Ижодни кўнгил иши деб билган ёзувчи: Ўткир Ҳошимов

[Nigora Umarova]

Муножаат Омонова, талаба:
— Ўткир ака, сизни муҳаббат куйчиси дейишади. Бугун бир қиз билан юриб, эртага бошқа қиз билан кетадиган бевафо йигитларга муносабатингиз қандай?
Саид Аҳмад:
— Ўткир ўйлаб олгунича мен фикримни айтай, меники жуда яхши. Йигит бўлиб қолсам, ўлай агар, мен ҳам худди шундай қилган бўлар эдим.
Ўткир Ҳошимов:
— Мен ундай йигитларни номардлар, дейман. Ёшлик инсонга бир марта берилади. Севги эса Яратган томонидан ёшликка инъом этилган бебаҳо неъмат. Уни қадрламаганлар, қадрига етмаганлар бир умр азобда, эзилиб, армон билан ўтади.
Собир Мустафоев, талаба:
— Устоз, танқидга қандай қарайсиз, чидайсизми?
Саид Аҳмад:
— Бу кунларга етгунча емаган калтагим қолмади. Ҳаётдаям, адабиётдаям жуда кўп ноҳақ, адолатсиз айбловларга учрадим. Кўр-кўрона танқиддан осони йўқ. Уни кўриш, таҳлил қилиш, таклиф бериш қийин. Улуғ олмон шоири ва мутафаккири Вольфганг Гёте таъкидлагандай, "Хатони пайқаш ҳақиқатни топишдан кўра анча осон, хато юзада ётади, уни дарҳол кўриш мумкин; ҳақиқат эса чуқурликда, унга етиб бориш ҳар кимнинг иши эмас".
Умр қисқа. Ҳақиқат эса узоқ яшайди. Ҳалол танқид ҳақиқат деганидир. Ҳақиқатни айтганларни жуда қадрлайман. Буюк ёзувчи Абдулла Қаҳҳорни ҳақиқат тимсоли деб биламан.
Ўткир Ҳошимов:
— Ундай бўлса, Қаҳҳор домла биринчи китобингизни танқид қилганида нега тумтайиб юргансиз?
Саид Аҳмад:
— Болали уйда сир ётмас, дегани шу-да. Бу "безобразний" шогирдман деб, сирларимни билволиб, маҳмадонагарчилик қилгани-қилган.
Аммо-лекин, Ўткирнинг даъвоси рост.
1940 йили "Тортиқ" номли биринчи китобим чиқди. Ўзимни катта ёзувчилар қаторига қўшиб, дунёга сиғмай юрсам, "Ўзбекистон адабиёти ва санъати" журналида китобим тўғрисида Абдулла Қаҳҳорнинг мақоласи чиқиб қолди. Ўқиб, кўзларим тиниб, бошим айланиб, чўккалаб қолдим. Абдулла Қаҳҳор китобдаги ҳамма ҳикояни бракка чиқарибди, биронта ҳикояни кўнгил учун ҳам дуруст демабди. Мақола охиридаги: "Саидаҳмад қўлига танбур олипти, қулоғини бурашига, чертишига қараганда тузук бир машқ чала оладиганга ўхшайди, лекин ҳали машқ чалгани йўқ, "Тортиқ"даги ҳамма ҳикоялар шуни кўрсатади. Танбурни қўлга олиб, созлашдан мурод машқ чалиш эканини эсдан чиқармаса бўлгани", деган аччиқ сўзлардан кейин анча вақтгача Абдулла акани ёмон кўриб юрдим, ҳатто, "Абдулла Қаҳҳор мени кўролмайди: ўзидан ўтиб кетишимни хоҳламайди, "икки қўчқорнинг боши бир қозонда қайнамас", деб шуни айтишади-да", деган аҳмоқона хаёлларга бориб, аразлаб юрган вақтлар бўлган.
Мен у пайтларда ғирт гўдак "ёзувчи" эдим. Адабиёт ҳақидаги тасаввурим ҳам, илмим ҳам саёз эди. Аммо кўп ўтмай, у кишининг айтган гаплари юз фоиз ҳақ эканига тан бердим.
1965 йили "Уфқ" нашр этилди. Яна устознинг мақоласи чиқди. Мақоладаги: "Саид Аҳмад бундан кўп йиллар муқаддам қўлига адабиёт танбурини олиб чертганда, қўли келишганини кўриб, яхши созанда бўлиб, яхши-яхши машқлар чалишини орзу қилган эдик. Шу орзумиз ушалиб келаётибди. "Уфқ" унинг илҳом ва маҳорат билан чалган машқидир" деган сўзлардан бошим осмонга етди.
Абдулла Қаҳҳор сингари адолатли инсонлар кўпроқ бўлишини ҳамиша орзу қиламан.
Ўткир Ҳошимов:
— Саломат Иброҳимова деган синглимиз зўр савол берипти: "Бахтдан лаззатланиш деганда нимани тушунасиз?
Инсон учун бахтли бўлишдан ортиқ давлат йўқ. Бахтдан лаззатланиш эса ундан минг чандон буюк саодатдир. Мен шу сўзлар ёнига бахтни ўзгаларга туҳфа этиш деган яна бир муқаддас эзгулик мавжудлигини айтмоқчиман. Ёзувчи-санъаткорларга Аллоҳ айни шу бахтни ато этган. Ўзингиз ўйлаб кўринг, бировга бир оғиз сўзни маъқул қилиш қанчалар азоб. Баъзан дўстингга, укангга, акангга, ота-онангга ёқиши мумкин бўлган сўз тополмай қийналиб кетасан. Энди тасаввур қилинг, битта романда 20-30лаб тирик жон китобдан чиқиб, ёнингизга келади. Сиз улар билан сўзлашасиз, баҳслашасиз, тортишасиз. Агар улар сизга ёқса, ёзувчининг бахти, ёзувчи шу бахтдан лаззатланади.
...Таниқли ҳофизлар сингари ёзувчи-шоирларнинг ҳам юлдузли онлари бўлади. Тонг юлдузидек адабиёт осмонида чарақлаб турарди Ўткир Ҳошимов ҳам ўша йилларда. Унинг "Одамлар нима деркин...", "Баҳор қайтмайди", "Қалбингга қулоқ сол", "Нур борки, соя бор", "Дунёнинг ишлари", "Икки эшик ораси" каби асарлари қўлма-қўл бўлиб кетган, "Баҳс" телекўрсатувидаги чиқишлари янаям машҳур қилиб юборган эди адибни. Қаерга борса одамлар қуршаб олишар, саволларга кўмиб ташлашар эди. СамДУдаги манзарани эса саволлар ёмғирдек ёғилди, дейиш мумкин, холос...
Осоқ Очилов, талаба:
— Ўткир ака, илҳом дегани нима?
Ўткир Ҳошимов:
— Маза қилиб ишлаш.
Шукур Солиев, ўқитувчи:
— Саид Аҳмад домланинг режаларини билдик. Сизники қандай?
Ўткир Ҳошимов:
— Бундан кейин ёзмайман десам, нима қилардингиз. Бу, албатта, ҳазил. Ёзувчининг ёзмагани— ўлгани. Мен ёзувчи бўлдим дегани ҳам — ўлдим дегани. Ёзувчи фақат ёзув столига ўтирганда эмас, ҳамиша, ҳамма ерда, куну тун ишлаши керак. Мен ҳам йирикроқ бир асар устида ишлаяпман.
Одил Пўлатов, талаба:
— Ёлғонга муносабатингиз?
Ўткир Ҳошимов:
— Ёлғон яхши ниятда ишлатилган бўлса индамайман.
Учрашувда ҳаётий муаммолар, адабиёт, шеърият, адабий жараёнлар доирасида жуда кўп саволлар тушди. Саид Аҳмад, Озод Шарафиддинов ва Ўткир Ҳошимов бу саволларга жавоб беришга ҳаракат қилишди, Аммо, саволлар ҳаддан ташқари кўп бўлгани учун ҳаммасига жавоб беришнинг иложи бўлмади. Пешинда бошланган учрашув тугаганда қош қорайиб қолган эди.

