Адабиётдан ахволлар кале :)

[Sparc]

Сообщение от Sodirjon

aypoddan o'qiydimi

Айподдан ўқиб бўлмайди, ундан эшитиш мумкин. Айпаддан ўқиш мумкин.

Сообщение от Sodirjon

Qanday kitob o'qishni, qanaqa qilib o'qishni ( o'qishda ham o'qish bor-da) va nimalarga e'tibor berishni o'rgatish kerak. Kitob va yoki aktual qiziqarli ahborotlarni ayfondan o'qiydimi, aypoddan o'qiydimi uni farqi yo'q. Eng avvalo o'qib mulohaza qilish, o'z fikri, o'z qarashlarini shakillantirish. Bu jarayonda ota-onaning qatnashishi xal qiluvchi rol o'ynaydi.

Ота-онанинг вазифаси уйда китоблар бўлишини таъминлаш, болада китоб ўқиш иштиёқи бўлса, боланинг ўзи топиб ўқийди, уйда йўқ китобларни кутубхонадан топади.

Лекин боланинг ўзида бўлмаса, уни мажбурлаб китоб ўқийдиган қилолмайсиз.

[Nigora Umarova]

Биз излаётган ҳикматлар

Ёзувчи, санъатшунос, “Меҳнат шуҳрати” ордени соҳиби, Нодир Норматов билан Ўзбекистон Миллий университети доценти, филология фанлари номзоди, адабиётшунос Абдулла Улуғов суҳбати

Абдулла Улуғов: Сизнинг собиқ тузум тарқаб кетиши арафасида “Баригал” деб номланган бир романингиз чиққан эди. Унда Сурхонда, олис тоғлар орасидаги Тузконда ишлайдиган бир йигит оиласининг барбод бўлиши акс эттирилган. Романда оилалардаги можаролар, фожеалар илдизи қадриятларимизнинг унутилаётганида, анъаналаримиздаги узилишларда, маънавий таназзулда эканлиги кўрсатилган эди, шу аснода бундай жамият, тузум аста-секин ҳалокатга юз тутишига ишора қилинган. Аслида давлат ҳам оила тимсолида ташкил топган. Оилалар қанчалик мустаҳкам бўлса, давлат ҳам шунчалик қудратли бўлади. Ва аксинча, улар омонат бўлса, давлат ҳам пароканда, муваққат бўлади. “Баригал” романингизда мана шу ҳақиқатни бадиий гавдалантиришга интилгансиз. Сиз мустаҳкам оила дейилганда, уни қандай тасаввур қиласиз?
Нодир Норматов: Саволингизга мухтасарроқ қилиб жавоб берадиган бўлсам, мен мустаҳкам оила деганда, бахтиёру фаровон яшаётган эмас, балки Яратганнинг, табиату жамиятнинг турли хил синовларини сабот билан енгган ёки енга оладиган жуфтларни кўз олдимга келтираман. Ҳаёт синовларидан ҳеч ким истисно эмас. Синовлар ҳар бир оилада эртами, кечми рўй бериши муқаррар. Ана шунда баъзи оилалар чидаш беролмай тўзиб кетади ёки фожеа юз беради. Турмушнинг турли синовларидан эсон-омон ўтиши оиланинг нечоғли мустаҳкамлигига боғлиқ. Аждодларимиз буни яхши англашган, шу боис оила мустаҳкамлигига алоҳида эътибор беришган. Улуғ салтанатларнинг таназзулига мўрт, ноаҳил оилалар фитнаси сабаб бўлганлигига тарихдан мисоллар тиқилиб ётибди.

[Nigora Umarova]

А.У: Оила мустаҳкамлигини таъминлашда умуминсоний қадриятлар ва миллат маънавияти беқиёс эканлиги тайин. Шарқlf ҳам, Ғарбда ҳам худди шундай. Аммо Шарқда оилалар бирмунча барқарор.Бу, албатта, азалий анъаналарга амал қилиниши билан боғлиқ. Шарқона анъаналарда демократияга хилоф жиҳатлар кўп дейдиганлар бор. Улар “демократия,” ”инсон ҳуқуқлари” тушунчаларининг моҳиятини бошқача талқин этишади. ”Шарқона демократия” деб киноя қилишади. Аслида демократия оила, бинобарин, жамият мустаҳкам бўлишини ёқлайди. Чунки инсон ҳар жиҳатдан мустаҳкам, барқарор, фаровон оилалардагина эркин шахс сифатида улғаяди. Оилада ҳам, жамиятда ҳам ҳақ-ҳуқуқ талашишиб, ўзи билан ўзи бўлиш билан эркин шахс муқимлигига эришиб бўлмайди. Ўзаро ҳурмат, бир-бирига ишонч барқарор жойда инсон қадр топади, шахсга айланади. Афсуски, шу ҳақиқатга эътиборсиз қаралади. Иззатталаблик, ҳақ-ҳуқуқни билишда кимўзарга мусобақалашиш аксарият ҳолларда оила бузилишига олиб келади. Матбуотда ҳам бу тўғрида кўп ёзилади. Негаки, оилалар ажралиши билан боғлиқ можаролар барчани ҳам қизиқтиради, ҳам ўйлантиради. Шу хусусда нима дейсиз?
Н.Н: Яқинда япон файласуфи, давлат арбоби, шоир, олим Дайсаку Икеданинг суҳбатини ўқидим. Унинг фикрича, ҳар бир кишининг табиатида қайсидир даржада олижаноблик ҳам, ёвузлик ҳам бўларкан. Булар аждодлар қонидан мерос сифатида ўтаркан. Аммо ўзидаги бу хислатларнинг қайсисини кучсизлантириб, қайсисини қувватлантириш одамнинг дунёқарашию, шаклланишига боғлиқ экан. Болалигимда момом бизга “ Бир елкангда фаришта, иккинчисида шайтон ўтиради” дер эди. Шу гапларини мана энди англагандайман. Энди бизнинг умримиз, тақдиримиз, яшашимиз, мустаҳкам оила бўлишимиз ана шу йўлдаги уринишларимиз билан боғлиқ деган хулосага келдим.Тўкин-сочин яшаш, бойлик орттиришгина мустаҳкам оила бўлишни таъминлай олмайди. Халқ орасида “Кўнглингиз тўқ бўлсин” деган ажойиб гап юради. Нега айнан кўнглингиз, қорнингиз эмас? Менимча, оиланинг мустаҳкам бўлишида худди ана шу сўз мосдай.Чунки, кўнгли тўқ эркак, кўнгли тўқ аёл ҳар қандай кулфат, шодлигу ташвишлар олдида ўзини йўқотиб қўймайди. Чунки уларда ўзларига ишонч бор. Чунки, ўзларига кўнгиллари тўқ.
А.У: Кўнгил эса турли манбалардан озиқланиб, қувватланади. Улар орасида адабиёт ва санъат муҳим ўрин тутади. Улар киши дидини тарбиялайди, дунёқарашини шакллантиради. Асл асарлар ҳар гал кишига бўлакча завқ беради. Киши адабиётнинг мумтоз намуналарини ҳам йиллар ўтиб, қайта қўлига олганида, аввал англамаган кўп ҳақиқатларини билиб олади. Асл асарларни қайта ўқиганида киши, рости, роҳатланади. Чунки бу пайтда унинг аввалги ажойиб таассуротлари янада кенгайиб, мустаҳкамланади. Шу боисдан бўлса керак, Лев Толстой хатида Александр Пушкиннинг “Белкин қиссалари”ни еттинчи марта ўқиётганлиги, бунда бениҳоя ҳаяжонланаётганини қайд этиб, ҳар бир ижодкор мумтоз асарларни муттасил қайта мутолаа қилиш зарурлигини таъкидлаган. Япон адиби Кэндзабуро Оэ эса “Ака-ука Карамазовлар” ни ўн икки марта, “Уруш ва тинчлик” ни ҳам шунча, “Анна Каренина” ни бир неча бор қайта ўқиб чиққани ва ҳар доим янгича таассуротлар олганини эътироф этган. Уильям Фолькнер улуғ рус адиби Фёдор Достоевский асарларини ҳар йили икки марта ўқиб чиққанлиги ва бундан беҳад таъсирланганлиги тўғрисида ёзган. “Ўткан кунлар”, “Сароб”, “Улуғбек хазинаси”, “Кўҳна дунё” романлари ҳам шундай салмоққа эга. Сиз қайси асарларни қайта-қайта ўқийсиз?

