Замон ва Адабиёт

[Nigora Umarova]

Муҳтарам форумдошлар!

Миртемир домла ҳақида озгинагина тасаввурга эга бўлишингиз учун устоз Наим Каримовнинг Миртемир ҳақидаги мақолаларидан эътиборингизга ҳавола қилмоқчиманЖ:

Танқид тўқмоқлари
1928 йилда Миртемирнинг илк шеърлар тўплами “Шуълалар қўйнида” номи билан чоп этилди. Бу тўпламни ташкил этган сочмалардаги шоирнинг ўзи айтган “жиндек пафос” шаклий янгилик, оптимистик руҳ, жиндак ҳайқириқ” шеърият мухлисларига манзур бўлди. Китоб тез орада ёш китобхонларнинг эътиборини қозонди. Шоирнинг устозлари Олим Шарафиддинов ва Сотти Ҳусайн эса китобга юксак бахо бериб, Миртемирнинг ижодий истиқболига катта умид билдирдилар. Китобга кирган сочмалар ўша кезларда ёшлар газетаси қошида унинг муҳаррири Сотти Ҳусайн томонидан ташкил этилган тўгарак машғулотларида ўқилган, муҳокама қилинган ва маромига етказилган асарлар эди. Шунинг учун ҳам Сотти Ҳусайн мазкур тўпламга “Андак” деб номланган сўзбоши ёзиб, унда, чунончи, қуйидаги самимий фикрларни баён қилган эди:
“Қўлингиздаги тўплам ўзбек адабиётига янги қўзғолон, янги умидлар бағишлайди.
Бизда шу чоққача социализм қуришда ўтган йўллар, курашларни адабий тилда қониқарлик куйлаб берган асар йўқ. “Шуълалар қўйнида”ги сочмаларда ҳақиқатан кураш, исён, зафар тароналарини тинглаб оларсиз...
Бу тўплам ёш Миртемирнинг пролетариат адабиёти майдонига биринчи армуғонидир. Ўзбек ишчиси, деҳқони ўз ҳаётини, курашини шу китобчадан ўқиб кўради, завқланади, лаззат олади. Шунинг учун санъатда юксак, кучли ва нафис пролетариат шоирини ўзбек адабиётидан яратиш қаҳрамонлиги нишони умидли ёш Миртемирга тақиладир”.
Бундай юқори бахо ўша давр матбуотида бошқа бирор ўзбек шоирига берилмаган. Чўлпон ва Фитрат сингари катта шоирлар “миллатчи”, Ойбек сингари ўрта авлод вакиллари “йўловчи”, Олтой қабилидаги шоирлар эса “футурист” деб аталган кезларда Миртемирнинг бирдан-бир пролетар шоири сифатида бахоланиши кимларнингдир ғашини келтирган. Ғайратий, Элбек, Ойбек, Наср Раҳимий, Боту, Шокир Сулаймон, Олтой ва, табиийки, Миртемир ижоди баҳона матбуот сахифаларида қизғин адабий мунозара бошланиб кетди. Кашшоф Триғуловнинг “Нафис адабиёт жабҳамизни соғломлаш йўлида” мақоласи билан бошланган бу мунозарада Олтой (“Нафис адабиётга соғлом мафкура ва соғлом танқид керак”), Ботир (“Нафис адабиёт тўғрисидаги мунозараларга”), Юнус Латиф (“Пролетариат адабиёти тўғрисида”, “Бугунги шеъриятимиз ва “Шуълалар қўйнида”, “Миртемир сочмалари устида”) сингари шоир ва мунаққидлар иштирок этдилар. К.Триғулов Миртемир ижодидан катта ва кичик нуқсонлар “топган” бўлса-да, “бу алангалик ва энг умидлик комсомол шоиримизнинг нафис-фосиҳ сўзлар чашмаси” чуқур эканлигини эътироф этди. Ўз моҳиятига кўра, бу мулоҳаза ҳам Сотти Ҳусайннинг ёш шоир ҳақидаги фикр-хулосасига яқин эди. Шунинг учун ҳам Олтой мунозара жараёнида масалага аниқлик киритмоқчи бўлди.
Бу даврда ўзининг футуристик машқлари билан танилган ва бошқа йўналишдаги шеърий изланишларни тан олмаган шоир бундай деб ёзди: “Бу ёш комсомол шоири тўғрисида бир нарсани қатъий айтишга тилим бормайди. Ҳақиқат, бунда талант борлигида шубҳам йўқ. Бу талантини қайси йўлда (русло - оқим) тараққий эттириш масаласи бор. Ул фақат сочма усулида ёзадиган бўлиб қоладими? Бу номаълум”. Олтой Сотти Ҳусайннинг “оқ йўл” тилаб айтган сўзларидан сўнгги парчани келтириб, яна давом этади: “Миртемир ҳали оқни қорадан энди ажратай деб турган бир ёш бола. Бу қадар ортиқ баҳо бериш, менимча, нотўғри. Балки келгусида шундай бўлиб... чиқмас. Ҳозир бир нарсани қатъий айтиш мутлақо келишмаган бир нарса. Бу ёш шоир ҳали ўзининг қатъий бир йўлини белгилаб олгани йўқ”.
Юнус Латиф ҳам «Шуълалар қўйнида”ги айрим нуқсонларга гарчанд ўта танқидий муносабат билдирган бўлса-да, ўша вақтга қадар ёзилган сочмалар орасида Миртемир сочмалари ажралиб турганини эътироф этган.
Шундай қилиб, аксар шоир ва мунаққидлар “Шуълалар қўйнида” китобини самимий кутиб олдилар. Олтойнинг Миртемир истеъдоди ва истиқболига нисбатан туйган шубҳаси эса унутилгандек бўлди. Шу орада шоир “Зафар” 1929) деб аталган иккинчи шеърлар тўпламини нашр этди, қайноқ илҳом ва янги ижодий ниятлар билан яшади.
Аммо бу йилларда Ўзбекистон Пролетар шоирлари уюшмалари ва уларнинг вилоят бўлимларига кириб олган айрим мунаққидлар ўзбек адабиётининг пурвиқор чўққилари ва улар этагида улғая бораётган ниҳолларга қарши курашни авж олдирдилар. Жамики чин истеъдод соҳиблари “душман” деб ёки “душман муридлари”, деб эълон этилди, уларга туҳмат тошлари отила бошлади. Ўзбек адабиётида душман ёзувчи образини ахтарган ва “топган” мунаққидларнинг бири Қосим Бобоев бўлиб, у шу даврда адабиётимизга мислсиз даражада катта зарар етказган қатор мақолаларни ёзди. Ана шу мақолалардаги вулъгар танқид найзаларидан бири Миртемир кўксига қадалди.