[Nigora Umarova]

4
Учрашувдан кейин тўғри Ургутга, бизни қишлоққа жўнадик.
Саид Аҳмад ака дарвозахонадан супага ўтиб, кенг ҳовлига назар солди. Ҳовли адоғидаги баҳайбат уч туп ўрик, якка бўлсада, уларданам басавлатроқ бўлиб турган ёнғоқ ва катта-кичик олма-гилосларни мароқ билан кўздан кечирди. Супа, супа бурчида олхўри, олхўри остига семон ҳовузча, водопровод жўмрагидан жилдираб оқаётган сув ҳовузчани лимо-лим тўлдирган, ҳовуз деворидан тошиб чиқаётгани майса қоплаган ариқча орқали дарахлар ости қараб оқиб ётибди.
Супанинг ўнг тарафи олди айвонли пастқам иморат, айвонни кўтариб турган устунлар кўкиш рангга бўялган. Чап қанот — сайисхона. Сигир-бузоқ, ўт-пичан кўздан пана бўлсин учун кўкрак бўйи сарғиш қанор билан тўсилган.
— Бор дов-даска шуми?— деди отамга қараб. — Бизга сизни Ургутнинг биринчи номерли бойи дейишганди.
— Тўппа-тўғри! — деди отам.— Бу қоронғи дарахтда Кўчимчўянга бас келадигани йўқ.
— Бойбово, кечқурун ҳув анови ерга битта симкаравот қўйиб, Озод домлага жой қилиб берасиз,— деди адиб ҳовли тўридаги ёнғоқ тарафни кўрсатиб.— Томингизнинг шифире жуда юпқа экан, домланинг хуррагига чидолмайди, эрталаб шифер қидириб юрмайлик деяпман-да.
Меҳмонхонамиз бир пасда улкан ёзувчилар келганидан бохабар ҳамқишлоқлар билан тўлди. Саид Аҳмад ака улар қуршовида аскиябозликка тушиб кетган бир пайтда Ўткир ака кўзи билан "ташқарига чиқайлик" дегандай имо қилди. Ҳамманинг эътибори Саид Аҳмад акада эмасми, сирғалиб чиқиб кетганимизни ҳеч ким пайқамади.
— Бир қишлоқ айланмаймизми? — деди кўчага чиққанимиздан кейин Ўткир ака.— Анча бўлди, тўсатдан вовуллаб оёғингга ташланувчи кучукларга тош отмаганимга.
— Хавотир олманг,— дедим. — Бизни кучуклар ақлли, меҳмонга ташланмайди, салом беради.
Икковимиз қоп-қоронғи, нам тош кўчадан секин юриб кетдик. Ҳали ётарпайти эмас, қишлоқнинг турли томонида итлар акиллаши, эшак ҳанграши, аёлларнинг чийиллаган овозлари, болаларнинг йиғилари эшитилиб турибди
Бизнинг уй қишлоқ четида — Ургут-Самарқанд асфальт йўлидан ўнгга бурилган ердаги биринчи кўча бошида жойлашган. Катта йўл ёқасида Зарафшон дарёсидан чиқиб келиб, беадоқ боғ-роғларга оби ҳаёт етказиш учун Самарқанд туманига шошаётган Янги ариқ канали бор. Каналнинг суви доимо лойқа, чўмилсанг тишларинг орасида қум ғижирлайди. Аммо сувдан чиқиб офтобда ётсанг, офтобда куйиб яна сувга тушсанг ҳечам касал бўлмайсан — чўмилавериб чармдай қотирмоч бўлиб кетган баданга касалнинг тирноғи ўтмаса керак-да. Бу канал қишлоқни даладан ажратиб турувчи чегара ҳамдир. Каналнинг у ёғи то қўшни Бешкалу Санчиқул қишлоқларига довур кенг дала-дашт. Ёзда ҳамма ўша томонга кўчиб чиқади: катта-кичик, бола-чақа, мол-ҳол, арава-трактор, бақир-чақир, қий-чув, хуллас, қишлоқнинг жами экин-текини, деҳқончилиги — тирикчилиги ана шу дала-даштда.
Каналга етгунча Ўткир акага шуларни айтиб бердим.
— Бизни Дўмбирободдаям Қонқус деган анҳор бор,— деди Ўткир ака хира ойдинда оқ-қора илондек ялтираб кўринаётган каналдан кўз олмай.— Бўйин-юзларимиз офтобда тиришиб, темиратки босиб кетсаям сувдан чиқмасдик. Баъзи кунлари қош қорайганда раҳматлик онам қўлимдан етаклаб уйга олиб кетмагунича ётаверардик тупроқда думалаб.
Ўткир ака узоқда, ўнг томонимизни ердан осмонга довур девордай тўсиб ётган ҳайбатли Ҳисор тизма тоғларига бир пас тикилиб қолди.
— Боя келган чоғимизда онангизни кўриб, ғалати бўлиб кетдим. — деди ўйчан. — Онамнинг худди ўзи экан. Жуда юввош, жуда меҳрибон. Кўринишиям содда, хокисор. "Онажон!" деб юборишимга сал қолди. Ҳаммага яхшилик қилишни истайдиган, оқкўнгил, гина-кудуратни билмайдиган беғубор аёл эдилар онам.
— "Дунёнинг ишлари"ни ўқиганда онангизни қанчалар яхши кўришингизни сезганман.
— Азиз Қаюмов домла бир жойда бу китобни ўзбек аёлига қўйилган ҳайкал, ўзбек онасини ҳаммага кўз-кўз қила оладиган бебаҳо асар, деб ёзибди. Домлага раҳмат, албатта. Аммо мен бу китобни ёзаётганда фақат ва фақат жондан азиз онамни, онажонимни ўйлаганман. Ким нима деб мақтамасин, китобда онамдаги фазилатларнинг ўндан бирини ҳам айтолганим йўқ. Менимча, оналар қалбини, оналар қалбидаги чексиз-чегарасиз меҳр-муҳаббатни ҳеч ким, ҳеч қачон охиригача таърифлаб беролмаса керак.