Н.Н: Қайта ўқишми? Талабалик чоғимда чала-чулпа ўқиганларим кўп экан, университетни битирган кезлар уларни обдон қайта ўқиб олдим. Энди...чинини айтсам, мумтоз бадиий асарларни камдан кам қайта ўқийман. Вақтим камлиги учун эмас. Гап шундаки, ўзимда бўлган, дурдона деб ҳисоблаган китобларимни қўлимга олсам ё варақлаб кўрсам бас, шу заҳоти хотирамда улардаги тафсилотлар жонланабошлайди.(Балким, бу ҳам ўқишнинг бир туридир). Мабодо бировнинг уйидаги ўша китобни варақлаб кўрсам, ундай ҳолат содир бўлмайди денг. Шахсий мулкда ҳам гап кўп эканда. Аммо “Минг бир кеча”га ўхшаш китобларни, ўзбек халқ китобларию эртакларини, достонларини қайта-қайта ўқишдан чарчамайман. Улардаги жонли тил бойлиги, ҳикоя қилиш тарзлари, усуллари мени мафтун этади. Бу уммонга шўнғиб, дур териб чиққанлар кам бўлмаган. Менимча, Мурод Муҳаммад Дўст, Эркин Аъзам, Тоғай Мурод, Луқмон Бўрихон каби адибларимиз китобларида ана шу дурлар ярқираб кўринади. Гарчи, ёзувчиликка даъвоси бўлмаса-да, ўзи ҳақида китоб ёзиб чиқарган музработлик таниқли фермер Қурбон Амирқуловнинг “Тақдир битиклари” деб номланган китоби ҳам шу жиҳати билан эътиборимни тортди. Менга кўпроқ ҳужжатли, луғатли, шарҳли китобларни қайта варақлаш ёқади. Уларда ҳаётни, воқеликни сохталикдан фарқлаш, таққослаш имкониятлари бор. Айтганча, Сервантеснинг “Дон Кихот” асарининг қайта нашрини яна бир карра ўқидим.. Шу асарни болалигимда ўқиганман, кейин киносини бир неча бор кўрдим. Бундан беш- ўн йил аввал унинг эски нашрини олис бир қишлоқда, қиш куни эди, ўчоққа тутантириқ қилишга тайёрлаб қўйишган ҳолда кўриб қолдим. Печка оғзидан олдим. Мен буни балки айтмаслигим керакдир.Аммо не илож, ҳозир бундай маънавий инқироз хавфи борлигини унутмаслигимиз керакка ўхшайди.

[Nigora Umarova]