[Nigora Umarova]

“Ўзбек совет адабий танқиди тарихи” китобининг 1-жилдида (1987) қуйидаги сўзларни ўқиймиз:
”Қизил Ўзбекистон газетасининг 1930 йил 30-октябрь сонида бир танқидчининг “Ниқобли шоирлар» сарлавҳали мақоласи босилди. Унда муаллиф истеъдодли ёш шоирлардан Ҳамид Олимжон ва Миртемир шеърларини саводсизларча таҳлил этади. “Танқидчи”га шоирларнинг табиат манзараларини тасвир этганлари ёқмабди. Бундан у мана шундай хулоса чиқаради: “Бутун халқимиз социализм қуриш учун ҳормай-толмай курашаётганида, булар ойга қараб суҳбат қуришади”. Муаллиф қарашича, совет ёзувчиси табиат ҳақида ёзиши мумкин эмас, муҳаббат ҳақида ёзиш эса, “порнография моментларига ўрин бериш” бўлар эмиш. Шундан кейин танқидчи Миртемирнинг “муштумзўр боласи”, Ҳамид Олимжоннинг “савдогар ўғли” эканини даъво этади ва, бинобарин, улар бошқача ёзишлари мумкин эмас эди, деган хулосага келади”.
“Танқид тарихи”да тилга олинган бу мақола Қосим Бобоев қаламига мансуб бўлиб, у ўзининг бутун руҳи билан яқинлашиб келаётган 1937 йилнинг қалдирғочи, тўғрироғи, қора қузғуни эди. “Танқидчи” Миртемир ижодини таҳлил этмоқчи бўлиб, бундай шахсий мушоҳада ва мулоҳазаларини баён этган: “Миртемир вазнсиз, қофиясиз, сочма йўли билан ёзди. Дуруст, унда қайноқ парчалар бор. Лекин у адабий соҳада тез бузилиш томон йўл олди... Сотти Ҳусайн Миртемирнинг биринчи асари – “Шуълалар қўйнида” деган китобига сўзбошида у “биз пролетар шоири Миртемирга “пролетар шоири” лақабини бошлаб унга тақамиз”, деб Миртемирнинг пешонасига сиёсатсиз печать уради... (Миртемир) хотин-қизларни хотин-қиз бўлганлиги учун мақтаб, “комсомол билетли” “Лайли-Мажнунлар» туғдириб, порнография моментларига шеърдан жой берди... (Миртемир) символист, идеалист, майда буржуазиянинг ўзгинаси бўлди. Агар Миртемирнинг бир қулоқ-помешчик боласи бўлиши, унинг бир вақтлар аксилинқилобчилар уяси бўлган Тошкент ўлка билим юртида тарбияланишини эсга олсангиз, Миртемирниниг шундай бўлганлигига шубҳа қилмайсиз...” Бу сўзларнинг бирор далилсиз эканлигини сезган танқидчи Миртемир шеърларини титиб, ғоясиз, маслаксиз сатрларни топмоқчи бўлган. Қуйидаги уч мисра эса унга худди излагани пролетар адабиёти руҳига батамом зид бўлган парча бўлиб туюлган:

