Замон ва Адабиёт

[Masud Mahsudov]

muhtaram Shuhrat aka Rizayev
Chiroyli maqola uchun rahmat
Mumkin bo'lsa, mustaqillik davrida yaratilgan, o'zbek xalqi faxrlana oladigan o'nta badiiy asar (masalan qissa yoki roman) sanab bera olasizmi? Oldindan tashakkur

[Nigora Umarova]

Адабиёт боғини ким қўрийди?

Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида бўлиб ўтган “Адабиёт ва ёшлар” давра суҳбатида туғилган фикрлар

Футболни кўп кўргансиз. Майдонда бирор футболчи у ёқдан-бу ёққа беҳуда югуриб юрган бўлса, яхши ўйнаётган ҳамкасби ҳар қанча бақириб-чақирмасин, танбеҳ бермасин бефойда – бекорчи югуришини қўймайди. То мураббий бу ҳолни ўз вақтида англаб, уни захирада турган истеъдодли футболчи билан алмаштирмагунча сонда бору салмоқда йўқ ўйинчи лўкиллаб юраверади. Шундай ҳолат адабиётимиз майдонида ҳам кўзга ташланаётгандек. Мураббий – адабий танқид бу вазиятни ё кўрмаяпти, ё “бўлгани шу”, деб ўтирибди. Фикримни қўпол қиёс билан бошлаган бўлсам узр, муҳтарам адабиёт муҳиблари. Гапларимни адабиётни яхши кўрадиган бир мухлиснинг куюнчаклиги деб билгайсиз.
Яқинда устозим Иқбол Мирзонинг янги китоби нашр этилди. Мазкур тўпламдаги бир шеър айтмоқчи бўлган фикрларимга ғоят ҳамоҳанглиги учун парча келтириб ўтсам:
Жонин ҳузурини ўйлайди кўплар,
Ўзларин жиловлаб, тўхта, дейдилар.
Эҳтиёж туғилса тўғри сўзга гар,
Афсус, Озод домла йўқ-да, дейдилар.
Англаб турганингиздек, шеър Озод Шарафиддиновга бағишланган. Биз ёшлар Озод домлани тўғрисўз, бўладиганга бўлишадиган, “мағзи пуч сўзлардан бир тош нари қоч”адиган, ҳавойи гаплар билан қоғоз қоралайдиган даъвоси осмонларга асл баҳосини айтадиган мунаққид сифатида, қисқаси, адабиётнинг чинакам жонкуяри сифатида яхши биламиз. Худди шу сифатлар домлага Абдулла Қаҳҳордан мерос эканлигидан ҳам хабардормиз. Улар адабиётга ўғри мушукка ўхшаб кириб келадиганларга чиқиш эшикларини кўрсатиб қўйганлари кўпларга аён. Бугун бу икки улуғ устознинг муносиб шогирдлари борлигини биламиз, аммо улар сўз санъати сўз саноатига айланиб кетишига лоқайд қараб турганлари ажабланарли ҳол. Тўғри, шеър ёки бошқа асар ёзишни ҳеч ким ҳеч кимга таъқиқлолмайди. Бобур Мирзо айтганидек, элимиз “тили қалам била рост”. Халқимиз шоирқалб, ҳамма одам ўн саккиз ёшда шоир бўлиши бор гап. Лекин шу эътирофлар ёнида андиша, истиҳола деган тушунчалар ҳам бор. Кўплар шеър ёзади, аммо шоирлик, ижодкорлик даъвоси билан жар солмайди. Нари борса, машқларини бир-икки яқинларига кўрсатади, аксари “Эсдалик дафтар”ларидагина қолиб кетади. Бугун ўшандай дафтарларга қайд қилишга ҳам арзимас сатрларни шеър деб талқин қилаётган ва уларни куйга солиб баралла айтаётган қўшиқчиларнинг кўпайгани безбетлик, сурбетликдан бошқа нарса эмас. Энг ёмони, ёш тингловчилар, ўқувчилар орасида шеъри қўшиқ бўлган одамни зўр шоир деб тушуниш авжга чиқди. Бу ўқувчининг савияси пастлигидан эмас, менимча. Чунки бир таниқли қўшиқчи муболаға билан айтганидай: “Шуҳрат чўққисида турганингда йўталсанг ҳам машҳур қўшиқ бўлиб, оммалашиб кетаверади”. Ёшлар “яхши қўшиқ шу экан-да”, деб тинглайверади. Матнида эса на маъно, на тузук қофия бўлади. Айни ҳолатда кимдир матн танлашни билмаган қўшиқчининг савиясидан айб қидиради, бошқа биров саёз сатрларни уялмай шеър деган лўттибозни айбдор дейди. Аслида ҳар иккисига ҳам чинакам санъат талабларини тушунтириб қўядиган билимдон устозлар, нуктадон мунаққидлар бор-ку! Балки устозлар биз муҳокамага тортган матн ва айтимларни танқиддан тубан деб ҳисоблашар. Ёки лойга кесак отсанг, сачрайди, деган гап уларни тўхтатиб тургандир. Агар шундай бўлса, ҳеч йўқса, ёш ижодкорларнинг