[Nigora Umarova]

— Отангиз ҳақида у қадар тўлиб-тошиб ёзмагансиз,— дедим бир зумлик жимликдан фойдаланиб. — Балки, ўқимагандирман.
— Биласизми, менинг ота-боболарим ўз замонасининг машҳур кишилари бўлишган. Энг катта бобомиз, бобомнинг боболарини Абулқосим эшон дейишган. Абулқосимхон Туркистон тарихида чуқур из қолдирган мўътабар зотлардан бири бўлиб, Х1Х асрда Тошкендаги Абулқосимхон мадрасасини қурдирган. Бир йўла 100-150 талаба таҳсил олган мадрасада Абдулла Қодирий, Абдурауф Фитрат каби буюк зотлар ўқиган. Бобокалонимнинг фарзандларидан бири бўлган Ҳошимхон эшон ҳам ўқимишли, зиёли киши бўлган, мадрасада дарс берган, тижорат ишлари билан шуғулланган. Отам Атоуллахон Ҳошимов шаҳардан қишлоққа кўчиб келиб, бир муддат деҳқончилик билан шуғулланган. Сўнгра Тўқимачилик комбинатида, ундан сўнг шу комбинатнинг болалар оромгоҳида ишлаган.
Аждодларим тўғрисида батафсил гапириб бераётганимнинг сабаби шундаки, ҳар ким ўз аждодлари билан фахрланишга ҳақли. Мен ҳам аждодларим, ота-онам билан ғурурланаман, улар сингари одамлар меҳрига сазовор бўлиб юргим келади.
— Мени отам жуда қаттиққўл, чўрткесар, айтганини қиладиган, қилмайдиганларни мажбурлаб бўлса ҳамки бажартирмай қўймайдиган киши, — дедим мен.— Аммо фақат ўз нафсига кўмилиб қоладиганлардан эмас, ҳаммани ўйлайди, қишлоқ, қишлоқдошлар обрўйи баланд бўлсин, бировлар олдида эгни қисиқ, тили калта бўлмасин, деб куюнади.
— Биз ҳам отамиздан ҳайиқар эдик, — давом этди Ўткир ака. — Беш ака-сингил эдик оилада.Бир қиз, тўрт ўғил. Мен учинчиси. Отамнинг биринчи оиласидан яна битта опам бор. Отамни иззат қилиш кераклигини онам ўргатганлар. Онам, ҳозир отанг келадилар, атрофни тозалаб қўйинглар, деса ҳовлини бир пасда чинни-чироғда қилиб қўярдик. Отам хурсанд бўлганларини кўрганда эса бошимиз осмонга етарди.— Ўткир ака рўпарасида миннатдор қиёфали отаси тургандай жойида тўхтаб қолди. Кейин елкаларини силкитиб-силкитиб кулди.— Ўзимизнинг историямизга берилиб кетиб асосий масала эсдан чиқаёзибди-ку! Тамакини сўрамоқчи эдим. Меҳнати оғир, нархи баланд, тўғрими? Енгил-елпи меҳнат билан мўмай даромад эгаси бўлиш, албатта, қийин. Лекин пул-пул деб саломатликни эсдан чиқариш — келажакни вайрон қилиш билан тенг эмасми?
Сездимки, Ўткир ака тамакичилик муаммоларидан анча-мунча хабардор. У кишига соҳа бўйича умумий характеристика эмас, фожиа илдизини кўрсатувчи деталлар керак.
— Ҳозир икковимиз сув бўйида юрибмиз. Устимизда кастум-шим, оёғимизда иссиқ пайпоқ, туфли. Шунга қарамай салқиндан этимиз жунжикяпти. Тўғрими? — Ўткир ака ёнбошимда жимгина тинглаб боряпти. — Ҳозир бригадир келсаю, оёқни ечиб, шимни тиззадан баланд шимаринг, тамаки экасиз, деса, одам қандай аҳволга тушади. Тамаки деган бу арзанда шу қадар безбетки, уни етиштириш билан боғлиқ юмушларнинг тўқсон тўққиз фоизи қўлда бажарилади. Даставвал уруғи қопчаларда намланиб, ўн беш-йигирма кун сандалга ёпилган кўрпа остида нишлатилади. Уруғ иссиқ кўрпа тагида соч каби нозик, оппоқ илдизчалар чиқаргач, майин гўнг ва тупроқ аралаштирилиб парникка сепилади. Парникдаги уруғ ўсиб, икки-учтадан қулоқ чиқаргунча, қарийб бир ой, кунига икки-уч маҳал сув, ўғит ва ҳар хил зарур дори-дармонлар билан парваришланади. Шу орада ер ҳайдалади, жўяк олинади. Экишдан бир-икки кун аввал жўяклар захлатиб суғорилади ва милдиратиб оқизиб қўйилади.
— Сув-лойга ботиб экиларкан-да.
— Жўяк захламаса, ерга қадаётганда илдизи синиб кетади. Жўякдаги милдираган сувда қўл чайилиб турмаса, бармоқларга лой ёпишиб қолади, оқибатда экиш янаям қийинлашади. Асосан аёллар, мактаб ўқувчилари бажаради бу ишларни.
— Шунинг учун аҳолининг кўпи оғир касал денг...
— Бир гектар майдонга 13-15 минг туп ниҳол қадалиши керак. Бу, бир гектарга тамаки экиш учун шунча минг марта эгилиб турилади, дегани. Оёқ-қўлинг музлаб, белинг тарашадай қотиб, бошинг айланиб кетади. Лекин бу, ҳали ҳаммаси эмас. Ўтоқ, чопиқ, йиғим-терим, тизиш-тойлаш-у топширишгача ҳамма-ҳаммаси қўлда. Техника деганингизнинг кучи ер ҳайдашу бир-икки культувациядан бошқасига етмайди.
— Лекин одамларнинг ўзлари-ўзларини мажбур қилади шу ишларга, тўғрими?
— Нима қилсин. Ота-бобоси чолдевордан бошқа уйни кўрмаган, йиллар давомида қозони мойга ёлчимаган бўлса. Тамаки экила бошлаганидан кейин омборида дон пайдо бўлди, харобаларини бузиб томи шифер уй қурди, тўй қиляпти, боласини шаҳарга — ўқишга юборяпти. Шунинг учун ўлиб-тирилиб меҳнат қилади. Соғлиқ эсга келадими бунақа пайтда.
— Бундай азобли меҳнатга минг эмас миллионлар берса оз, — деди Ўткир ака куюниб.— Ҳали адолатсизликлар бижғиб ётибди. Одамларимиз гўл. Арзимаган эҳсон учун жонини жабборга бериб кетмон чопади! — Суҳбатдошимнинг жаҳли чиққанда кесиб-кесиб сўзлаши, узиб-узиб олиши айрим мажлису машваратлардан менга таниш эсада, ҳозиргичалик қизишиб кетганини кўрмаган эканман. Энг ёмон кўрган одамини ерга босиб, бурнини ажриққа ишқалашга шайланган баҳодир қиёфасини эслатарди унинг ҳолати. — Вақти-соати келиб бу кўргуликларга ҳам чек қўйилар, а, нима дедингиз? — деди бироз жим кетганимиздан сўнг чуқур хўрсиниб. — Қани энди оёқ-қўлинг чилвирланмаган бўлсаю, халқни эзиш, эзғилаш нималигини очиб ташлайдиган бир китоб яратсанг! Мисоллар шу қишлоқнинг ўзида тиқилиб ётибди. Зўр чиқарди.
Қишлоқ айланиб уйга қайтиб келганимизда Саид Аҳмад аканинг ҳангомалари баланд пардаларда давом этар, ҳовли этагидаги ўрик томондан баралла эшитилиб турган Озод аканинг хурраги гуриллаган кулгиларга гулдираб жўр бўлмоқда эди.