А.У: Бадиий асар яратиш, хусусан, ҳикоя, қисса, роман ёки драма ёзиш учун ижодкор воқеалар рўй берадиган замон ва маконни хаёлан тасаввур этиши, қаҳрамонлари тақдири қандай кечишини билиши, уларнинг ўй-кечинмаларини ҳис этиши, ҳаётий воқеаларни қайта ишлаб, мақсадига мувофиқ жойлаштириши лозимки, бу қанчалик оғир машаққат эканини фақат асар яратган ижодкорнинг ўзи билади. Асарни ёзиш беҳад мушкул юмуш эканлигидан муаллиф ҳар доим ҳам қаҳрамонлар ички оламини, воқеликни ҳаққоний ва таъсирчан тасвирлашга эришавермайди. Шундай бўлса-да, айрим ижодкорлар ёзганларини қайта тузатмаслигини айтади. Лев Толстой эса “Тузатмасдан ёзаман, деган хаёлни миядан чиқариб ташлаш керак. Уч-тўрт марта қайта ёзиш – бу ҳам кам” дейди.
Н.Н: Бундай қолип, андоза адабиётда, ижодда доим ҳам қўл келавермайди. Баъзи ёзувчиларда бундай таҳрирлар миясида, хаёлида рўй беради, яъни, обдон пишитиб олиш, пухталаш деганлари... Қоғоз тақчил замонларда, айниқса, Х-Х1 асрларда худда мана шу усул қўл келган. Ахир у матоҳни тайёрлаш осон кечмаганда ўша замонларда. Жалолиддин Румий ҳазратлари ҳам “Маснавийлари”нинг бор-йўғи икки сатрини ўз қўли билан ёзган, қолганларини хаёлида пишитиб, айтиб туриб ёздирган дейишади. Ҳозир қоғоз сероб. Аммо минг бора таҳрирдан ўтказсанг ҳам ,баъзи асарнинг салмоғи ўзига ярашалигича қолаверади. Чунки, минг уринган билан қозонда бори чўмичда чиқади-да. Ҳар ерни қазиган билан булоқ суви чиқмаганидек, фақат таҳрир билан иш битмас экан.
А.У: Айрим ижодкорлар асарларини барча эмас, интеллектуал даражаси баланд китобхонлар тушуниши, қадрлашини айтишиб, дунёда иккита шундай ўқувчи топилса, кифоя, фақат шулар учун ёзиш керак, деб писанда қилишади ҳамда ўзларини янги адабиёт яратувчилари санашади. Лекин уларнинг ёзганлари аллақандай мавҳум, тушунарсиз. Бундай муаллифларнинг изланишларида ғарблик ижодкорлар асарларига тақлид яққол сезилади. Албатта, тақлид, таассуб қилиш ҳамма соҳада кузатилади. Киши нафақат ижодда, балки бошқа фаолиятида ҳам ўзи англамаган, сезмаган ҳолда кимгадир тақлид қилиши эътиборга олинса, санъатнинг турли йўналишларида изланишлар қилаётган, адабиётимизда аввал кўрилмаган услубда асарлар битишга уринаётганларнинг интилишларини тушуниш мумкин. Аммо жимжимадор жумлаларидан маъно англаб бўлмайдиган, мақсадсиз ёзилгандай туюладиган нимарсалар, барибир кишини ғашлантиради.
Н.Н: Бугунги кунда адабиётда ҳам, тасвирий санъатда ҳам ана шундай жараён жадал кетаётганлиги ҳеч кимга сир эмас. Бир пайтлар, иккинчи жаҳон урушидан сўнг, Италия адабиётида ҳам, мусиқа ва бадиий фильмларида ҳам Америка санъатига ружу қўйиш авжланган . Бу ҳолат шу қадар кучайиб, охири кўнгил айниш даражасига етган. Шундан сўнг, тескари жараён юз бериб, миллий маданият, санъат ва бадиийликка интилиш бошланган. Қисқа вақт ичида ана шу соҳада ўзига хос дурдоналар пайдо бўлган. Бизда ҳам шундай бўлади деб фол очмоқчи эмасман. Чунки бизда менталитет бўлакча, анъаналар бўлакча...Бизнинг қадимги маданиятимиз, миллий қадриятларимиз бутун дунёга сочилиб кетган олтин зарраларига ўхшайди. Энди уларни териб олиш, англаш бошланди. Бу жараён қанча давом этади, бу ўзимизга, барчамизга боғлик. Юксак бадиият миллий маданият заминида пайдо бўлади. Бизда бугунги кунда юксак бадиият намуналари. кам. “Янги бадият намуналари” дея эътироф этилаётган асарларнинг кўплари бошқа адабиётлар таъсирида туғилган. Менга улар бошқа қитъадан кўчириб келтирилиб,ўлкамизда ўстирилган гулларни эслатади. Албатта, уларни ҳам авайлаб- асрашимиз муҳим. Аммо шу замин чечаклари йўқ бўлиб кетишларига ҳам йўл қўймаслигимиз керак. Жаҳон халқлари адабиётини ўрганиш кони фойда. Хар бир океан, денгизлар бир-биридан кескин фарқ қилади. Халқлар ҳам шундай. Болтиқбўйи ёки Лотин Америкаси адабиётидаги анъаналарни бизда жорий қилишга уриниш тўғри келмайди. Чунки улар техника воситалари эмас. Адабиётдаги анъаналарни совун, дазмол, атирга тенглаштириб бўлмайди. Замин ранг-баранг, дунё ранг-баранг, халқлар ранг-баранг.Чунки уларнинг минтақаси, қитъаси бошқа. Шу билан боғлиқ ҳолда уларнинг табиати ҳам ўзгача. Албатта, истеъдодли ёзувчилар бошқа халқлар адабиётини ўқиб, миллий адабиёт билан ўхшаш ва фарқли жиҳатларни, қалблар ва маконларнинг кўз илғамас кўламларини сезадилар, ўзларига хос шаклу шамойил топиб, мавзуларни дадил ёзишга шайланадилар.

[Nigora Umarova]