яхши асарларини, буюк адибларнинг ижодий меросини таҳлил қилиб, ибрат сифатида кўрсатиш мумкин-ку! Тиллани мисдан ажратиб турадиган жиҳатлар тушунтириб берилса, нур устига нур бўлмайдими? Муҳтарам Юртбошимиз “йилт” этган истеъдодни рағбатлантириш, камолга етказиш учун барча шарт-шароитларни яратиб бериш зарурлигини куюнчаклик билан бир неча бор таъкидлаганлар. Шу йўлда Ёзувчилар уюшмаси томонидан муайян ишлар қилиняпти. Бироқ ҳануз бирор истеъдодни топиб, тарбиялаб, оқ йўл тилаб, оммага таништирган оқсоқол устозни кўрганимиз йўқ. Устоз кўрмаган шогирдлар эса ҳар мақомга йўрғалаб ётибди.
Бир неча кун аввал Ботиржон Эргашев деган йигитнинг шеър деб тақдим этган битикларини ўқиб қолдим. Дастлаб:
“Мени кўкка кўтарманг дарров,
Тилни тишнинг ортига қаманг.
Оллоҳ учун бўлсин ҳар мақтов,
Илтимос, ҳеч мени мақтаманг”.
деган сатрларга кўзим тушди. Аввалига классикларимиз ҳам фахрия тарзида ёзган байтларини эслаб, бу ҳам бир шоирона лутфдир-да, деб ўйладим. Кейин “Кеча ким эдим-у бугун ким бўлдим”, “Замондошларим” каби шеърларни (“шеър” атаганим учун адабиётдан узр сўрайман) ўқиб нима дейишни билмай қолдим. Публицистикага ҳам яқин келолмайдиган сийқа гапларни шеър санаб, камига “мени мақтаманглар” деб айтиш учун одамда қанақа юз бўлиши керак, билмадим. Яқинда “Туркистон” саройида шу йигит сўзлари билан айтилган қўшиқлардан иборат концерт уюштирилганидан хабарим бор эди. Арзиса керакки, концерт берган деб ўйлагандим. Аслида эса адабиёт билан шоу-бизнесни аралаштириб юборган бу каби сўзбозларга устозлар ўз муносабатини билдириши зарур эмасми?
Яна бир мисол: куни кеча интернетда Аҳад Қаюм деган шоир 1300 та шеър, 300 та қўшиқ, 10 та саундтрек ёзгани шов-шув қилинибди. Электрон саҳифада шоир дейилмишнинг янги ёзилган бир неча тўртликлари қайд этилган. Мана бир намунаси:
Дардларим шунча кўпдир,
Қай бирин айтай бугун.
Севишга севдим қўрқмай
Айтолмаяпман нечун.
Очиғи, инсоф юзасидан тўртликларнинг эга-кесими сал тўғрисини танлаб олдим. Биринчидан, ҳеч бир тўртликда тугал фикр ифодаланмаган. Чала-чулпа гаплар ёзилиб, “шеърлар”га “730”, “731” каби рақамлар қўйилган. Мен бу рақамларни юқоридаги 1300 танинг салмоғини кўрсатиш учун келтирдим. “Камтар” ижодкор ўзининг ердан чиққан қўзиқорин эмаслигини, унинг ижодини таҳлил қилишга ҳар кимнинг ҳам ваколати йўқлигини, мухлислардан безор бўлиб, тинчлик истаётганини қофияли тарзда қайд этган. Интернет тармоғидаги маълумотларни дунё аҳли ўқишини ҳисобга олсак, шов-шув қилинаётган намуналар ўзбек адабиётини фақат қулгига қолдириши тайин. Ҳар қандай оҳангдош сатрлар тизилмаси шеър бўлавермаслигини бундай ёшларга жиддий тушунтириб қўйиш керак. Зеро биз каби ҳали ёлчитиб бирор нарса ёзмаган одам айтган гап футболчининг танбеҳидек бесамар кетиши аниқ. Юқоридаги каби ҳаволанишларнинг сабаби китоб ўқимаслик, мактаб кўрмаганлик натижаси. Баъзан адабиётда янги гап айтишга лаёқати бор тенгдошларимиз ҳам кам ўқиганликларидан бир жойда депсиниб қоладилар. Фитрат домла маърифатини, Ғафур Ғулом бадииятини, Абдулла Қаҳҳор маҳоратини билмай туриб қандай қилиб ижодкорман дейиш мумкин. Аслида бу саноқни Навоийдан бошлаб жаҳон адабиёти дурдоналари-ю замондош адиблар ижод намуналари билан тўлдирсак тўғрироқ бўлади. Ҳазрат Навоий шоирликка даъвогар одам ўз замондошларию салафларидан юз минг байт ёд билиши зарурлигини таъкидлаган.
Асрлар давомида гуллаб-яшнаб турган бир чаманни кўз олдингизга келтиринг. Шу гулзорни биров пайҳон қила бошласа, кўрган борки, “ҳай-ҳайлаб” қолади. Адабиёт бўстонини оёқости бўлишдан асрашга ҳаммамиз масъул эмасмизми?!
Азизбек Анвар

