Йўлда кетаётганимизда ҳар доим бемалол гаплашиб юрадиган бўлишимизга қарамай, Одил аканинг юзларига қаролмасдим. Юрак уришим, ҳатто нафас олишим ҳам ўзимга эшитилар, худди бу овозларни Одил ака ҳам эшитаётганларидек жуда хижолат бўлардим. Одил ака ҳам жуда босиқ ва ўйчан бўлиб қолган, оғизларидан бирон сўз чиқмасди.
Қишлоқдагилар тўй тараддудини бошлаб юборишган экан. Биз етиб боришимиз билан «чоп-чоп», «бўл-бўл» бошланиб кетди. Чевар бувижоним менга атаб оппоқ, атиргули ўзидан чиқарилган «парча» матодан «келин кўйлак» тикиб қўйган эканлар. Кийиб кўрсам, сал кенг экан-у, лекин жуда ярашди. Бошимга бувижонимнинг оқ ғижим рўмолини ташлаган эдим, ойдек келин бўлдим-қўйдим. Кечга яқин уйга куёв жўралари қуршовида кириб келди. Амакимнинг аёли – Шакар янгам қўлимдан етаклаб ҳовлига олиб чиқди. Оқ ғижим рўмолнинг остидан секингина Одил акани қидирдим. Одил аканинг туртиб чиққан яноқлари бироз бўғриққан, бисотидаги биттаю битта оқ кўйлагини кийган, жўралари орасида қимтинибгина турардилар...
Шу куни кечқурун никоҳдан ўтдик. Тўй базми авжига чиқди. Уруш йилларида Одил аканинг оналари бош-қош бўлиб қўни-қўшни аёллар ёрдамида қурган икки хонали, бир айвонли уй келинни кўргани келганлар билан тўлиб кетди. Айниқса, тақдир бошига не-не қора кунларни солган кезларда ҳам сабрли, шукурли бўлган Одил аканинг оналари жуда серҳаяжон, тиниб-тинчимас, ўзларининг иборалари билан айтганда, «терисига сиғмас» эдилар. Ҳали меҳмонларнинг олдига бориб, «олинг-олинг», десалар, ҳали қуда томоннинг ёнига кириб, кўнгил сўрайдилар. Онажонимизнинг ўша кундаги ҳолатларини йиллар ўтиб, ўзим келин олган кунимда тушундим. Ахир, бир парча этлигидан минг қийинчилик билан ювиб-тараб катта қилган фарзандинг эр етиб, куёв бўлади-ю, суюнмайсанми, киши!
У даврларда бугунги кундаги серҳашам тўйхоналар, карнай-сурнай, тўкин дастурхонлар қаёқда дейсиз, бечора қайнонам яхши ниятлар билан боқиб юрган улоқни сўйиб, тўй дастурхонини ёздилар. Келин саруполарини томоша қилмаган, келиннинг саломини олишга кирмаган қариндош-уруғ, ёру дўст, қўни-қўшни, хуллас, ҳеч ким четда қолмади. 1955йилнинг июнь оқшомида бир чиройли, бир серзавқ, севги-муҳаббатга тўла тўйимиз бўлди.

[Nigora Umarova]