[Nigora Umarova]

5
Эртасига Ургут гилам фабрикасида, Каттақўрғон ёғ-мой заводида учрашувлар бўлди. Оқшом Тошкентга қайтдик.
— Биринчи бўлиб Ўткирни уйига қўямиз,— деди шаҳарга кирганимизда Саид Аҳмад ака.— Ахир, у раҳбаримиз.
Ўткир ака ҳарчанд қаршилик қилмасин устод адиб фикрида туриб олди.
— Келинни чақир,— деди Ўткир аканикига етиб келганимиздан кейин амирона оҳангда.
Зум ўтмай остонада Ўлмасхон опа пайдо бўлди.
Саид Аҳмад ака машина багажидан қовурдоқ солинган кострулкани олиб, Ўлмасхон опага тутқазди:
— Шу хасис эр билан яшаётганинг учун раҳмат. Эркак бўлиб биз чидолмасдик. Қара, қовурдоқни едирмай қайтариб олиб келди-я!
Устознинг меҳри ийиб, хотинимга мақтаса керак, деган илинжда турган Ўткир ака хохолаб кулиб юборди.
Ҳаммамиз қўшилдик.
Қовурдоқ эсимиздан чиқиб кетган экан.

2010 йил 20 июнь.

[albatros]

Севимли адибимиз Ўткир Ҳошимовнинг ҳаёт йўли билан сиз мухлисларни бир оз ҳамнафас қилаётганимиздан хурсандмиз.

Аждодларим билан фахрланаман
Ҳар кимнинг аждодлари орасида улуғ инсонлар бўлиши мумкин. Мен ҳам тарихда эзгу ишлар билан ном қолдирган бобокалонларим билан фахрланаман ва бу ҳақида айтсам газетхонлар тўғри тушунади, деган умиддаман.
Тошкентда, Олий Мажлис биноси ёнида, Алишер Навоий номидаги Миллий боғида қадимий мадраса бор — Абулқосимхон мадрасаси. Бу мадрасани 1850 йили бунёд этган зоти шариф — Абулқосимхон эшон менинг бабокалоним бўлган эканлар.Абулқосимхон эшон 1865 йилда Чор Россияси Тошкентни истило қилганида, шаҳар ҳимоячилари сафида бўлган.
Ўша пайтда чиқадиган «Туркистон вилояти газети»нинг муҳаррири, тарихчи олим Николай Остроумов ўзининг бир қанча китобларида Тошкентдаги ёрқин сиймолар, жумладан, Абулқосимхон эшон ҳақида ғалати ва қизиқарли далилларни ёзиб қолдирган. У 1885 йили Абулқосимхон эшон билан қилган суҳбати ҳақида бундай деб ёзади: «Мен у киши билан турли масалалар ҳиқида икки соат суҳбатлашдим. Ўзи олим киши бўлгани учун ўқувчиларга тарбия бериш ниятида ўз ёнидан ўттиз минг сўмга яқин пул сарфлаб, Бешёғоч даҳасидаги ҳовлиси ёнида пишиқ ғиштдан мадраса бино этган. Мадрасада баъзан юз, баъзан эллик талаба ўқиши учун йилига икки минг сўм сарфлайди. Мен Туркистон генерал-губернаторининг ижозат билан 1885 йил 22 июнда ўлкада дарахтлар ва гулларни яхши парвариш қилиш борасида кўргазма уюштираётганимизни айтганимда Абулқосимхон эшон «Дарвоқе, деҳқончиликка машғул бўлмоқ Худойи таолонинг кароматидур. Марҳум қиблагоҳимдан менга пул қолган эмас. Мазкур мадрасани ва анда бўладурғон тамомий харажатларни деҳқончиликдан ҳосил қилиб турибман», деб бизга жавоб қайтарди…»
Остроумов у зоти шарифнинг яна бир ибратли фикрини ёзиб қолдиради:
«Одамзотнинг нафси таомсиз ўлганидек, илмсиз одамнинг дили ўликдир!»
1892 йили Тошкентда вабо касали тарқалади. Муттасил кўпайиб бораётган солиқлардан тинкаси қуриган, истилолар зўравонлигидан тоқати тоқ бўлган халққа вабо ортиқча эди. Шунданми, халқ оёққа туради. Шу тариқа «Вабо қўзғолони» номи билан тарихга кирган миллий озодлик ҳаракати бошланади. Чор лашкарлари Эски шаҳарга бостириб киради. Шунда Абулқосимхон эшон муқаррар ўлимни бўйнига олиб, генерал-губернатор Вревскийга жуда мантиқли ариза ёзиб, қабулига киради. Унга бу икки томон учун ҳам фожеага олиб келишини англатади. Шу тариқа чор аскарлари шаҳардан олиб чиқилади.
Яна бир ибратли воқеа. 1892 йил 30 июн куни Абулқосимхон эшон Хўжа Аҳрор Жоме масжидида минг-минглаб одамлар олдида «Тарихда Шоҳ Бобур ўғли Ҳумоюн ўлимини Аллоҳдан тилаб олади. Мен Аллоҳдан вабо балосини ўзимга тилаб олмоқчиман», дейди.
Бу ҳайратомуз ҳодиса Н.Остроумовнинг «Фон Кауфман — Туркистон ўлкасининг ташкилотчиси» китобида шундай тасвирланади: «Мункиллаган ёшда сўнгги кунлардаги воқелардан («Вабо қўзғолони»дан, демоқчи) қаттиқ ларзага тушган муҳтарам Абулқосимхон шундан сўнг тезда — 4 июлда вабо касаллигидан вафот этди. Қизиқарлиси шундаки, шундан кейин вабо барҳам топганини тошкентлик сартлар унинг вафотига нисбат беришди…»
Худога шукр, Истиқлол шарофати билан мадраса атрофи чинакам сайлгоҳга айлантирилди. Бу ерда буюк бобомиз Алишер Навоий ҳайкали бунёд этилгани, Миллий боғ яратилгани қалбимизни қувончга тўлдиради.

Бир умрлик сабоқ
Урушдан кейинги авлоднинг болалиги қанақа ўтган бўлса меники ҳам шундай ўтган. Мен ҳалол меҳнати билан кун кўрадиган оилада вояга етганман. Ота-онам ҳаромдан ва ёлғондан ҳазар қилишни ўргатишган. Ҳалиям шу шиор билан яшайман. Фарзандларимга ҳам шуни уқтираман.
Болалигимдаги бир воқеани айтиб берай. Уйимиз ёнида жийдазор бўларди. У ерда мен тенгдош ўртоқларим билан сигир боқардим. Ўша пайтда сигирни ёғоч қозиқ билан арқонлаб қўярдик. Ёғоч қозиқнинг ёмон томони шундаки, қоқаверсангиз, синиб кетади. Бир куни жийдазордан темир қозиқ топиб олдим, озгина арқони билан. Қозиқни сигиримизнинг арқонига боғлаб, уйга келдим. Ярим кечаси адам уйғотди. Қўлида темир қозиқ. «Қозиқни қаердан олдинг?» деди. «Топиб олдим», деб жавоб қайтардим. «Қаердан?» «Қийшиқ жийданинг тагидан!» «Жийданинг тўғриси бўлмайди. Ҳаммаси қийшиқ бўлади», деди адам жаҳл билан ва «Қаердан олган бўлсанг, худди ўша жойга олиб бориб ташла, ҳозироқ!» деди. Ёш боламан, ярим тун бўлса, чакалакзор. Яна Дарҳон анҳорининг лопиллаб турган кўпригидан ўтиш керак… Албатта қўрқдим! Энди чиқиб кетаётгандим, менга раҳми келиб, акам эргашмоқчи бўлди. «Ўзи ташлаб келади!» деди адам қатъият билан. Амаллаб кўприқдан ўтиб, чакалакзор томонга қозиқни улоқтириб, қайтиб келдим. Лабимга учуқ тошганини ҳисобга олмаганда ҳеч нарса бўлмади. Лекин уч-тўрт кундан кейин адам яна ёнига чақириб олди-да, бундай деди: «Сен топиб олган қозиққа биров молини бойлагани аниқ. Агар ўша молни кимдир ўғирлаган ёки мол адашиб кетиб қолган бўлса-ю, қозиқ бизнинг уйдан чиқиб, ўша одам сени ўғри гумон қилса нима бўлади? Биз нима деган одам бўламиз?» Мана шу воқеа менга бир умрлик сабоқ бўлди.