[Masud Mahsudov]

yuqoridagi maqolada keltirilgan "shoir"larning "ijod namunalari"dan ko'rib chiqdim... Adabiyot muxlisi sifatida maqola muallifining gaplariga to'liq qoshilaman... "She'r"lar she'r ekanidan "yig'lashayapti"... Afsus, adabiyotniyam masxarabozlikka chiqarib tashlashmoqda... (

[AbuMuslim]

замонавий шоирлар ва адабиётчилар кўп, аммо ҳақиқий шеърлар ва ҳақиқий бадий асарлар кам... деярли йўқ деса ҳам бўлади...

[Pfefferminze]

Сообщение от Nigora Umarova

Миртемир ҳаёти давомида ниҳоятда аччиқ йўлни босиб ўтган.

На олтин, на жавоҳир эдим,
Соддагина бир шоир эдим.
Зуҳро бўлмасанг ҳам чиройда,
Мен ишқингда нақд Тоҳир эдим..

Гуноҳим не? Жангда бўлганим,
Қон кечганим, юз бор ўлганим?
Дийдорингни унутолмайин,
Ўлимлардан ҳатлаб келганим?..

Базмларнинг гули бўлганинг
Ёлғон бўлса, боқ-чи кўзимга.
Мақтовларнинг қули бўлганинг-
Ёлғон бўлса, айт-чи ўзимга...

.

Qanday sodda, buning barobarida chin dildan bitilgan satrlar...she'r aynan soddaligi hamda qalbdan urib chiqib yozilgani bilan chiroyli bo'ladi aslida....