Тун қоронғу,
Кўкда юлдуз нурсиз.
Ерда сукут…

“Мана бу сатрларни, - қувона-қувона ёзади танқидчи, - “пролетар шоири” ёзади. Минг-миллион ишчи-дехқон ёшлари янги ижтимоий дунё қуриш учун жонбозлик кўрсатиб кўришаётган бир пайтда “қоронғу тун”, “нурсиз юлдуз” кўради шоир”. Миртемир ижодидан бошқа сиёсий нуқсонларни топишга ожизлик қилган муаллиф энди унинг шахсий ҳаётидан кир ахтаради, “аксилинқилобчи шоир” Чўлпоннинг Миртемир ижодига кўрсатган таъсирини тасдиқловчи фактларни топади. “Шоир”, - давом этади у, - шахсий хаётида ҳам артистларга ошиқ бўлиб, йиғлаб хатлар ёзиб боришларини, 700 сўмлаб қалин тақдим қилишларини ёзиб, сўзни чўзмадик”.
“Танқид тарихи”да Қосим Бобоевнинг Ҳамид Олимжон ва Миртемир шеърларини саводсизларча таҳлил қилганлиги тўғри айтилган. Аммо “танқидчи”нинг шоирнинг шахсий ҳаётига хаёсизларча назар ташлаб, унинг бўлажак рафиқаси билан муносабатларини жамоатчилик эътиборига олиб чиқмоқчи бўлганлигини қандай баҳолаш керак? Бу маълум ташкилотларга манзур бўлишга уринган “танқидчи”нинг ўз мақсади йўлида фойдаланган ғирром усулларидир. Ана шу ғирром усул кейинги парчада янада яққол кўринади: “Энди “Қизил қалам”нинг ичкарисидаги қора пардани очайлик... Қора парда орқасида саҳифалар, аксилинқилобий миллатчилар “Қизил қалам” жамиятининг тепасига миниб, ...котиб қилиб муштумзўр боласи Миртемирни тортдилар. Чўлпоннинг аксилинқилобий шеърларидан ўзининг “Қува қўйнида” деган очеркида (”Фарғона” газетасида) парчалар олган. Уни халқ ашулаларидан деб ўқувчиларни алдаган, батракларнинг онгсизлигидан кулган...”
Бундай айблар фақат 1937 йилда эмас, балки 20-йилларнинг сўнгида ҳам хоҳлаган шоирни занжирбанд қилиш учун етарли эди. Буни яхши тушунган Сотти Ҳусайн “Қурилиш” журналининг 1931 йил 1-2 қўшма сонида “Адабий танқидда партия чизиғини маҳкам ўтказув учун” деган мақола билан чиқиб, ёш шоирни ҳимоя қилмоқчи бўлди. Аммо шу журналнинг кейинги сонида босилган “Ўзбек пролетар ёзувчиларининг ижодий юзи” сарлавҳали мақоласида Анқабой ҳам баҳсга аралашиб, Миртемирни фош этувчи янги “далил”ларни ўртага ташлади:
Бу танқидий мулоҳазалардаги саводсизлик, туҳмат, бадиий ижод табиатини мутлақо ҳис этмаслик ўша йилларда гуркираб ўсиб бораётган вулъгар социологизмнинг таркибий унсурлари эди. Шу тоифадаги “танқидчи”лар учун маъно ва мантиқ, халоллик ва холислик, виждон ва эътиқод янги давр истеъмолидан тушиб қолган тушунчалар эди.
Ўша даврда сиёсий идоралар учун ҳам, мунозарага киришган унсурлар учун ҳам дадил айтилган туҳмат ийманиб айтилган ҳақиқатдан юз чандон кучли эди. Шунинг учун ҳам Сотти Ҳусайннинг ҳимоя сўзлари бошқа танқидчиларнинг туҳматлари олдида эшитилмай қолди.

[Nigora Umarova]

Синоғлик кунлар

Шундай қилиб, Миртемир ҳибсга олинди ва уч ой мобайнида Самарқандда, НКВД ҳибсхонасида ётди. Ўша йилнинг ноябрь ойида эса Тошкент ихтиёрига жўнатилди. Тошкентга келгач, яна олти ой чамаси ертўлада ўтирди. Сўнгра маҳбус 1933 йил 23 апрель куни Ўрта Осиё меҳнат-тузатув лагерларининг 1-шўъбасига юборилди. Ўша йилларда Тошкентнинг Қўйлиқ даҳасида жойлашган лагерда Миртемир ҳукмни кутиб, икки ой ётди. Ниҳоят, 27 июнь куни бўлиб ўтган суд шоирни уч йилга озодликдан маҳрум этиш тўғрисида хҳукм чиқарди.
Миртемир "Эсдаликлар"да ҳибсга олинган ва озодликдан маҳрум этилган йилларига тааллуқли энг муҳим воқеалар ҳақида қисқа-қисқа маълумотлар берган. Бу маълумотлар opaсида қандай айби учун ва қайси моддалар билан унга жазо муддати белгилангани ва ҳоказолар ҳақида бирор сўз учрамайди. Ўн ойлик терговдан сўнг унга 3 йиллк жазо муддати берилганига кўра, Миртемирга катта сиёсий айблар қўйилмаган. Унинг гуноҳи кичик бўлганини тасдиқловчи далиллардан бири шундаки, у хатто лагерь бошлиғининг ижозати билан ора-сира уйига бориб, хаста кизи, рафиқаси ва касалхонадаги онасининг ҳолидан хабар ҳам олиб турган.
Шоир ҳибсга олинганидан, айниқса Тошкентга жўнатилганидан кейин оиласи ҳам Самарқандда туролмади. Ҳалима опа қизи, онаси ва қайнсинглиси билан Тошкентга кўчиб келиб, Шайхонтахур даҳасида яшай бошлади. Шу йилларда Миртемирнинг оғир хасталикка чалинган онаси шаҳар касалхоналаридан бирида даволанмоқда, иниси ва бошқа яқин қариндошлари ҳам Тошкентда истиқомат қилмоқда эдилар.