Муқаддас қўрғон

Шундай қилиб, севги, ишонч деган пойдевори мустаҳкам, ширингина муқаддас қўрғонимиз бунёд бўлди. Тўйдан кейин Қарноқда бир ой дам олиб, қишлоқдагиларнинг иззат-ҳурматини жойига қўйиб, Тошкентга қайтдик. Олдиндан келишилган икки хонали ижара уйнинг бир хонасига биз – ёш келин-куёв, иккинчисига онамиз, укалари ва жиянлари жойлашишди. Одил ака университетнинг охирги курсида ўқиш билан бирга Ёзувчилар уюшмасида ишлардилар. Катта оиланинг ола хуржуни ёлғиз Одил аканинг елкасида эди.
1955 йилнинг охирида ҳозирги Ўзбек Миллий академик драма театрида Одил аканинг «Чин муҳаббат» деган илк драмаси саҳна юзини кўрди. Асарни томошабинлар жуда илиқ кутиб олишди. Асар узоқ вақт саҳнадан тушмади. Ҳатто вилоят театрларида ҳам саҳналаштирилди.
Томошабинларни ўзига жалб қилган «Чин муҳаббат» оиламизни моддий жиҳатдан тиклаб олишимизга сабаб бўлди. «Ўзимнинг қутли, баракали Марямим, сен ҳаётимга кириб келишинг билан ижодимга ҳам, топиш-тутишимга ҳам барака кирди», – дердилар Одил ака. Қалам ҳақи ҳисобига «ота кўрди», «қуда чақириқ» каби тадбирларимизни ўтказдик. Ёш оила бир тану бир жон бўлиб ҳаракат қилаётганини кўрган яқинларимиз – бобомлар, бувимлар, амаки, тоға ва янгаларимиз хурсанд бўлишди. Шундай қилиб, никоҳимизга тиш-тирноғи билан қарши бўлганларнинг кўнглини «Чин муҳаббат» орқали бир оз юмшатдик. Тўғрироғи, бунга Одил аканинг меҳр-муҳаббати, меҳнати, масъулияти туфайли эришдик.

[Nigora Umarova]

Бошпана

Инсон учун энг зарури ўз уйи – ўлан тўшаги. Агар ўз уйи бўлса, кишининг кўнгли хотиржам, уйқуси тинч бўлади. Бировнинг уйида яшаганда эса ўйлаб қадам босиб, минг ўлчаб чироқ ёқаркансан, киши.
Бир муддат ижара уйда яшаб, унинг машаққатларини чуқур ҳис қилдик. Одил ака ҳам ҳар куни бир марта: «Мар, жоним, бир оз сабр қилгин, ҳадемай ўзимизнинг уйимиз бўлади, кейин оёғимизни узатииб ётамиз», – дердилар. Мен эса кулиб: «Нима, ҳозир оёғингизни узатолмаяпсизми?» – десам, у киши: «Менинг-ку аҳволим ўзимга аён, сенинг олдингда хижолатдаман-да», – дердилар.
Хуллас, бир йилдан сўнг омонат ижара уйнинг барча ташвишларидан қутулишга муяссар бўлдик. Бу хабарни келтирган кундаги ҳолатлари кўз олдимдан кетмайди. «Мар, хоним, суюнчи!» – дедилар эшикдан кирар-кирмас. «Энди бизнинг ўз уйимиз– ўлан тўшагимиз бор. Майли, бир оз тор-ку, лекин ўзимизники-да».
Кузнинг илиқ куни бўлишига қарамай, Одил аканинг пешоналаридан реза-реза тер оқар, қувончдан энтикиб нафас олардилар. Шунда Одил аканинг муқаддас оиламиз олдидаги масъулиятни сезиши, унинг мустаҳкамлигини таъминлашда эркак кишининг ўрни муҳимлигини, бошпана эканликларини чуқур ҳис қилишларини кўриб қувонганим ёдимдан чиқмайди.
Пойтахтнинг маркази – Амир Темур хиёбонининг биқинида жойлашган Ёзувчилар уюшмаси тасарруфидаги бинодан бизга бир хонали уй беришди. Курант қаршисидаги бу уйда олимлар, санъаткорлар, хуллас, бир сўз билан айтганда, ўша даврнинг машҳурларидан кўпчилиги истиқомат қилганлари сабабли ҳовлисига кираверишда қоровулхона бўларди. Ҳар сафар ишдан қайтаётганларида Одил ака ўша қоровулхонага кириб, қоровул чол билан бир пиёла чой ичиб, бир оз гурунглашиб, кейин уйга кирардилар. Баъзи кунларда Одил акани ҳовлида кўриб, овқатимни суза бошлардим. Бироқ у киши қоровул билан узоқ гурунглашиб қолсалар, овқатим совиб, бир оз жаҳлим чиқарди. Уйга кирганларидан сўнг: «Тенг-тенги билан-да, бир соат қолдингиз ўша қоровул чолнинг ёнида», деб иддао қилсам, Одил ака: «Қизишманг, одамни ажратиш керак эмас, уч хонали уйда яшайдиган Фалончиев ҳам, ўша қоровул чол ҳам мен учун бир хил – иккаласи ҳам Оллоҳнинг бандаси. Ўша киши борлиги учун биз хотиржам яшаймиз. Бир оз кўнглига қарагим келди-да», – дердилар.