[albatros]

«Худо кўнглига солмагунча…»
Асар ёзиш фарзанд кўришга ўхшайди. Ҳақиқий асар ёзилмайди, туғилади. Мен бунга қаттиқ ишонаман. Яна битта шиорим бор: «Худо кўнглига солмагунча, ҳақиқий ёзувчи қўлига қалам олмайди».

«Диплом иши ёзмаганман!»
Талабалик — олтин даврим, дейишади. Менинг талабалигим олтин давр бўлган эмас! Трамвайнинг майдончасида ўтган. Сабаби, ишлайдиган газета таҳририяти Навоий театрининг, факультетим эса ўша пайтдаги Ҳамза театрининг ёнидаги бинода эди. Тушгача ишласам, пешиндан кейин трамвайга ўтириб, ўқишга югурардим. Ёки тушгача ўқишга борсам, тушдан сўнг ишга чопардим.
Талабалигим ҳам ўқиб, ҳам ишлаб ўтганидан афсусланмайман. Чунки, талабаликда ишлаганларнинг тажрибаси бошқалардан олдинроқ шаклланади. Шуям сабаб бўлса керак учинчи курсда ўқиётган пайтимдаёқ биринчи китобим чиққан. Яна бир фойдали томони — у пайтда университетни битираётган талаба ҳам диплом иши ёзиши, ҳам давлат имтиҳони топшириши керак эди. Мен диплом ишига мавзу сўраганимда Воҳид Абдуллаев деган домламиз «Сизнинг китобингиз чиққан-ку, шунинг ўзи диплом иши! Биз нима учун талабаларни ўқитамиз, китоб ёзишларингиз учун-да!» деган. Шу билан китобимнинг ўзи диплом иши бўлган.

Муҳаббат ҳақида
Мен муҳаббатнинг муқаддас ва буюк туйғу эканлигига қаттиқ ишонаман. Агар муҳаббат бўлмаса одамзот аллақачон ҳайвонга айланиб кетарди. Шу боисдан севги туйғусига, муҳаббатга эҳтиромим баланд. Ўзим ҳам севиб турмуш қурганман.

Ойнинг ўн беши…
Инсон ҳаёти шаҳмат тахтасидаги пиёданинг юришига ўхшайди. Оқ катакдан ҳам, қора катакдан ҳам ўтиши мумкин. Одам қийинчиликдан қочмаслиги лозим. Чунки ҳар бир одамнинг ҳаётида ёруғ дамлар ҳам, сояли паллалар ҳам бўлади.

Носвой ва атир ҳиди
Мен ҳамма устозларимни бирдай ҳурмат қиламан. Мактабда дарс берган ўқитувчимдан тортиб, университетда сабоқ берган домлаларимни, биринчи асаримни чоп этган устозларим-у, қўлимга биринчи маошимни тутқазган кишини… Лекин устозларим ичида уч кишини алоҳида эҳтиром билан тилга оламан. Булар — Абдулла Қаҳҳор, Саид Аҳмад, Озод Шарафиддинов. Улар ҳамиша менга тўғри йўл кўрсатишган, хатоларимни тузатишган, ютуғимдан қувонишган.
Бу устозларимнинг ҳаммаси билан қизиқарли воқеалар кўп бўлган. Саид Аҳмад ака билан-ку, Ўзбекистоннинг ҳамма туманларида бўлганмиз. Ота-боладек қадрдон эдик. У киши юрган йўлда этагидан кулгу тўкиларди. Қайси даврага борса, хушчақчақ кайфият уйғонарди…
Бу ҳақда «Саид Аҳмад сафарда» номли асар ҳам ёзганман. Яқин кунларда балки «Даракчи»га берарман. Шундан биттасини айтиб берай. Қайси вилоятга бормайлик, албатта учрашувга чақиришарди. Фарғонага борганимизда тағин бир катта учрашув бўлди. Мухлислар Саид Аҳмад акага савол беришди: «Энг яхши кўрган шогирдингиз ким?» Устоз айтдики, «ҳамма шогирдларимни яхши кўраман. Аммо мана буниси (мени кўрсатди) билан юриш айниқса «удобний». «Нега?» деб сўрашган эди, устоз ғоят «жиддий» сабабини айтди: «Ўткир оналар, чол-кампирлар ҳақида кўп ёзади. Мен эса ёшлар, йигит-қизлар ҳақида ёзаман. Шунинг учун қаерга борсак, учрашув тугаши билан Ўткирни кампир ва чоллар, мени эса чиройли-чиройли қизлар ўраб олади. Бир соатдан кейин Ўткирдан носвой ҳиди келса, мендан атир ҳиди келиб туради. Ишонмасанглар, бир пасдан кейин ҳидлаб кўринглар».

«Фарзандларим — фахрим»
Бир шиорим бор: «Ота-онаси билан фахрланган фарзанд — бахтли фарзанд. Фарзандлари билан фахрланган ота-она — ўн ҳисса бахтли». Чунки ҳар бир ота-она фарзандлари ўзидан кўра комилроқ, яхшироқ бўлишини орзу қилади. Фарзандларимга доим бир гапни такрорлайман: «Иложи бўлса мен қилган савобли ишлардан битта кўпроқ эзгу иш қил, мен қилган хатолардан битта камроқ хато қил!»
Менимча, фарзандаларим шу ўгитга амал қилиб келяпти. Бир ўғил, бир қизим, бешта неварам бор. Ҳозирча улар ҳақида бирон ёмон гап эшитганим йўқ.

«Менинг бойлигим…»
Ёзувчи учун энг катта бойлик — китобхон меҳри. Китобхон меҳрини ялиниб ҳам, зўравонлик қилиб ҳам, пул бериб сотиб олиб ҳам бўлмайди. Худо шундан бегона қилмасин.

Бугун…
Инсон маълум ёшга боргандан кейин босиб ўтган йўли ҳақида ўйлашга мажбур бўлади. Бу табиий. Мен ҳам шу пайтгача ёзган асарларимни «Танланган асарлар»га (ёки «Сайланма» деймизми) тўплаш билан бандман. Улар орасида қирқ йил олдин ёзилган бўлса ҳам ҳалигача китобхонни ўйлашга, ҳаяжонланишга ундайдиган асарларим бор деб умид қиламан. «Дунёнинг ишлари», «Баҳор қайтмайди», «Икки эшик ораси», «Тушда кечган умрлар», «Дафтар ҳошиясидаги битиклар» шундай китоблар бўлса ажаб эмас.