[Shuhrat Rizayev]

Сообщение от Masud Mahsudov

muhtaram Shuhrat aka Rizayev
Chiroyli maqola uchun rahmat
Mumkin bo'lsa, mustaqillik davrida yaratilgan, o'zbek xalqi faxrlana oladigan o'nta badiiy asar (masalan qissa yoki roman) sanab bera olasizmi? Oldindan tashakkur

Миннатдорман.
Масъуд Мақсудов!
Мустақиллик йилларида яратилган ўнта эмас, ўндан ортиқ асарларни мисол қилиб келтиришим мумкин:
1. Одил Ёқубов. "Қайдасан Марико" қиссаси.
2. Зулфия. "Хотирам синиқлари" достони.
3. Асқад Мухтор. "Тундаликлар"и.
4. Эркин Аъзамнинг киноқиссалари ва ҳикоялари.
5. Эркин Воҳидовнинг шеърлари.
6. Усмон Азимнинг шеърлари.
7. Ҳалима Аҳмедованинг шеърлари.
8. Хуршид Дўстмуҳаммаднинг ҳикоялари.
9. Иқбол Мирзонинг шеърлари.
10. Тиловолди Жўраевнинг "Бозор дунё" романи.
11. Зулфия Қуролбой қизининг "Армон асираси" романи.
12. Нурилло Аббосхоннинг "Ўзбекча рақс" драмаси, "Шўрқишлоқ" романи

[Kavsar]

Сообщение от AbuMuslim

замонавий шоирлар ва адабиётчилар кўп, аммо ҳақиқий шеърлар ва ҳақиқий бадий асарлар кам... деярли йўқ деса ҳам бўлади...

Bir ustozim shunday degan edilar (adashmasam, Bahodir Karimov): "Hamma zamonda ham sara asarlar bilan bir qatorda bema'ni va o'qishga noloyiq asarlar bo'lgan. Adabiyotdagi durdona asarlarni ko'rsatish uchun bu ham bir kerakdir. Ammo, unutmangki, asl ijod mahsuligina adabiyotda yashab qoladi.."

Yuqoridagi maqolani o'qigach o'ylanib qoldimki, to'g'ri, garchi hammaning g'ashini keltirayotgan biznes-shou yo'nalishidagi ijodkorlar muammodek ko'rinyapti. Lekin adabiyotshunoslarimiz har bir ijodkorga "Sen qofiyani o'rgangin. Sen esa radif nimaligini tushunib olgin" deya nazariyadan dars bera olmaydi. Ular aytadigan gaplarini adabiyotshunoslik kitoblarida aytib, adabiyot mezonlarini, nazariy qoidalarini ko'rsatib qo'yishibdi.. O'zini ijod qilishga haqliman deya da'vo qilayotgan ijodkor esa mustaqil bu nazariyani o'rganishi, undan xabardor bo'lishi kerak. Shunda bunday muammolarga duch kelmaydi. Endi, she'rlarning (jumladan, nasr namunasi ham) ma'nolariga keladigan bo'lsak, buni har bir ijodkor o'z tabiati va dunyoqarashidan kelib chiqib qog'ozga to'kadi.

Ka'batulloh inson tomonidan qo'riqlanishga muhtoj emas. Sababi - uning o'z qo'riqchisi (Tangri taolo) bordir. Shu boisdan Ka'baga zinhor hech kim ziyon etolmaydi.. Misol bejizga emas, adabiyot olami ham shunga o'xshashdir. Ya'ni adabiyotni ham yuqorida Azizbek Anvar keltirgan maqoladagi holatlardan asrayman desangiz uning adog'iga yeta olmaysiz.. Chunki bu uzluksiz narsa. Har bir insonda esa xohish, istak kuchli. Qaysi bir ijodkorni yo'lini berkitib qo'ya olasiz?.. Hech qaysisini.. Bu kabi asarlarni adabiyotda yashab qolish yoki yashab qolmasligini esa adabiyotning o'zi hal qilib oladi. Mayli, balki hozirgi ba'zi loqayd yoshlar shu yo'nalishga, shu saviyaga ergashayotgandir. Ammo, kelajak avlod buni rad etishi mumkin.