А.У: Кейинги пайтда асарларда қаҳрамоннинг бир куни орқали унинг бутун ҳаётини кўрсатиш тамойилга айланди. XX аср охири – XXI аср боши адабиёти аввалги давр адабиётидан аввало шу жиҳати билан фарқ қилади. Бу даврда Габриэл Маркес, Чингиз Айтматов сингари адиблар асарлари кўпчилик ижодкорларга таъсир кўрсатгани аён. Чингиз Айтматов “Алвидо, Гулсари!” қиссасида овлоқ қишлоқда кўпчиликнинг бири бўлиб яшаган қаҳрамоннинг бир кунига ярим асрлик мураккаб ижтимоий даврни жойлаган. Номидан ҳам маълум “Асрга татигулик кун” романида ҳам муаллиф худди шу йўлдан борган. Бошқа ижодкорлар асарларида ҳам бир кун воқеаси асосида инсон ҳаёти маъноси, инсоният тақдири тўғрисида сўз юритишга ҳаракат қилади. Мурод Муҳаммад Дўстнинг “Галатепага қайтиш”, Эркин Аъзамовнинг “Жавоб”, “Шовқин”, Назар Эшонқулнинг “Қора китоб” сингари асарлари шундай таассурот қолдиради. Бу асарларда ҳар бир одам ҳаёти тўғрисида ўйлаб кўрадиган кунга дуч келиши, ўшанда ўзини ўзи сўроқ қилиши кишини изтиробга солиши кўрсатилади.
Н.Н: Инсоннинг ўзини ўзи сўроқ қилиши- Яратганнинг унга берган энг улкан имкониятидир. Бу жараёнда тавба тазарру, афсус-надоматлар, орзу ва армонлар изҳорини, нафратларнинг муҳаббатга, шафқатсизликнинг кечиримлиликка айланишини, жоҳилликнинг донишмандикка эврилиши лаҳзаларини ҳис қилиш мумкин. Сўфи Оллоёрнинг мана шундай ҳолатидан унинг “Сабот ул ожизин” каби асари туғилган, Усуллар, шакллар инсоннинг эгнидаги турли либосларга ўхшайди.Уларнинг қадру қиммати фақат янгилигию диққатни жалб этиши билан белгиланмайди. Асарлардаги усуллар, шакллар, воситалар, бир сўз билан айтганда, ундаги барча жиҳатлар янгича изланишлар аҳамияти инсонни, унинг қалбини қанчалик ёрқин кўрсатиши, тўлқинлантириши, тасаввур оламини қанчалик бойитиши билан белгиланади.” Минг бир кеча” асари усулида ёзилган қанчадан қанча асарлар бор.”Чор даврвеш”ми ёки турлича эртаклар, “Боғу баҳор”, Калила ва Димна... Яқинда қорақалпоқ адиби Муратбой Низановнинг “Охират уйқуси” номли романини ўқиб чиқдим. Унда ҳам ўзини ўзи сўроқ қилиши йўлидан борилган. Менимча, ўқувчини усуллар эмас, унинг натижаси, бадиий олами қизиқтиради..
А.У: Адабиёт асарларини мутолаа қилиш, меъморий обидаларни, спектакль, фильмларни, спорт мусобақаларини, байрам тадбирларини томоша қилиш, куй ва қўшиқларни тинглаш кишилар учун бениҳоя зарур. Қаҳрамонлик мадҳ этилган асарлар кишиларни мардликка ўргатади. Агар асарларда иллатлар, тубанликлар тасвирланса, одамларда бундай иллатлардан нафратланиш туйғуси кучаяди. Фожеага учраган, изтироб чеккан қаҳрамонлар кишиларда ҳамдардлик ҳиссини уйғотади, кўнглини юмшатади, дейилади. Чиндан ҳам санъат асарлари инсон руҳига таъсир этади, уни поклайди, эзгуликка ундайди. Негаки, кишилар санъат асарларида тасвирланган воқеалардан таъсирланиб, ўзларида турли ҳиссиётларни сезади. Улар санъат асарларидан яхшиларга ҳамдардликни “юқтиради” лар, изтиробни ҳис қиладилар. Мушкул муаммоларга дуч келганларида чидамлироқ бўлишни ўрганадилар, улардан таскин берувчи куч оладилар. Илоҳий китобларда инсон изтироб чекиш орқали ҳодисалар моҳиятини англайди, дейилади ва ушбу ҳақиқатни кишилар айнан санъат асарлари асосида англаб оладилар.
Н.Н: Фикрловчи Инсонга ҳамиша эртага умид билан қараш туйғуси таскин бериб туради. У умри ўтаётганлигини ҳис қилган кунданоқ, дунёни англай бошлайди. Шу боис ҳар бир нарса ва воқеадан ҳикмат излаб ўтади. “Барибир қороғуликка маҳкуммиз”деган ақидалар ҳам мавжуд. Малевичнинг “Қора квадрати”си ҳам шунга оҳангдош. Абсурд адабиётида ҳам тақдирдан қочиб бўлмаслик оҳанглари кўринади. Аммо, мияга лаззат берувчи туйғуларни ҳосил қилувчи Адабиётнинг бағри кенг, ранго-ранг.У худди шу оламнинг ўзи каби. Яъни унда ўлим водийсию ҳамиша баҳор ёки мангу музлик мавжуд юртлар бор.