Касал қилар асарлар…
Ижодкор учун аввало, Худо берган истеъдод керак.
Ҳозир адабиётга кўплаб ёш қаламкашлар кириб келяпти. Шеъриятда ҳам, насрда ҳам яхши асарлар яратиляпти. Бундан қувонмоқ керак.
Лекин мени жиндай иштибоҳга соладиган ҳолат ҳам бор. Афсуски, бугунги кунда бир марта ўқишга арзийдиган китоблар, бир марта кўришга арзийдиган спектакллар, фильмлар кўпайиб кетяпти. Бунақа асарлар бир марта ишлатиладиган шприцга ўхшайди. Бир марталик шприцнинг фойдаси бор — касални даволайди. Бунақа асарлар эса одамни касал қилади, ўзини эмас-ку, дидини.
Янги замон тафаккури билан қалам тебратаётган укаларим ва сингилларимга ижодкорлик инсон қисмати эканини, зиммага жуда катта масъулият юклашини айтгим ва уларга омад тилагим келади.

Наргиза УСАНБОЕВА суҳбатлашди
Манбаа:

[Nigora Umarova]

-Ёзувчининг умр йўлдоши бўлиш осон эмас. Бу қисматни танлаган аёл ёзувчининг эгни-боши, ош-овқатига қарабгина қолмай, ижод изтироблари, қувончларига ҳам шерик бўлади. Ўткир ака билан биргаликда босиб ўтган ҳаёт йўлингиз ҳақида биз ёшларга сўзлаб берсангиз.
Ўлмас опа Ҳошимова:
- Улуғ ёзувчи Абдулла Қодирий ҳаётига оид бир воқеа ҳақида кўп ёзилган. Адиб одатда, ўз асарларини қиш палласида ёзар экан. Кунлардан бир кун ёзувчининг умр йўлдоши уйга кирса, Қодирий домла йиғлаб ўтирганмиш. Аёли: “Сизга нима бўлди?” – деса, Қодирий: “Кумуш ўлиб қолди!” – деган экан.
Адабиётдан узоқ одам учун бу – афсона бўлиб туюлиши мумкин. Лекин ижод жараёнидан озми-кўпми хабардор одам бу – айни ҳақиқат эканига шубҳа қилмайди...
Ўткир Ҳошимов билан турмуш қурганимизга қирқ йил бўлди. Худога шукур, ўғил-қизли, қўша-қўша набирали ҳам бўлдик... Турмушимиз байрамдан иборат бўлди, десам, рост гапирган бўл-майман. Ҳаёт қувончларини ҳам кўрдик, ташвишларини ҳам... Мана қирқ йилдирки, ижодий меҳнат нақадар машаққатли ва масъулиятли жараён эканига гувоҳ бўлиб келаяпман...
Олтмишинчи йилларда адабиётга кириб келган Ўлмас Умарбеков, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Худойберди Тўхтабоев, Шукур Холмирзаев, Учқун Назаров, Неъмат Аминов каби истеъдодли шоир ва ёзувчилар ижод оламига янги ҳаво олиб киргандек бўлдилар, нуқул сиёсатни эмас, Инсонни тасвирлайди-ган асарлар дунёга кела бошлади. Энди билсак, бунинг сабаби, бир томондан Хрушчёв замонида пайдо бўлган ҳийла эркин фикрлаш бўлса, иккинчи томондан бу ижодкорларнинг кўпчилиги Тошкент Давлат университетида таҳсил кўрган, улар чуқур билимли, ҳақгўй, талабчан устозларнинг сабоғини олган эканлар. Шундай шогирд-лар қаторида Ўткир Ҳошимов ҳам бор эди... Биринчи китоби учин-чи курса ўқиётганида чоп этилган, биринчи йирик бадиий асари устоз адиблар таҳсинига сазовор бўлган талабалар унчалик кўп бўлмайди. Ўткир Ҳошимов эса шундай талаба эди. Унинг “Чўл ҳавоси” деган биринчи қиссаси талабалар орасида машҳур бўлиб кетди.
Ёзувчининг кейинги қирқ йил давомида яратган асарлари қандай туғилганига гувоҳман.