[Nigora Umarova]

Келинг, яхшиси, “Эсдаликлар”ни варақлаб кўрайлик:

"9.Х11.ЗЗ да айрим киши билан бирга жавоб олиб, "yй”ra бориб келдим: кампи р 1 бутун кийимларимни сотган, китобларим йўқолган, асбобларим йўқ! Клара2 касал ва ёмон тарбияда; Ҳалима бир оздан сўнг келди.
Онамни кўролмадим ҳам оғир хафа бўлиб қайтдим.

***

8,VIII.33. Бу кун ҳибсга олинганимга роса бир йил тўлди. Кеча “уй”га бориб келдим (3-маротаба)...3 кўрдим. Кечқурун кўчаларда юрдим. Ҳалима маҳкам кўришадир. Онам касал, Маҳфуза4, Клара ориқ. Кампир хурсанд!
***
16.VIII.33. Эртага “уй”га бориш хаёли бор. Билмадим-бораманми ё йўқ?
12.да бордим, онамнинг аҳволи жуда оғир. Яна унинг бу аҳволини Ирис5нинг хафачилиги орттирадир.
Тағин папирус чека турган бўлиб қолдим. Ҳозир дарсда ўтириб ёздим.
***
Қирқ, сочларингни ёй-да,
Гўзалим, боғла мени.
Узоқ-яқин ҳар жойда
Суйганинг чоғла мени.

***
28. IХ.33. Ўтган ҳафта олдига бордим. У қаттиқ касал.
Онам олдида, унинг қаршисида жуда уятлиман.
Мен она хизматини қилолмадим!
Бу кун ҳам уйга бордим: Клара касал, у мунгли ва аламли боқадирю Ҳалима Москвада. У хою хавас қилиб кетди. Эҳ сен, шафқатсиз она, кимга ишондинг болани?

***
2.Х.33. Қандай бахтсиз туғилганман: онам оғир хаста, касалхонада шундай оғир аҳволда ётадир. Ох, мен қандай чидайман!
Клара 2/Х да ўлди.
Онаси йиғлаб...”

[Nigora Umarova]

Миртемирнинг НКВД ертўлалари ва меҳнат-тузатув лагерида кечган ҳаётида ғамли-аламли кунларнинг зиёд бўлганига шубҳа қилмаса ҳам бўлади. Куни кеча сочмалари “йиғинлару намойишларда, митингларда, байрамларда ва радиода” қайта-қайта ўқилган, саводхон юртдошлари ўртасида машҳур бўла бошлаган, ёшликдаги дўсти Ҳамид Олимжон билан Й.Охунбобоевнинг Ўзбекистон бўйлаб сафарларига ҳамроҳ бўлиб, унинг маданият бобидаги ишларига ва матбуотдаги чиқишларига қарашган, меҳнаткаш халқ билан суҳбатлари, учрашувлари ҳақида очерклар ёзган, қаламкаш дўстлари билан Озарбайжонга бориб, қардош шоирлар билан адабий алоқаларни ўрнатаётган, қайнар булоқ янглиғ ижод қилаётган шоир учун бу хол оғир кўргулик, мусибатли ҳодиса, хўрлик ва хорлик эди. Ҳасадгўй рақибларнинг асл мақсадлари ҳам ана шу булоқнинг кўзини ёпиш бўлган.
Миртемирнинг юраги ёш ва бардам бўлгани учун бу таҳқирларга чидади. Лекин ўша мушкул кунларда унинг бошига кетма-кет оғир синовлар тушди.
“Мен Москвада гастролда эдим, - деб ҳикоя қилади Ҳалима опа, Миртемир Қўйлиқдаги турмада бўлиб, онда-сонда, рухсат берганларида бизни кўриб кетар эди. У келмаган пайтларда қизимиз Клара адасини йўқлаб, йиғлаган-йиғлаган эди. Аям куз кунларининг бирида Клара билан передача кўтариб, Қўйлиққа борган. Турма назоратчилари передачани олганлару қизимнинг адаси билан учрашувига рухсат беришмаган. Шунда қизим ўзини тўхтатолмай, қон-қон йиғлаган экан. Аям қайтишда овунар деб Кларага музқаймоқ олиб берибди. Хум-хум йиғлаб, бутун ичи яллиғланиб турган қизалоқ шундан кейин қизилча касалига мабтало бўлиб, оламдан ўтди”.
Шу пайтда Ҳалима опа гастролда эди. Шунинг учун ҳам у Кларанинг ҳақиқатда қандай ўлганини кўрмаган. Шоир қариндошларидан бирининг хотирлашига кўра, Миртемир қамалиши билан қайнона ёш, гўзал, эл-юрт оғзига тушган раққоса қизининг бахти қаро бўлмаслигини истаб, унинг бошқа, бахтли турмуш қуриши билан боғлиқ режаларни тузган. Шу орада эрининг кейинги тақдири даргумон бўлган раққоса ортидан ўлдим-куйдим деб елиб-югурувчи йигитлар ҳам оз бўлмаган. Шулардан бири Файзулла Хўжаевнинг ёрдамчиларидан бири – Абдулла Зокиров деган кимса эди. Унинг ҳукумат идораларига мансублиги ва бошқа фазилатлари қайнонага, айниқса, маъқул бўлган. У ҳар икки гапнинг бирида: “Эрингдан умидингни уз. У энди отилиб кетади”, дегани-деган, ҳукуматнинг куёви ҳам Ҳалима опанинг келажакда Миртемир билан бирга яшашга бўлган умидини сўндиришга астойдил ҳаракат қилгани-қилган эди. Ана шундай вазиятда бечора гўдакнинг хасталикка йўлиқиб, вафот этиши кимлар учундир айни муддао эди...
Хуллас, биринчи фарзандининг ўлими ёш ота қалбига санчилган иккинчи найза бўлди.
Халқда “Офат кетидан офат келади”, деган гап бор. Чиндан ҳам, бало-қазолар ҳаётда қузғунлар сингари галалашиб юради. Ҳали Клара вафот этмасдан илгарироқ ўлим шарпаси Миртемир оиласи атрофида кезиб юрган эди. Унинг онаси очлик йилларида силласи қуригани туфайли оғир юқумли касалликка қарши курашиш учун ўзида куч-қувват тополмай, шамдек сўниб борди. Озодликдан махрум этилган шоир эса онанинг ҳолидан хабар олиб туриш, унинг дардига малҳам бўлиш, унинг сўнгги кунларида тўшаги қошида туриб хизмат қилиш имкониятига эга бўлмади. У ана шу фарзандлик бурчини ўта олмагани учун бутун умри мобайнида ўзини кечира олмай, ичини кемириб яшади.