Таниқли адабиётшунос Иброҳим Ғафуров ўз китобини бежизга “ Ҳаё-халоскор” деб бежиз атамаган. Ахир, Шарқ адабиётида асл мақсад- муддао-инсонда энг аввало ҳаёни шакллантиришдир. Адабиёт эса Ҳаёнинг онасидир. Адабиётнинг асл мақсади- халоскорликдир. Бу халоскорлик киши қалбида умид, ишонч уйғотиш, юпанч бериш, иродани тоблаш, эзгуликка интилиш, инсонни англаш, салбий таассуротлару бадбин хаёллардан фориғ этиш каби минг бир шаклда намоён бўлади. Унинг инсонни фикрлашга чорлай олишининг ўзи халоскорлик эмасми!? Китобларнинг шакллари кўпайгани айни муддао бўлди. Электрон китоблар, интернет - инсониятнинг XX аср охиридаги энг буюк кашфиёти. Улар туфайли дунёда қанча-қанча қоғозлару ўрмонлар сақланиб қолинади. Албатта, қоғозда чоп этилган китобнинг ўрни бўлакча. Уни ушлаб кўрасан, исталган пайтда ўқий оласан. Аждодларимиз ўз ижодларини лойга, папирусга, мол терисига, тошга, қояга ёзишган. Шакллар, материаллар турлича, аммо барчасидан мақсад- ўқиш.Электрон китобнинг ҳам аҳамияти беқиёс. Шундай бўлгач, унинг тезкор усулда мамлакатимизнинг барча ҳудудига етиб боришини ҳал қилиш долзарб масала. Бу ҳақда мен “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг 2010 йил 29 октябрь сонида “Буюк хазина муъжизалари” деб номланган мақоламда фикр юритганман.

[Nigora Umarova]

А.У: Ҳамид Олимжонлар авлоди эртак, афсоналарни, халқ достонлари, “Минг бир кеча”, “Қиссасул анбиё” каби асарларни эшитиб улғайган. Шунинг учун уларнинг асарларида халқ оғзаки ижодига хос соддалик, теран донишмандлик мавжланиб туради. Аммо ўша замонларда ҳам айримлар эртак, достонларни, китобларни кераксиз матоҳ деб қарашган. Минг таассубки, бундайлар бугун ҳам учрайди. Айни тоифадагиларнинг маънавияти беҳад мажруҳ. Кўнгли- ҳасад, нафрат, қурумга тўла. Иззатталаблигини қондиролмасдан доим безовта. Ҳаётдан ҳамиша норозиланиб, аламзада бўлиб юради. Ижодкорлар ҳам инсон сифатида ўз асарлари қаҳрамонларидек яхши ёки аксинча бўлади. Айрим қаламкашлар асарларида эзгулик, ҳалолликни ёқлаган ҳолда, ўзи ҳаётда такаббур, бебурд. Улар “Одамларга яхшилик қилишдек юксак мартаба йўқ” деб ёзишади-ю, ўз манфаати, мансаб-мартабага эришиш учун ҳар қандай пасткашликдан қайтмайди. Шунинг учун баъзида шоир, адибнинг ижодкорлиги бўлак, инсон сифатидаги дунёси бўлак бўлади, дейишади. Ижодкорнинг инсон сифатидаги дунёси шаклланишига у туғилиб ўсган оила муҳити, замон ўзгаришлари қай даражада таъсир кўрсатади?
Н.Н: Ижодкор табиатида ҳаётнинг минг бир хил жилвалари акс этади, замон ўйинлари унга ҳам ўз таъсирини ўтказади.. Буларнинг бари зарурият туғилганда, адабиётдек буюк муъжизани яратишда қўл келади. Аммо буларнинг ҳеч бири ҳеч кимга, жумладан, ижодкорга ҳам калондимоғ ва такаббур бўлиш ҳуқуқини бермайди. Шу боисдан Шарқу Ғарб шоирлари, мутаффакирлари бу аломатни ҳамиша танқид қилишган. Шарқона ахлоқ ҳар бир инсондан қалби кенг ва одамохун бўлишни тақазо этади. “Адабиёт” сўзининг луғавий маъноси гўзал хулқ эканлигини инобатга олсак, сўз санъатининг жамият тараққиёти учун нақадар муҳим аҳамиятга эга эканлиги аёнлашади. Европадаги “эго” таъсири баъзи ижодкоримиз хулқ-атворида ҳам сезилади. Ўзини хокисор тутиш “ўн саккиз минг олам”ни англаш йўли экани тасаввуфда таъкидланади. Тасаввуф фалсафаси эндиликда бутун жаҳон илм аҳлини ҳайратга солмоқда.
А.У: Ҳар бир киши учун ота-боболари макони рўйи заминнинг муқаддас маскани бўлиб туюлади. Йиллар ўтган сайин ушбу ҳиссиёт кучайиб боради. Машҳур мусаввир Рўзи Чориев ўз туғилган қишлоғи- Пошхурд тўғрисида сўз кетганда, тўлқинланиб кетарди. Сиз ҳам тоғлар орасидаги бу қадимий қишлоқ тарихи, ундаги булоқ, сой, коризлар, шу жойда яшаётган кишиларнинг аждодлари, уларнинг ўзига хос феъл-атвори, урф-одатлари ҳақида яйраб, мириқиб гапирасиз. Бу болалиги ўтган жойлар, ҳовлисидаги дов-дарахтлар, жиҳозлар йиллар ўтган сайин кишининг юрагини ўртаб юборадиган ҳиссиётлар уйғотишидан далолат беради. “Баригал”да, қисса ва ҳикояларингизда Пошхурд манзаралари, ундаги одамлар ҳаёти тасвирланган..
Н.Н: Яқинда таътилни одатдагидек яна қишлоқда ўтказдим. Болаликда юрган жойларни эринмай суратга олдим. Сўнгги йиллардаги бундай сафарларим натижаси сифатида 2010 йилда Тошкент Фотосуратчилар Уйида “Қишлоққа қайтиш” деб номланган шахсий кўргазмамни очган эдим. Ана йўл билан қадрдон жойларнинг манзараларини, таниш-билишлар қиёфаларининг бир зумлик оламини фотога муҳрладим. Бу юракка, дилга таскин-тасалли бериш баробарида фикрлашга, мушоҳада юритишга ундайди.