Adabiyotimizda esa tanqidchi olimlarimiz bor. Ular asosan jiddiy asarlar ustida bosh qotirishadi. Ammo ba'zan shu olim ustozlarimizga ham qiyin. Sababi, ba'zida o'zlari xohlamagan asarlarni o'qishlariga to'g'ri keladi. Aslida shu asar o'qishga yaramaydi. Ammo ularni saragini sarakka, puchagini puchakka chiqarib ajratib berish uchun ularni o'qib, baholash kerak.. (Lekin bu bilan to'g'ri kelgan ijod namunasini tekshirib ketaverishni emas, jiddiy adabiyotimizga kirgan asarlarni tahlil qilish nazarda tutilmoqda. Chunki adabiyotchilarimiz kechagina chiqqan qaysidir xonandaning havasga yozgan she'rini o'qib, unga vaqtini isrof qilishmaydi.) Bu borada ustoz olimlarimizga nihoyatda mas'uliyatli topshiriq yuklangan. Ammo, aksar holatda tanqidchilarimiz nimaga ko'proq ahamiyat berishmoqda, meni shu qiziqtiradi. Adabiy asarlarning tahlilida qaysidir tomonga og'ishlar seziladi menda...

[Kavsar]

Сообщение от Shuhrat Rizayev

Мустақиллик йилларида яратилган ўнта эмас, ўндан ортиқ асарларни мисол қилиб келтиришим мумкин:

Hurmatli ustoz, balki kimdir qoniqar bu asarlardan. Garchi men E. Vohidov va E. A'zam asarlarini yaxshi ko'rib o'qisam-da, adabiyotimiz uchun bunday ijodkorlar kamdek yoki ularning ijodlari ham meni to'la qoniqtirmagandek tuyuladi. Faxrlansa arziydigan asar deganda, hech bo'lmasa Cho'lpon va Qodiriyona uslubdagi asarlarni tushunaman. Zero E. Vohidov domlaning ham "Sizu biz kabi shoirlari bor, bu o'lkaning. Endi daholar kerak bu yurtga..." mazmunidagi she'rlarini eshitgandim.

Barcha adabiyotshunos olimlarimizga savol bilan murojaat qilmoqchi edim:

Biz adabiyotimizni xronologik ya'ni tarixiy voqealarning sanasiga ko'ra davrlashtirsak to'g'rimi yoki adabiy o'zgarishlar jarayoniga qarab davrlarga bo'lsak to'g'ri bo'ladimi?

Nega ba'zi adabiyotlarda "Mustaqillikkacha bo'lgan adabiyot", "Milliy uyg'onish davri", "Sho'ro davri adabiyoti" kabi ajratmoqdamiz? Oldingi sahifalarda kursdoshim Ilhombey ham shunga ishora qiluvchi bir savolni bergan edilar adashmasam. Meni ham bu savol qiziqtiradi, shu bois javoblaringizni kutib qolaman.

[AbdulAziz]

Сообщение от Shuhrat Rizayev

1. Одил Ёқубов. "Қайдасан Марико" қиссаси.

Hurmatli ustoz, Odil Yoqubovning ushbu qissasini siz tavsiya etganingizdan so'ng o'qib chiqdim.

Lekin bu kichik qissa menda zo'r taassurot qoldirmadi. Qissada sovet askari va zobitining Port-Artur shahrida ikki yapon opa-singillarini qanday "xushnud" qilishganidan boshqa narsa tasvirlanmagan. Bu oddiy "sevgi" qissasi, xolos.

To'g'ri, o'sha davr holati, askarlarning tashlandiq hayoti, boy berilgan vatan, martaba iztiroblari ham tasvirlangan, lekin u ham qissaning asosini tashkil qilmaydi.

[starter]

Сообщение от AbdulAziz

Lekin bu kichik qissa menda zo'r taassurot qoldirmadi. Qissada sovet askari va zobitining Port-Artur shahrida ikki yapon opa-singillarini qanday "xushnud" qilishganidan boshqa narsa tasvirlanmagan. Bu oddiy "sevgi" qissasi, xolos.

To'g'ri, to'g'ri. Men bu qissani maktabda o'qib yurgan paytlarim o'qiganman. Erotik momentlari bor. O'sha erotik momentlarini hisobga olmaganda, qissadagi boshqa hech narsa menda qiziqish uyg'otmagandi. O'qib bo'lgandan keyin hayron bo'luvdim "Bizdayam shunaqa narsalarni yozisharkanda" deb.