[Nigora Umarova]

Шоирнинг отаси беш марта уйланган бўлиб, Моҳирўй хола унинг тўнғич хотини эди. “Она кичкина, қора, ориқ, меҳнаткаш, ўта мушфиқа, ўта мақолгўй аёл эди. Сўзи мақолсиз бўлмас эди. Бувим билан бирга турардик. Бизни гўдакликдан меҳнатган ўргатган онам бўлади”, деб ёзган эди Миртемир таржимаи ҳолида. Моҳирўй хола номига яраша руҳан гўзал, олижаноб ва мунис аёл бўлган. “Менинг аям фарғоналик бўлгани учунми қайноқ ва тез эди. Миртемирнинг онаси эса ғоят камтар, камгап, камсуқум, меҳрибон, заҳматкаш бир аёл эди”, - деб эслаган Ҳалима опа.
1933 йил 5 октябрда Миртемирнинг онаси касалхонада оламдан ўтди. Моҳирўй хола юқумли касалликдан вафот этгани учун, билишимча, унинг жасадини оила аъзоларига бермаганлар. Бечора онанинг жасади қандай дафн этилгани ҳам номаълум. Миртемир кейинчалик бу даҳшатли воқеадан хабардор бўлган бўлса ажаб эмас “Эсдаликлар”даги қуйидаги сўзлар шундан далолат беради:
“5. Х.33. Бу кун Онам ўлган...Она.
7. Х1.33 Онам ўлганини Баҳром акам сўзлаб берди - уятсиз!”
Баҳром ака Миртемирни Тошкентга олиб келган амакиваччаси эди. У, чамаси, она ўлими ҳақидаги даҳшатли ҳақиқатни айтиб, шоирнинг жигар-бағрини тилиб юборган. Балки шундай таҳликали бир пайтда қамоқда бўлгани учун аччиқ устида уни койиган, гуноҳкор қилган; «Онанг сен деб куйиб ўлди!” деган. Эҳтимол, шунинг учун шоир уни “уятсиз”, деб атамоқда.
Орадан роса тўрт ой ўтгач, 1934 йил 7 мартда Миртемир илож топиб, синглисидан хабар олади. Бу ҳақда у ёзади: «Бу кун, Маҳфузани кўриб келдим, онамнинг ёдгори!” Бу иборадаги сўнгги икки сўздан шоирнинг аламнок юраги зарб бериб, кўзларидаги ёш эса шашқатор оқиб турибди.
Шоир қалбида Онанинг ўлими туфайли бўлган алам ва армон, зардоб ва ғашлик узоқ йиллар мобайнида унинг шеъриятига юзиб чиқмади. У кўпроқ социалистик реализм талабларига жавоб берувчи некбин шеърлар, чақириқлар ижод қилди. Аммо орадан қарийб ўттиз йил ўтгач, 1960 йилда шоир кўнглида қонталаш бўлиб ётган туйғулар дафъатан булоқ янглиғ отилиб, мусибат тиканлари ҳануз унинг юрагида санчилиб ётгани аён бўлди. “Онагинам” деб номланган бу шеърни кўз ёшисиз ўқиш мумкин эмас.
...Дунёга қайтиб келишингга кўзим етсайди,
Йигит ёшим тўлмай туриб,
Айрилиқ зайлида қоқ ёғочдай қуриб
Жон берган онамни кўришга
кўзим етсайди,
Тиззасига бир нафас бош қўйишимга
кўзим етсайди,
Оналик мехрига обдон тўйишимга
кўзим етсайди,
Менга ғашлик нетарди?