[Nigora Umarova]

Фарзанд қувончи

Янги уй қувонч устига қувонч келтирди. 1956 йил 14 ноябрда ўғлимиз Муроджон дунёга келди. Туғруқ бир оз қийинчилик билан ўтди. Лекин фарзандимни бағримга босган лаҳзадаёқ чеккан азобим ёдимдан кўтарилди. Чақалоғимнинг «инга»сини эшитган куним мендан бахтли одам бу дунёда йўқ эди, гўё. Шундай онларда ҳамшира қўлимга мактуб тутқазди.
«Эркам, гўзалим, ақллим!
Аввало «она» деган номни олганингиз билан олам-олам табриклар ва ташаккурлар.
Менинг йўқлигим оқибатида тўккан ҳар бир қатра ёшларингиз, ҳамма азоб-уқубатларингизни мен ҳам бир-бир кечириб чиқдим, лекин шунда ҳам бу изтиробларингиз учун ўзимни чуқур гуноҳкор ҳисоблаб, қаттиқ кечирим сўрайман. Сиз, албатта, «эгилган бошни қилич кесмас», деб ўйлайсиз, бироқ ишонинг, эркам, мен кечаси билан ўйлаб, қаттиқ азобланиб чиқдим.
Майли, эркам, бу оғир қийинчиликлар эвазига ўғиллик бўлибмиз. Сиз она, биз ота бўлибмиз. Бу шундай катта, ҳатто шундай улуғ бахтки, ҳар иккимизнинг чеккан азобларимиз унинг олдида чивиндек бўлиб кўринмайди.
Гўзалим, гўзалим, кечиринг, кечиринг... Ёнингизда бўлмаганим учун, лаънати одамларга сизни қийнашга йўл қўйганим учун, ҳаммаси учун кечиринг, оппоғим!
Мен кеча самолётда учиб келдим. Бу катта ва бахтли хабарни эшитганимда Москва ҳам кўзимга кўринмасдан қолди. Шу заҳотиёқ самолётга чиқдим-у, қушдек учдим, 12 соатли йўл ўн икки йилдек кўринган узоқ сафар орқада қолиб, мана, олдингизга келдим... Ҳамма гапингиз, талабингиз, қайғу ва шодлигингизга йўлдош бўлиш учун оддий бир жангчидек эшикларингиз тагида бош эгиб турибман. Буюринг, талаб қилинг, дўқ қилинг – ҳаммасига бош эгаман. Бугундан бошлаб сиз қўмондон, биз жангчига айландик.
Ўзингиз ва ўғлимизни ўпиб қолган гуноҳкорингиз.
(Имзо)».

Бу хат қалбимни янада нурга тўлдирди. Шундай одам билан бирга яшаётганимдан ич-ичимдан суюниб кетдим.
Мурод эмаклаб «овора» бўлмасдан тез юриб кетди. Ўша уйда Мурод бир ёшга тўлди. 1957 йил охирида эски уйимизда катта полвонимизнинг «юбилей»ини қилдик.
1958 йилни Чилонзордаги икки хонали янги уйда кутиб олдик. Бу уйда Шуҳрат ака, Иззат Султон, Мавлон Икром, Ваҳоб Рўзиматов, Пўлат Мўмин, Саид Аҳмад, Озод Шарафиддинов, қорақалпоғистонлик шоир Абитой Турумбетов каби Ўзбекистоннинг атоқли шоир ва ёзувчилари билан қўшни яшадик. Айниқса, ижодкорларнинг аёллари бир-биримиз билан опа-сингилдай бўлиб кетдик.



Фарзандлар. Рустам, Искандар, Мурод.