- Янги асар яратиш жараёни ардоқли адибимиз Ўткир Ҳошимовда қай тарзда юз беради?
Ўлмас опа Ҳошимова:
- Янги асар ёзиш пайтида адиб хаёлчан, бир қадар тажанг бўлиб қолади. Кечами-кундузми ҳамма нарсани унутиб, ёзади. Лекин асар битмагунча ҳеч кимга кўрсатмайди. Биз ҳам ёзувчи ишлаётган пайтда безовта қилмаймиз, нима ёзилаётганини ҳам сўрамаймиз (оилада шундай тартиб бор). Адиб ёзганидан ўзининг кўнгли тўлса, чеҳраси очилиб, бизга беради. Шу тариқа оила аъзолари – фар-зандлар ҳам қўлёзмани биринчи бўлиб ўқиймиз. Асар ҳақида ай-тилган фикрларни муаллиф оғринмай қабул қилади. Сўнг деярли барча асарлар Саид Аҳмад, Озод Шарафиддинов, Умарали Норматов, Иброҳим Ғофуров, Абдуғофур Расулов, Носир Фозилов, Тўлқин Расулов (худо у кишини раҳмат қилсин) каби устоз ва дўстлари назаридан ўтказилган.
Башарти асар муаллифнинг ўзига ёқмаса-чи? Бундай ҳоллар бир неча марта бўлган. Адиб қўлёзмани йиртиб, ёқиб ташлаган (баъ-зан ҳатто матбуотда янги асардан парчалар босилгандан кейин ҳам).
Бадиий асар катта ҳаяжон билан, шавқ билан ёзилиши керак. Бу ҳақда ёзувчи бундай дейди: “Китоб ёзаётган қаламкаш ҳаяжони китоб ёқиётган ўқувчи ҳаяжонидан ўн карра кучлироқ бўлади. Ки-тоб ўқиётганингизда жиндай табассум қилсангиз, билингки, ўша саҳифаларни қаламкаш росмана кулиб ёзган. Китоб ўқиётганин-гизда кўзингизга бир қатра ёш келса, билингки, қаламкаш ўша са-ҳифаларни росмана йиғлаб ёзган”.
1982 йили Пицундага бордик. Ёзувчилар ижодий уйидан хона беришди. Мен болаларни денгизга олиб бораман. Адаси деярли хонадон чиқмай ишлайдилар... Орадан ўн кунлар ўтди. Бир гал хонага қайтсак, ёзган нарсаларини йиртиб ташлаяптилар. “Хай-ҳайлаб” бир қисмини олиб қолдим. Қўлёзма сарлавҳасини шунда кўрдим. “Эртага – куз”. Юз бетлар ёзилган экан, деярли ҳаммаси йиртилиб бўпти...
– Нега ундай қилдингиз? – десам, қўл силтадилар.
– Бўлмайди! Сиғмаяпти! Хом!
Қўлёзманинг омон қолган саҳифаларини ўқиб кўрсам, бино-йидек... Нима “бўлмагани”, нима “хом”лигини орадан икки йил ўтгач, “Икки эшик ораси” романи қоғозга тушганидан сўнг англа-дим. “Икки эшик ораси”дек салмоқли, фалсафий, психологик ро-ман аввалги услубга ҳам, қолип (композиция)га ҳам сиғиши мум-кин эмас экан...
“Икки эшик ораси” романи минглаб ўзбек хонадонларига ки-риб борди. Деярли уч юз минг нусхада ўн марта нашр этилди. Бошқа тилларга таржима қилинди.
Дарсликлар ва ўқув дастурларига киритилди...
“Тушда кечган умрлар” романининг дунёга келиш тарихи ҳам ўзига хос. 1991 йили Ў.Ҳошимов таваллудининг 50 ёши нишон-ланди. Ўша оқшом Президентимиз адибга табрик йўллаганлари биз учун унутилмас воқеа бўлди. Шу арафада адибнинг устозларидан бири – Умарали Норматов шогирдга жўяли маслаҳат бердилар:
– Одатда, ижодкорлар ўз тўйига янги асар билан келади. Сиз ҳам янги асар ёзинг!
Адиб Умарали аканинг шу таклифини айтганларида севиниб кетдим.
– Домла тўғри айтибдилар, – дедим. – Ҳамма ижодкорлар шун-дай қилади. Сиз бўлсангиз анчадан буён каттароқ асар ёзганингиз йўқ.
Гапим негадир ёзувчига ёқмади.
– Бошқалар нима қилса ўзининг иши. Мен кучаниб ёзмайман! Асар туғилгиси келса ўзи туғилади.
Орадан кўп ўтмай, адиб бетоб бўлиб қолди. Шифохонага ётдик. Дўхтирлар операцияни қиламиз, деб тиқилинч қилади, адаси кўнмайдилар... Кеч куз эди. Бир оқшом адаси балконга чиқиб, узоқ ҳаяллаб қолдилар. Изиллаб шамол эсиб турибди. Жоним ҳалак бўлиб, ичкари киринг, дегим келадию, ийманаман...
Бир маҳал ўзлари палатага кириб, “қоғоз борми?! деб сўра-дилар. Касалхонада қоғоз нима қилсин? Шу кеча шифохона пала-тасида тонг отгунга қадар чироқ ёниб чиқди. Эрталаб тутунга тў-либ кетган хонага кирган дўхтир койиди:
– Ўзингиз бу аҳволда бўлсангиз, устига-устак босиб чекавер-сангиз, нима, жонингизда қасдингиз борми?
Дўхтир чиқиб кетиши билан адиб ўз қарорини айтди.
– Уйга кетамиз.
Уйга қайтишга қайтдик, лекин асар ёзиш тағин орқага сурилди. Орада сафар чиқиб қолди. Иброҳим Ғафуров, Дадахон Нурий, Аҳмаджон Мелибоевни чет элга хизмат сафарига юборадиган бўлишибди. Ў.Ҳошимов сафарга боришни асло хоҳламас эди.
– Шу, сафарга мендан бошқа одам борса бўлмасмикан?!
Йўлдан қолишнинг иложи бўлмади. Орадан анча ўтиб, “Тушда кечган умрлар” романи эълон қилингач, китобхонлар билан учра-шувларнинг бирида Иброҳим ака чет эл сафари ёзувчига асло татимаганини айтиб бердилар: “Ўткиржон, сафарда юрдию, чамаси ҳеч нимани кўргани йўқ. Фикри-зикри бошқа ерда эди. Кейин бил-сам, роман ёзаётган экан...”
Сафардан қайтиши билан адиб деярли кеча-кундуз тўхтовсиз ишлаб, романнинг илк вариантини бир ойнинг нари-берисида ёзди. Асарда қандайдир мунгли руҳ сезилиб турар, унинг биринчи жумласи эса бундай бошланар эди: “Куз – ўлим тўшагида ётган беморга ўхшайди. Оёқ остида касалманд хазонлар инграйди”. Бу – ўша кеч куз оқшоми ёзувчи касалхона балконига чиқиб кузатган манзара бўлса ажаб эмас...
Бу романнинг қисмати ҳам ёруғ бўлди. Кўп марта нашр этилди, бошқа тилларга таржима қилинди... Агар Мустақиллик бўлмаса, бу асар дунё юзини кўрмаслиги аниқ эди. Негаки, унда мустабид тузум фош қилиб ташланган. Худо асрасин, собиқ шўро тузуми бўл-са, бу роман учун ёзувчи мислсиз балоларга қолиши мумкин эди.

[Nigora Umarova]

- Устоз, боя ўзингиз таъкидлаб ўтдингиз. Абдулла Қодирий Кумушнинг ўлими тасвирлаш жараёнида кучли изтироб чекканлар. "Дунёнинг ишлари" қиссасини ўқиётган инсоннинг кўзида беихтиёр ёш қалқийди. "Дунёнинг ишлари" ўзбек оналари ҳақида яратилган гўзал асар ҳисобланади. Асарнинг ёзилиш жараёни ҳақида тўхталиб ўтсангиз.

Ўлмас опа Ҳошимова:
- 1980 йили ойимлар (қайнонам) тўсатдан вафот этдилар (Худо раҳмат қилгур хоксор, меҳрибон ва доно аёл эдилар). “Дунёнинг ишлари” китобида Она қиёфаси айнан тасвирланган. Адиб бу жу-доликдан жуда қаттиқ изтиробга тушди. Шусиз ҳам ўта таъсирчан одам янада маъюс, ҳаёлчан бўлиб қолди. Охири Абдуғафур Расулов, Баҳодир Ғуломов (домланинг жойлари жаннатда бўлсин) билан маслаҳатлашиб, Сижжакка – Опоқ хўжа ака деган эски қадр-донлариникига чиқиб кетишди. “Дунёнинг ишлари” китобининг дастлабки боблари ўша ерда ёзилган. Адибнинг ўзи таъкидлашича, бунга Абдуғафур ака даъват қилганлар. “Бошқаларда йўқ имконият сизда бор-ку, ўзингиз ҳис этаётган шу изтиробларни қоғозга ту-ширсангиз, бир томондан, дардингиз енгиллашади, иккинчидан, холамларнинг руҳини шод қилган бўласиз”.
“Дунёнинг ишлари” бошқа асарларга ўхшаб тез ва шиддат билан ёзилгани йўқ. Ҳар бир ҳикоя мустақил асар сифатида ту-ғилган. Аммо уларнинг ҳаммасида Она образи бор. Бу китобнинг дунёга келишида атоқли шоира Зулфия опанинг катта ҳиссаси бор. Адиб бўлажак китобнинг биринчи бобларини “Саодат” журналига олиб борганида Зулфия опа бу жуда яхши асар бўлишини таъ-кидлаб, уни давом эттириш кераклигини, журнал эса китобни сонма-сон босиб боришини айтган эканлар. Бу ҳақда муаллиф ўз мақоласида ёзган... Шундай қилиб китоб бир йилдан ортиқ муд-датда дунёга келди. Унинг энг охирги саҳифаси қандай туғилгани ҳамон кўз ўнгимда турибди. Баҳор эди. Кечаси гумбирлаган товуш-дан уйғониб кетдим. Момақалдироқ бўлаётган экан. Қарасам, хо-нада адаси йўқлар. Айвонга чиқдим. Соат тўртдан ўтибди. Нариги хона эшигидан чироқ нури тушиб турибди. Киришга тортиндим. Чой қўйдим. Анча иккиланиб туриб, эшик олдига келдим. Секин ичкарига кириб яқин бордим. Қарасам, адиб унсиз йиғлаяпти... Қўрқиб кетдим. “Нима бўлди?” – десам, индамай чиқиб кетдилар... Кўз ёши томган саҳифаларни беихтиёр ўқидим. Ўқиб, йиғлаб юбордим. Бу – “Илтижо” деган боб эди. Мана ўша боб:
“Ойи мен келдим... Эшитяпсизми, ойи, мен яна келдим...
Қаранг, ойи, тағин кўклам кирди. Эсингиздами, ҳар йили баҳор кириши билан Сизни далага олиб чиқардим. Сиз чарақлаган офтобни, тиниқ осмонни, кўм-кўк майсаларни кўриб қувонардингиз. Эсингиздами, невараларингиз териб келган бойчечакларни кўзин-гизга суртиб, “омонлик-сомонлик” қилардингиз...
Бугун... ўзингизнинг устингиздан бойчечак ўсиб чиқибди... Йўқ, йўқ, ойижон... йиғлаётганим йўқ. Биламан, мен йиғласам, сиз безовта бўласиз... Ҳозир... ҳозир ўтиб кетади. Мана бўлди...
Эрталаб-чи, ойи, ёмғир ёғди. Қаттиқ ёмғир ёғди. Сиз баҳор ёмғирини яхши кўрардингиз... Кейин офтоб чиқиб кетди. Қаранг, офтоб чарақлаб ётибди... Эсингиздами, сиз менга офтоб ҳақида чўпчак айтиб берар эдингиз. Ўша офтоб чарақлаб ётибди... Кўраяпсизми...
Эсингиздами, ойи, сиз укамга алла айтардингиз. Мен алланинг оҳангига маст бўлиб ухлаб қолардим. Ўша бешикда мен ҳам ётганман. Аллангиздан мен ҳам ором олганман. Нима қилай, ойи, мен алла айтишни билмайман. Қабрингизни силаб қўйсам ором ола-сизми... Мана, ойижон, мана... Йўқ, йўқ, йиғлаётганим йўқ. Ҳозир, ҳозир ўтиб кетади...”
Балки бу парчани алоҳида ўқиган китобхон унчалик ҳаяжонга тушмас. Бироқ, “Дунёнинг ишлари”ини бир бошдан ўқиб, Онани қаттиқ севиб қолган китобхон бу сатрларни ўқиганда ларзага тушмай қолмайди. “Илтижо” бобини кўзда ёш билан ёддан ўқиб берган кўплаб талаба ва ўқувчиларни кўрдим. Дарвоқе, “Икки эшик ораси” романининг “Зилзила”, “Тушда кечган умрлар” романинг “Оппоқ-оппоқ қорлар ёғди” бобини ларзага тушиб, ёдаки ўқиган китобхонлар ҳам оз эмас. Балки муаллифнинг ўзи уларни росмана йиғлаб ёзгани учун ҳам шундайдир. Нима бўлганда ҳам адиблар йиғиси ўқувчининг қалбига нур олиб киради. Ёзувчилик қисмати шундай бўлса керак эҳтимол.