..Онагинам!
Одам бўлдимми менам?.
..
Бу шеърнинг ҳар бир сатри, ҳар бир сўзида шоир қалбида қолган жароҳат қон сочиб туради.
Миртемир кейинчалик ҳам, айниқса, умрининг сўнгги кунларида Она хотираси билан тўйинган кўпгина ажойиб шеърлар ёзди. Лекин у Она олдидаги қарзини, улуғ армонини, айбсиз айбини асло унутмади. Муштипар онанинг ўлими синоғлик йилларда шоир қалбига санчилган ва уни бир умр жароҳатлаган учинчи, энг оғир найза бўлди.

[Nigora Umarova]

Канал қурилишида.

Москва-Волга канали қурилиши 1932 йилнинг охирларида бошланган ва 1937 йил 15 июлда тугалланган. Миртемир ва унинг ҳамюртлари 1934 йил августда қурилишнинг III ва бошқа участкаларига келиб, Дмитров меҳнат-тузатув лагерининг маҳбуслари сифатида иш бошлаганларида, Волгани Москва дарёси билан боғловчи сув йўли муайян масофани босиб ўтган эди. Аммо иссиқ ўлкадан келган маҳбуслар бу ерда энг мураккаб ишларнинг ҳам рус қиши шароитида асосан қўл кучи билан бажарилаётганига гувоҳ бўлдилар.
Қурилишнинг асосий ишчи кучини маҳбуслар ташкил этгани сабабли улар ўртасида тарбиявий иш олиб бориш мақсадида рус тилида “Перековка” газетаси ва “На штурм трассы” журналидан ташқари, ўзбек тилида “Ўттизбешчилар Перековкаси” ва “Канал зарбдори” номли иккита газета чиқарилган. Бу нашрларда қатнашган маҳбус мухбирлар сонининг ўзиёқ 5 мингга яқин бўлган. Бу ҳол қурилишда маҳбус ишчилар сони камида 10-20 марта кўп бўлганидан дарак беради.
“Канал зарбдори” газетасидан қирқиб олинган ва Миртемир архивида сақланиб қолган баъзи бир расм, шеър ва хабарлардан маълум бўлишича, қурилишга юборилган ўзбеклар орасида аёллар ҳам бўлган ва улар агитбригада таркибида иш олиб боришган. “Канал аскарлари”дан бири Б.Ф.Страдовскийнинг “На штурм трассь1” журнали хақида билдирган ва ҳозир Москвадаги М.Горъкий музейида сақланаётган “таасуротнома”сида бундай сўзларни ўқиймиз: “Биз лагерларда қаттиқ меҳнат мактабини ўтмоқдамиз ва айни пайтда тонг саҳардан тунга қадар радио овозлари, агитбригада постановкалари билан қуршалганмиз, тўгараклар, курслар, қизил бурчаклар, клублар, кинолар, кутубхоналар ва бошқалар тизими билан ўралганмиз».
Бу сўзлардан аён бўладики, канал қурилиши, бир томондан, оғир ва машаққатли меҳнат майдони бўлган бўлса, иккинчи томондан, лагерда маҳбуслар ўртасида катта тарбиявий ишларни олиб борилган. Лагерь раҳбарияти мазкур нашрлар атрофига Миртемир, А.Державин, В.Соловъев, И.Беляев, Н.Жигулин сингари ижод аҳлини тўплаб, уларни “канал аскарлари”га илҳом беришга ундаган. Чунончи, Миртемирнинг “Канал зарбдори” газетасида қуйидагидек мисралари бўлган “Янгра, товуш бер!” сингари шеърлари эълон қилинган:

Қум тўла ғалтаклар, юринг тўхтовсиз,
Дардлик қўшиқлари, янгра, садо бер!
Тарих варақларига чизиб олтин из,
Ударник, қаҳрамон, ишда кўкрак кер!..