[Nigora Umarova]

А.У: Нозим Ҳикмат адабиётнинг ҳар қандай жанри эртак заминида шаклланган, дейди. Эртак қадимги давралар учун ҳам, айни замонда яратилаётган сон-саноқсиз мультфильмлар учун асос, манба саналади. Эртаклар катталарни ҳам, болаларни ҳам бирлаштиради.Улар барчани орзулар оламига бошлаб киради. Эртаклар хаёллару тасаввурларни сарҳадсиз маконларга элтади. Унда ҳамма нарса жонли, кўнгилга яқин кўринади. Болалигида эртаклар эшитиб улғайганлар жасур, шижоатли бўлади, ёвузликка қарши курашади. Ҳар бир кишининг болалиги эртаклар оламига боғланиб кетади. Аксарият ижодкорлар болалигида кўп эртак эшитганини эслашади. Сиз-чи?
Н.Н: Бола эсини таниши билан, барча нарсага, жумладан, эртакка ҳам қизиқиши табиий. Аммо мен эртак эмас, матал, топишмоқ эшитиб катта бўлганман. Оиламизда асосан матал ёки топишмоқ айтиш расм эди. Матал - қисқа ҳикоят. Амакимнинг хотини Банот опам ва иккинчи Банот аммам (қишлоқда бу исм жуда урф), меҳмон бўлиб келадиган Норби аммам бизларга кўп матал айтиб берар эди. Топишмоқни эса ҳамма айтар эди, ҳали унинг нималигини яхши билмаган беш яшар боладан тортиб, момоларгача. Худди ҳозиргилар сканвордга мубтало бўлгандай ўша пайтларда катта-кичик топишмоқ айтишга ишқибоз эди. Ўшанда нима учун эртак эмас, матал, топишмоқ айтилганини энди тушунгандайман. Ўйлаб кўрсам, бунинг сабаби- топишмоқ, маталларнинг қисқалиги экан. Эртак эса узун бўлади. Уни айтиш учун ҳам, эшитиш учун ҳам муайян вақт керак. Вақт эса танқис. Рўзғор юмушлари тиқилиб ётади. Бирор бир оилавий юмуш атрофида, айтайлик, узун қиш кунлари қора чироқ атрофида колхоз вакили ажратиб бериб кетган кўркўрак(оғзи очилмаган кўсак) – кўсакларни чувишда, ҳашар қилиб, пилла теришда, хуллас, кўпчилик бирор муносабат билан бирга йиғилиб қолган кезлари топишмоқ, матал айтиш одатий ҳолат эди. Қолган пайтларда ҳамма, айниқса катталар ўз ишлари билан банд бўларди. Кеч кириши билан овқат ейилгач, ҳамма уйқуга кетарди. Кундузги тинимсиз ҳаракатдан сўнг, бундай ором олишдан зўр ҳузур йўқ эди (Қаттиқ чарчоқдан сўнг, кимнинг эртак айтишга қурби етарди ёки тинглашга тоби бор эди, дейсиз). Ёз кунлари, оқшом пайтлари озгина бўш бўлсак, албатта, бектош, кўчмак, зувуллатар, ланка, тол отга миниб чопишлар, сойга тушиб, балиқ тутишлару юлғун тагларига тош уйча қуриб, бир нималарни тортишиб юришлар завқли эди. Аммо бир нарсани алоҳида таъкидлаб ўтишни хоҳлар эдим: ёз кунлари Опалар холам (асл исми Қурбонсара) уйларига борсам, (ўн-ўн икки ёшларимда) у баъзан “Гўрўғли”, “Балогардон”, “Кунтуғмиш” достонларидан ўқиб берар эди.
Онамнинг матал ёки топишмоқ айтганини эслай олмайман. У уруш охирларида мактабда ўқитувчилик қилган. Отамга турмушга чиққач, бешта фарзанд кўриб, охиргисини туғишда қаттиқ қийналиб, кўп ўтмай вафот этган эди. Ўшанда мен саккиз ёшда эдим. Онам баланд бўйли, сочлари товонигача тушган, овозлари майин, вазмин, ҳеч қачон товушини баланд кўтармаган аёл сифатида хотирамда қолган. У менга ҳали мактабга бормасимдан ҳарфларни танитган, мен қаламтарош билан хуржуннусха уйимизнинг деворларини ўйиб, исмимни ёзиб ташласам-да, бирор марта жеркимаган, қаттиқ гапирмаган. Унинг қучоғида эркаланиш эртак тинглашдан кўра мароқли эди. Тўрт ёшимда онамнинг тиззасида ўтириб, мактаб ҳовлисида Ҳалима Носирова бошлиқ артистлар берган концертни кўрганим ёдимда қолган. Унинг номини албатта сал уғайгач, билиб олганман. Гапдан чалғиб кетдим. Онам барвақт алифбони ўргатган бўлса-да, биринчи-иккинчи синфда ўқиганимда ҳам эртак китоб ўқишга қизиқмаганман. Сал улғайиб, тўртинчи-бешинчи синфлардан бошлаб, шу қадар эртак кўп ўқий бошладимки, асти қўяберасиз. Ўша даврда таржимонларимиз яхши ишлашган эканми, эртак китоблар сероб эди: хитой, япон, рус, венгер, индонез эртаклари. Дунёда шундай халқлар борлигини ҳам ана эртак китоблар орқали билганман. Бизнинг ҳовлида эртак биладиганлар кўп бўлган. Одатда, момолар ёки боболар эртак айтади. Мен эсимни таниган кезлари момом бир эмас, учта эди. Отамнинг отаси – бобом тўртта хотин олган (инқилобдан олдин ва сал кейин, турли воқеалар туфайли эркаклар камайиб кетгандан фойдаланиб қолган эканми). Шундан иккитаси мактабда ўқиб юрган пайтимда ҳаёт эди: Муқим момом (отамнинг ҳақиқий онаси) ва Хадича момом. Хадича момом Деновда яшар (ўттизинчи йилларда Пошхурддан кўчирма қилинган), у бизникига келиши билан иккала кундош ва онамнинг онаси – Нозик момом қизғин суҳбат қилишар ёки қишлоқдаги бошқа қариндошларникига бирга боришар, биз болаларнинг уларга эргашиб юришимизга рухсат этилмасди. Албатта, бундай суҳбатлар ойда-йилда рўй берар эди. Қолган пайтлар икки момом катта рўзғорнинг ишларидан ортмасди. Улар учун гилам тўқиш ёки урчуқ йигириш дам олиш эди. Биз болалар мабодо уларнинг гурунгларига қулоқ солгудек бўлсак, “Бор, кўчага чиқиб ўйна, ўғил бола деган аёлларнинг гапига қулоқ солиб ўтирмайди” деб, турғизиб юборишар эди. Фақат қиш оқшомлари улар иккаласи печка ёнидаги пўстакда ўлтириб, яна урчуғини йигирганча, гурунг қилишар, мабодо биз гапларига қулоқ солсак, дарҳол форсчага ўтиб кетишар, чунки улар, қишлоқда инқилоб тўнтаришидан аввал бошланғич мақтабда арабча, форсчани ўрганишган. Эндиликда улар менга рус ёзувчиси Лев Толстойнинг “Анна Каренина”, “Уруш ва тинчлик” романларида французча суҳбат қурадиган кибор оилаларнинг аёлларини эслатишади. Хуллас, ўтган асрнинг 50-60 йилларида, қишлоғимизда, тўғрироғи, бизнинг ҳовлидаги манзара ана шундай эди.