[Nigora Umarova]

- Ҳурматли ёзувчимизнинг асардаги воқеаларни, улардаги персонажлар, деталларни тасвирлаб беришлари ниҳоятда ишонарли чиқади. Айниқса, аёллар психологиясини маҳорат билан очиб берадилар. Бунинг асосий сабаби нимада?

Ўлмас опа Ҳошимова:
- Адиб ҳар бир сўз, ҳар битта детал устида диққат билан ишлашни одат қилган. Бир воқеа эсимдан чиқмайди. "Дунёнинг ишлари"да Ача хола деган лўли тасвирланган. Бир куни ёзувчи Ача холани болалигида кўп кўргани, фол очганини ҳам томоша қилгани, аммо фол пайтида ишлатадиган, ҳозирги нарда ўйинидаги саккиз қиррали тошга ўхшайдиган нарсанинг номи нималигини билолмаётганлигини, асар тўхтаб қолганлигини айтди.
Тош қурғур нима деб аталишини билиш шарт! Ўйлаб-ўйлаб лўлига фол очтирадиган бўлдик. Чорсу бозорининг кираверишида лўлилар ўтирар эди. Албатта, ёзувчини кўплар танийди. Фалончи фол очтириб ўтирибди, деган гап унчалик чиройли эмас. Хуллас, бозорга икковлашиб борадиган бўлдик. Фол очира бошладик. Лўли бир балоларни айта бошлаган эди, адаси хуржунингда тош борми, ўша билан очасан, дедилар. Лўли кичкина, саккиз қиррали тош чиқарди. Ёзувчи, бунинг оти нима, деб сўраган эди, лўли фалон сўм берсанг айтаман, деди. Керакли пулни олгач, бунинг отини муҳра дейдилар, деди.
Шундай қилиб ёзувчи болалигида кўрган сеҳрли тошнинг номи муҳра эканини билиб олгач, "Менинг Ача холам" боби чала қолган жойидан давом этди. Тошнинг номини топиш шартмиди, деб сўрасам, бадиий асарда, айниқса, насрий асарда ҳамма нарса аниқ бўлиши шарт, мана энди китобни лўли хотинлар ўқиса, менинг устимдан кулмайди, деб гапни ҳазилга бурдилар.

[Nigora Umarova]

Ҳар биримиз севган ижодкорларимизнинг ҳаётидаги номаълум бўлган, ой сингари ҳали кашф қилинмаган, инсоний қирралари ҳақида билгимиз келади. Ижодкор асарларини мутолаа қилар эканмиз, албатта олган таассуротларимизни ўша ижодкор руҳияти билан таққослашга ҳаракат қиламиз. Мана шу таассуротлар асар ижодкори ва ўқувчини бир-бирига боғлаб турувчи ришта вазифасини ўтаса не ажаб.
Эс севган адиб Ўткир Ҳошимов ўзининг 70 йиллик таваллуди муносабати билан “MUMTOZ SO’Z” нашриётида “Ўткир Ҳошимов замондошлар наздида” дея номланган китоб чоп этилди (нашрга тайёрловчи Ҳ.Болтабоев). Ушбу китобда адиб ҳақида Саид Аҳмад, Озод Шарафиддинов, Примқул Қодиров, Матёқуб Қўшжонов, Эркин Воҳидов, Умарали Норматов каби ижод усталарининг фикрлари ўрин олган. Шунингдек, серқирра адиб ижодиий фаолиятининг турли жиҳатлар мунаққид ва адабиётшунослар томонидан ёритиб берилган. “Ўткир Ҳошимов ижодида майинлик, нафосат бор. Айниқса, муҳаббат мавзусидаги асарларида инсон туйғулари жуда мулойимлик, нафислик билан чизилади. Бу жиҳатдан адибни прозанинг шоири деса бўлади...” (Эркин Воҳидов)
Китобхонни тарбиялаш, унинг дидини ўстириш ва маънавиятини бойитиш ҳар бир ижодкорнинг вазифасидир. Ўткир Ҳошимов ўз ижоди ҳақида: “Китобдаги қувонч ва изтиробларни ўқувчи ўзиники деб қабул қилсагина, ўша ҳақиқий асардир” деб ёзган эди. Бу фикрни бевосита севикли адибимиз асарларига қарата ҳам айтиш мумкин.
Ўзбекистон Мустақиллигининг 20 йиллиги арафасида 70 ёшни қаршилаган Ўткир Ҳошимов ижодий фаолиятининг сарҳисоби, десак адашмаган бўламиз. Китоб адабиёт ихлосмандлари кўнгил жавонидан муносиб ўрин олишига ишонамиз.

Камола БОЛТАБОЕВА