Миртемирнинг шоирлик иқтидоридан хабар топган ва унинг «канал аскарлари” ўртасида хурмат қозонганини кўрган лагерь рахбарлари унинг ана шу шоирлик-тарбиячилик қобилиятидан фойдаланишни маъқул деб билганлар. Шундай қилиб, шоир қурилишга келганининг дастлабки давридан бошлаб тарбиячи бўлиб хизмат қила бошлади. У ҳамюртлари қаерда меҳнат қилсалар, ўша ерда ҳозир бўлиб, улар билан бирга ишлаб, бирга яшаб, улар руҳини кўтаришга, ўз шеърлари билан уларга далда беришга, улар меҳнатини шарафлашга уринди.
Шундай қилиб, Миртемир тез орада халол меҳнати, шоирлик истеъдоди ва инсоний сифатлари билан “канал аскарлари” ўртасидагина эмас, лагерь маъмурияти олдида ҳам ҳурмат-эътибор қозонди.
Янги, 1935 йилнинг биринчи куни Миртемирнинг озод этилганлиги тўғрисида хуш хабар келди

[Nigora Umarova]

Сўнгги найза

Ҳалима ўша йилларда эндигина санъат бўсағасига қадам қўйган ёш, истеъдодли, Фарғона сойларидек шўх раққоса эди. Миртемир уни чин дилдан севарди. У ҳали бўйдоқ кезларида Ҳалиманинг рақслари тугар-тугамас, унга даста-даста гуллар тутар, унга бағишлаб шеърлар ёзар эди. Рафиқасини шундай ўтли туйғулар билан севган шоир 1935 йил январида азоб-уқубатлардан қутулиб, меҳрга зор бўлиб қайтганида, бошқа бир кишига турмушга чиқиб кетганини кўради. У бундай хиёнатнинг бўлиши мумкинлигига ишонмайди. У Ҳалимани эридан чиқишга, у билан узилган турмуш ипларини қайта, ипакдан ясаб, янги муҳаббат чаманзорини бунёд этишга чорлайди. Аммо Ҳалима бунга қодир эмас эди.
“Мен Миртемирнинг кейинги тақдиридан бехабар эдим. Менга эринг отилиб кетди, деб айтишди. Шундан кейин бошқа турмуш қуришга рози бўлдим. Миртемир қайтиб келгач, мен билан қайта турмуш қурмоқчи бўлди. Лекин бунинг иложи йўқ эди. Шундан кейин у: “Мени сенинг эринг қаматган”, деб менга таъна қилди,” – деб эслаган эди Ҳалима опа.
Ким билади, балки шоирнинг таънаси ўринли бўлгандир?
Лекин таъна қилиш билан шоирнинг изтироблари, алами, бир умрга олган жароҳати малҳам топмаган, албатта. Бу сўнгги найзадан чавақланган қалб узоқ йиллар давомида фақат ижоднинг шифобахш чашмасидан даво ахтарди.
Қанча-қанча йиллар, сувлар оқиб ўтди. Шоир бошига қиров қўниб, умрнинг хазонрез палласи яқинлашди. Аммо дафъатан қоғозлар, китоблар орасида ёш Ҳалиманинг сурати чиқиб қолди.

Қайдан чиқиб қолибди бу бало сурат...

Йигирма йилдан зиёдроқ вақт илгари бўлиб ўтган воқеалар шоир хаёлига хийла озор бериб ўтди.

На олтин, на жавоҳир эдим…
Армонли бир ёш шоир эдим.
Зуҳро бўлмасанг ҳам чиройда,
Мен ишқингда нақ Тоҳир эдим.

Тошлон ўлди, деган ким ахир?
Гулдай сўлди, деган ким ахир?
Наҳот поймол қутлуғ ишқ ахди,
Бол бўлурми шунчалар тахир?...

Гунохим на? - Жангда бўлганим,
Қон кечганим, юз бир ўлганим...

Эски яралар очилиб, улардан сачраган қон бугун Миртемирнинг “Сурат” номли гўзал лирик қиссасининг ҳар бир сатрида яшамоқда. Бу қон томчисида машъум даврлар, синоғлик йиллар ҳам акс этиб турибди.

[Shuhrat Rizayev]

Адабиёт ҳақида сўз айтиб, фикрини абадиятга муҳрлай олган даҳолар кўҳна адабиёт тарихида кам эмас. Қалам аҳлига марҳамат кўрсатиб, унинг рутбасини улуғлаган ҳиммат соҳиблари эса ўтмишда у қадар кўп эмас. Бинобарин, ижод табиатини, ижодкор шахс тийнатини тушуниб, уни ардоқлай билган нозиктаъб раҳнамолар мўъжизавий маънавий қудрат ва ҳайратлар яралмоғига сабабкор бўлганлар. Узоққа бормай, ўз тарихимизни ёдга олсак, ҳазрати соҳибқирон Амир Темур ва темурийзодалар туфайли мумтоз ўзбек адабиёти ривож топди, жумладан улуғ Алишер Навоий даҳоси рўёбга чиқди. “Хазойинул маоний”, “Хамса” дек беназир бадиий обидалар яралдики, улар миллий адабиётимиз мазмун ва бадиият кўламини бир неча асрларга юксалтириб юборди.
Мустабид замон адабиётни ўз мафкуравий машинасининг винтчаси-паррагига, адабиёт аҳлини эса комфирқанинг ғоявий аскарига айлантирмоқчи бўлди. Бунга қарши очиқдан очиқ “Кишан кийма, бўйин эгма, ки сен ҳам ҳур туғилғонсен!” дея исён кўтарган Чўлпон каби саркаш шоирларни қатағон чангалига ташлади. Тилда муроса қилишга маҳкум Ойбек домладай қалби уйғоқ адиблар эса дилда алам билан ён дафтарларига шундай сатрларни битиб қўйдилар.
Ҳақиқат соқовдир, заифдир инсон,
Тошлар ҳам йиғлайди – сир тўла осмон.
Ҳақиқий олам не? Жавоб йўқ, ҳайҳот!
Файласуф тўқийди ҳисобсиз ёлғон.
Шукрки, орзуланган, асрларча кутилган истиқлол келди, не-не аждодлар армони ушалди. Бу кунларни энг аввало “жамиятнинг олдинги сафларида юрадиган, ҳаётни кузатиб, одамларнинг юрагида, дунёқарашида бўлаётган ўзгаришларни ҳаммадан аввал сезиб, уларни таъсирчан образлар, ёрқин бадиий бўёқлар орқали маҳорат билан ёритиб бера оладиган, эл-юрт учун куйуниб яшайдиган фидойи инсонлар” шоиру адиблар интиқ кутди, уни яқинлаштиришга, қарор топтиришга қалб қўрини, куч-шижоатини бағишлади. Айнан шуни билиб, ҳис этиб юртбошимиз дастлабки кунлардан бу соҳа кишиларига диққат эътиборини қаратди. Ўша буюк истқилол эълон қилинган йил Алишер Навоий йили дея аталиб, мустақиллик солномасини бошлаб берди. Бунда-да бир рамзий маъно, ажойиб бир муштараклик бордек...