[Nigora Umarova]

А.У: Адабиёт тарихи шундан далолат берадики, замонлар ўтиши билан ҳаётни ифодалаш услублари, воқеаларни баён этиш тарзи ўзгариб боради. Ижодкорлар бу борада ҳамиша янгилик яратишга уринади. Абдулла Қодирий, Абдулла Қаҳҳор ҳикояларидаги ҳаётни тасвирлаш услуби ўтган аср сўнгги чорагидаги энг яхши ҳикоялари билан қиёсланса, тафовут аниқ сезилади. Ўтган аср адабиётида воқеаларни кўрсатиш етакчилик қилса, кейинги давр роман, қисса, ҳикояларида қаҳрамонларнинг кечинма, ҳиссиётларини ифодалаш устун туради. Адабиётда нега бундай ўзгариш юз берди?
Н.Н: Жаҳон ва Европа тасвирий санъатида, меъморлигу мусиқасида, ҳатто, адабиёт тарихида ҳам ҳар бир асрда бир-икки йўналишлар пайдо бўлиб турганлигини яхши биласиз. Бу классицизм, романтизм, барокко, готика, реализм ва ҳоказолар. ХХ асрга келиб, бундай оқимлар шу қадар кўпайиб кетдики, санаб тугатиб бўлмайди. ХХ аср бошида рус адабиётида майдонга чиққан модернистик йўналишларни эсланг. Символизм, акмеизм, футуризм каби оқимлар, футуризм оқими ичида эса кубофутуризм деб юритилувчи адабий мактаб бўлгани... В.Хлебников, В.Маяковский сингари ижодкорлар ташкил этган кубофутуристларнинг “Гилея” гуруҳи, унинг ўз адабий-эстетик қарашлари, ижодий тамойилларини акс эттирган “Жамият дидига тарсаки” номли манифест адабиёт тарихидан маълум. Бундай изланишлар асримизнинг 20 – 30-йилларида ўзбек адабиётида ҳам рўй берди. Кейин эса ХХ аср 70 –йилларида қайта бўй кўрсатди. Бу жараён ҳозир ҳам давом этмоқда. ХХ асрда атом молекуласининг яна зарраларга бўлиниб кетиши, кашф этилиши, табиий фанларда тор соҳаларнинг кўплаб пайдо бўлишининг адабиёт ва тасвирий санъат билан қандайдир боғлиқ томонлари бордай туюлади менга. Умуман, адабиётда ёки тасвирий санъатда эмас, табиий ва ижтимоий фанларда ҳам турли йўналишу оқимларнинг пайдо бўлиши табиий жараёндир. Ҳозирги пайтда ўзбек адабиётида гарчи реализм устувор бўлса-да, унда импрессионизм, натурализм, символизм, сюрреализм, модернизм, авангард, футуризм каби оқимларга хос унсурлар ҳам мавжуд. Биз дунёда кечаётган ўзгаришлар билан ҳамқадам бўлишга интилаётган эканмиз, шундай бўлиши табиий ҳам.
А.У: Инсоният табиати, айниқса, унинг хотираси туганмас сир-жумбоқ. Ҳаммамиз ҳам гоҳида бир нарса тўғрисида гапириб турамизу, ўзимизнинг эшитган, кўрган воқеаларимизни эслаб кетамиз. Ўшанда воқеалар бир-бирига уланиб, бир тафсилот бошқа бирини хаёлда жонлантиради. Кўпинча сўзлар бамисоли илгичга айланиб, хотира пучмоқларида яшириниб ётган воқеаларни ёдга солади...
Н.Н: Ҳар бир сўзнинг ўз қиёфаси, либоси мавжуд. Унинг мағзида жойланган ажиб бир кўзгу бор. Адиб ана шу кўзгуни қалбида сақлайди, унга ўз хотираларини бирма-бир солиб, англаган сир-синоатдан бир нима олиб, бадиий тўқимага айлантириб, хамир қилиб қоради. Ёзувчи хаёлан сўзларни турли шаклга солади, ҳар гал ундан бўлак завқу маъно топади. Бу сўзнинг нақадар илоҳий неъмат эканлигидан далолат беради.
А.У: Бирор соҳага қизиқиш уйғониши учун кишига нимадир туртки беради. Сизда адабиётга қизиқиш қай тарзда бошланган?
Н.Н: Акам Рўзибой ва унинг синфдоши Мамарайим Бойқулов туман, вилоят, республика газеталарига кичик хабарлар ёзиб юборишар, уларнинг баъзилари туман газетасида босилар эди. Бир куни акам менга: “Сен геолог бўлишни хоҳлайсанми?” деб сўраб қолди. Мен ўшанда тахминан, учинчи синфда ўқир эдим. Саволининг маъносини тушунтиргач, кон топиш менга жуда ёқиб кетди, геолог бўлишни хоҳлайман, дедим. Акам менинг номимдан “Ленин учқуни” газетаси (ҳозирги “Тонг юлдузи” газетаси)га “Мен геолог бўлишни хоҳлайман” деган мақола ёзиб юборди. Мақола босилиб чиқди. Яна шунга ўхшаш бир нималарни ўзим ҳам тўқидим, газеталарга тинимсиз ёздим. Аммо уларнинг бирортаси босилмас, чиройли конвертларда: “Ёзганларингизнинг бадиий савияси паст, диққатга сазовор ҳеч нима йўқ, кўпроқ ўқинг” деган бир хил жавоб келарди. Мен эса бу хатларни фахр билан яшириб, йиғиб қўяр эдим. Ниҳоят, кунларнинг бирида “Гулхан” журналида ўзим тўқиган воқеа босилиб чиқди. Унда бир бола пайкални босиб кетган сувни тўхтатиб, қаҳрамонлик қилгани баён этилади. Мен яшайдиган қишлоқ тоғ ўртасида бўлиб, дашту яйловлар, боғлар кўп, чорва боқиш, пахта, боғ, арпа, буғдой, зиғир, кунжут экиш, полиз ишлари билан ҳамма банд эди. Мен ана шу меҳнат ҳақида туман, вилоят газеталарига тинимсиз мақола ёзардим. Улар кетма-кет босилиб чиқар эди. Бу орада Юсуфжон қизиқ ҳангомалари қўлимга тушиб қолиб, ундаги саҳна қўринишлари жуда маъқул бўлдию, уни ўртоқларим билан мактабда саҳналаштириб, қўйдик. Янглишмасам ўшанда олтинчи синфда ўқир эдим. Шундан сўнг, ўзим ҳам бир нималар ёзиб, драма тўгарагида, мактаб саҳнасида, кейин колхоз клубида қўйиб юрдик. Қарангки, шуларниям қизиқиб, томоша қиладиган мухлисларимиз ҳам бор эди: мактаб ўқувчилари, мактаб боғида ишлайдиганлар, ўқитувчилар, бекорчилар. Шунданми, шеърларни декламация қилишни яхши кўрар эдим. Ҳар қандай шеърни бир марта ўқисам, кифоя, ёдимда қолар эди. Эрталаб дарс бошланишига ўн беш дақиқа қолганида, китобга бир қараб, кеча ўтилган дарсни хотирамда тиклаб олардим. Уйда дарс тайёрлашга фурсат бўлмасди. Катта рўзғорнинг майда-чуйда юмушлари ҳеч тугамасди. Отам колхоз бухгалтери бўлгани боис ҳовлимизга тез-тез меҳмон келарди. Китобларни эса уй чордоғига чиқиб, яшириниб ўқир эдим. Декламация учун шеър топа олмасам, ўзим ёзиб қўя қолар эдим. Шеър тўқиш, умуман, адабий нарсалар ёзишни ҳеч ким ўргатган эмас. Мен буни тақлид қилиб, жўн нарсалар ёзиб ўрганганман. Ўшанда билиб-билмай тузук нарсалар ҳам ёзган эканман, шекилли, туман, вилоят газеталарида босилиб чиқар эди. 1965 йил вилоят ёш шоирлар фестивалида Муҳаммад Раҳмон биринчи, мен ва Болта Ёриев иккинчи ўринни олганимиз эсимда. Мактабда 7 – 8-синфда “Навоий” пъесасини саҳналаштирдим, ўзим Навоий ролини ўйнадим. Кейин, Зарабоғ қишлоғига бориб, 32-мактабда ҳам 9-синфда ўқиганимда ҳам уни саҳналаштирдим ва тумандаги мактаблараро анжуманда намойиш этдик. Туманда биринчи ўринни олдик. Навоий ролини ўйнаганим менга ижобий таъсир қилди. Менга улуғ шоирнинг ўша пайтлар энди нашр этилган ихчам, яшил муқовадаги китобларини совға қилишди. Мен Навоий ғазалларини ўқисам-да, тушунмас эдим. Ўша кезларда радиода Қодир Маҳсумов, Насиба Қамбарова ғазалларни чиройли ўқиганини маза қилиб тинглар эдим. Ўзим ҳам уларга тақлид қилиб оҳанг билан ўқишни хуш кўрар эдим. Мана шу адабий муҳит менга қаттиқ таъсир қилган. Шу тариқа ёзишга ружу қўйганман. Аммо мақсадим – шоир ёки ёзувчи бўлиш эмас эди. Мен ўрмончи бўлишни орзу қилар эдим. Чунки қишлоғимиз атрофида тоғ, ўрмонлар бор эди. У ерда ишлаш менга қандайдир сирли, маза туюларди.

[Nigora Umarova]