[Shuhrat Rizayev]

Ўтган ўн саккиз йил том маънодаги маънавият, маърифат йиллари бўлди. Бу жабҳада юртимиз отаси бош-қош бўлиб амалга оширилган ишларни санаб адоғига етиш қийин. Аммо энг муҳими - буюк шоиримиз ўн олти ёшида буюк ҳарорат билан айтган “Адабиёт яшаса – миллат яшар”” деган фикр завол топмади, аксинча қанот ёзди.
Агар, жилла қурса, сўнгги бир йил Ўзбекистон ижтимоий ҳаёти сарҳисоб қилинса, мен бу даврни маънавият такомилидаги янги сифат даври деб атаган бўлардим. Бунга асос, шу давр ичи амалга оширилган бир талай ишлар ва шулар қаторида маънавий ҳаётимизда воқеа бўлган “Юксак маънавият – енгилмас куч” номли юртбошимиз рисоласининг эълон қилинишидир. Орада қарийиб бир навжувон йигит ёшини ўтган Мустақил Ўзбекистондаги маънавий ўзгариш ва ислоҳтлар сарҳисоб қилинган ва умуман шу йиллари она тилимиз бойлигида ижтимоий мавқеини топган “маънавият” тушунчасининг маъно-мазмуни, моҳиятини назарий ва амалий жиҳатдан асослаб берган бу рисола мутафаккир инсоннинг ҳаётий кузатишлари ва қамровдор фалсафий умумлашмалари бўлиб, маънавият соҳасидаги қарашларимизни янги босқичга кўтарди. Унинг мантиқий давоми бўлиб “Энг аосий мезон – ҳаёт ҳақиқатини акс эттириш” номли кичик рисола пайдо бўлди. Мана энди эса “Адабиётга эътибор – маънавиятга, келажакаа эътибор” дея мамлакатимиз раҳбарининг бевосита қалам аҳли – шоиру адиблар, бадиий ижод, бадиий сўз, унинг заҳмати ва заҳматкашлари ҳақидаги жиддий мушоҳадаларга ундовчи теран фикр-мулоҳазалари эълон қилинди.
Ундаги кўплаб муҳим хулосалар орасида бир фикр менга алоҳида бўртиб кўринади. “Менинг фикримча, ёзувчилк – бу оддий касб эмас, худо берган истеъдоддир. Бу – қисмат, пешонага ёзилган тақдир. Бу касбга ҳеч қаерда ўқитиб, ўргатиб бўлмайди. Ёзувчиликнинг мактаби ҳам,дорилфунуни ҳам битта. У ҳам бўлса, бир умр ҳаётнинг ичида бўлиш, ўз халқи билан ҳамдарду ҳамнафас бўлиб яшаш, ҳақиқат ва адолатга садоқат билан хизмат қилишдир”.
Назаримда ижод табиати, ижодкор қисмати, кору аъмоли,умр вазифаси ҳақида ниҳоятда нуктадонлик билан айтилган бу фикр ҳодиса моҳиятини айнан ифодалай билгани билан ғоят қимматлидир. Айни чоғда ижод ва ижодий жараёнга, ижодкорга ёндошувнинг асосий мезони ҳамдир.
Дунёда ижод турлари, бадиий санъат соҳалари кўп. Аммо деярли барчасининг ибтидосида сўз санъати туради. Куй-қўшиқ, театр, кино... Керак бўлса, мусаввир қўлига мўйқалам тутқазувчи илҳом манбаларининг энг мўътабарларидан бири ҳам адабиётдир. Шундай экан, адабиётга, шоиру адибларга эътибор, бутун санъатга, ижод аҳлига эътибордир.