А.У: Кўпчилик мактабда ўқитган ўқитувчиларидан миннатдор бўлиб юради. Айрим ўқитувчилар ноҳақ ранжитганини ҳам ҳеч ким унутмайди. Ўқувчилик йилларингизда ўқитувчилардан кимлар сизда шундай унутилмас таассурот қолдирган?
Н.Н: Мен барча ўқитувчиларимни мамнуният билан эслайман. Уларнинг ҳаммасида ўзига хос феъл-атвор бўлганлиги учун ҳурмат қиламан. Улар орасида инжиғи ҳам, қаттиққўли ҳам, сабрсизу жиззакиси ҳам, вазмину салобатлиси ҳам бор эди. Лекин уларни бир нарса бирлаштириб турарди: барчаси интилувчан, бир нарсани англашга уринадиган ўқувчига хайрихоҳ эди. Албатта, баъзан улар бизни, биз уларни тушунмаган вазиятлар бўлиб турарди. Аммо уларнинг натижаси ҳамиша яхшилик билан тугаган. Ўқитувчиларимиз ҳаёт синовларидан ўтган, оғир, машаққатли кунларни кўрган, бошига кўп савдолар тушса-да гангиб қолмаган меҳнаткаш кишилар эди. Улар ўзларининг ҳамма имконларидан тўла фойдалана олмаган одамлар эди. Ўзбек тилидан бешинчи синфда дарс берган устоз Абдураҳмон Раҳимовни, биринчи синфдан дарс берган марҳум Худоёр Мамарасуловни, кимёдан дарс берган Сулаймон Пардаевни, физикадан дарс берган Рўзибой Наврўзовни кўп эслайман. Мактаб директори Сулаймон Пардаев амаким эди. У юқори синфдаги ўғилболаларга соч қўйишни ман қилди, менинг сочимни ҳам олдириб ташламоқчи бўлди. Мен эса рози бўлмадим, охир-оқибат 1965 йили қўшни қишлоққа – Зарабоғга ўқишга кетдим. Саккиз чақиримга аввалига велосипедда қатнадим, баъзан ўша ердаги интернатда ётиб қолдим. Вилоятда бўлиб ўтган ёш шоирлар фестивалида иккинчи ўринни олганимдан сўнг, Сулаймон Пардаев мени яна мактабга қайтариб олиб келди. Бу одам ниҳоятда инжиқ эди. Мен мактабни битираётганимда, кумуш медалга даъвогар эдим. Тумандагилар давлат имтиҳонида ёзган иншомни “Нодир қайта кўчириб берсин, вилоятга олиб борсак, уялиб қолмайлик, у “секретарь” сўзини секратарь деб ёзибди”, дейишибди. Шунда у рози бўлмаган. Оллоҳ ундан рози бўлсин. Вилоятдагилар шу ҳолида ҳам, мени кумуш медалга лойиқ, деб топишган.
А.У: Киши истайдими, тан оладими-йўқми, кимгадир таассуб қилади. Бу ҳолат, айниқса, ўқувчилик даврида кучли бўлади. Сизнинг университетга ўқишга келишингиз қандай кечган?
Н.Н: Мактабда ўқиб юрганимда, ёзувчи Чингиз Айтматов таржимаи ҳолини ўқиган эдим. Унда, ёзувчи қишлоқ хўжалик институтининг зоотехниклик факультетини битирганлиги ёзилган эди. Шундан сўнг, ўрмоншунослик факультетига киришга орзум янада кучайди. Ўрмончи бўлиб олиб, тоғ ҳақида, ўрмон ҳақида китоб ёзиб юрабераман деб хаёл қила бошладим. Мактабни битираётган йилим Термизда яшайдиган пошхурдлик ажойиб шоир Хуррам Мақсадқулов “Сен журналистика факультетига ўқишга кир”, деди. Бу гапни акам Рўзибой Норматов ҳам кўп айтар, у мени журналист сифатида кўришни орзу қилар эди. Шундан сўнг, фикрим ўзгариб, Тошкент Давлат университетига ҳужжат топширганман.
А.У: Мана, салкам қирқ йилдан бери пойтахтдасиз. Тошкентга илк бор келган кунингизни эслайсизми?
Н.Н: Мана, қирқ уч йилдан бери пойтахтдаман. Яхши эслайман: Тошкентга 1967 йил 14 июль куни келганман. У пайтларда поезд Термиздан Тошкентгача 24 соатдан ортиқ юрар, Бухоро билан айланиб келар эди. Мен Термиз вокзали перронида тасодифан Усмон Азим, Эркин Аъзам ва Муҳаммад Раҳмон билан учрашиб қолдим. Улар ҳам Тошкентга, мен кирмоқчи бўлган факультетга ҳужжат тайёрлаб кетишаётган эканлар. Тўртталамиз одам тўла, тиқилинч бир вагонда Тошкентга келганмиз. Тошкентга келганимизда ҳаво баҳор ҳавосидек эди, ерлар кўлмак, ҳалқоб сувлар кўп эди. Кейин билсак, ёз палласида, шу кечаси роса жала ёққан экан. Бизни кутиб олишга чиққан акам ўртоғи билан жаладан қочиб, вокзал туннелида туришган экан. Акамнинг ўртоғи ўриндиқда ўтириб, сал мизғиган эканми, унинг оёғидаги янгироқ туфлисини ечиб кетишибди. Ўша йигитнинг то таксигача оёқяланг келгани сира эсимдан чиқмайди. Шунда ёзда ёмғир ёғиши, ҳавонинг тозалиги, салқинлиги мени ҳайратга солган эди. Кейин, Тошкентда ўғри кўп эканлиги, туфлисини орлдириб қўйган йигитнинг ғамбода юриши ажаблантирган. Тошкентдаўша кезларда ўғриларнинг кўплиги мени чўчитмаган. Чунки ўшанда саргузаштталаб даврда- ўн олти ярим ёшда эдим.

[Nigora Umarova]

А.У: Матбуотда биринчи машқингиз эълон қилинганда қандай ҳолатга тушгансиз? Дастлабки шеърларингиз вилоят газетасида чоп этилганини эсладингиз. Ўшанда мактаб ўқувчиси бўлгансиз. Талабаликда қандай асарларингиз босилиб чиққан?
Н.Н: Ҳар бир одам болалигида таниқли, машҳур бўлишга интилиши табиий. Буни яхши фазилат ҳам дейиш мумкин, фалокат ҳам. Иккаласининг ораси бир қадам. Киши қўядиган қадами қаерга элтишини ўз пайтида англаса, бу унинг энг катта бахти. Йўқса, у бечоралар ичра бечорадир. Мен ҳам шу нарсани англамаслигим мумкин эди. Отам, ( у даврнинг турли чиғириқларидан ўтган, мустақилликнинг илк тўрт ойини кўриб, бундай қувончни юраги кўтара олмай, 67 ёшида оламдан ўтган) кунларнинг бирида эслашга арзимайдиган, ҳеч кимга оғирлиги тушмайдиган, аммо унга номақбул кўринган бир ишимдан норози бўлиб, менга узоқ қаради. Сўнг, сўнг пичирлаб танбеҳ берди: сен ким бўлибсанки... Бошқа гапирмади. Отам ўзини тарозига солиб, баланд тутадиган, жойиини юксакда деб биладиган, халқдан йироқ, иззатталаб одамни ўзининг душмани деб билар эди. У айниқса, фарзандларининг шундай бўлишига тоқат қилолмас эди. Отамнинг “Сен ким бўлибсанки” деган сўзи ҳеч қулоғимдан кетмайди. Илк машқимдан қувонган отам, ҳар гал бирор нарсам босилса, илҳоминг келаяптими, деб сўрарди. “Илҳом” деган сўзни биринчи марта отамдан эшитганман. Отам ўқувчилик йилларимда “машҳурлик” касалига йўлиқишимнинг олдини олган. Бунинг учун отамдан ҳамиша миннатдорман. Отам Нормат Алимардоновнинг касби ҳисобчи эди. Ухлаганида ҳам қўли чўт урарди. Эллик йилдан ортиқ шу соҳада сидқидилдан ишлаган. Китобхон, саводли, дангал одам эди. Қўшиб ёзиш бошланган йиллари – 1970 йилда уруш ногиронлигини сабаб қилиб, муддатдан аввал нафақага чиқди. 1991 йил охирида 67 ёшида оламдан ўтди. Мен билган одамларнинг ичида отам мустақилликни энг кўп кутганлардан бири эди. Чунки отаси Алимардон кўкчи бой сифатида (1937 йилда) қамалиб, Термиз турмаларидан бирида вафот этган. Ўзи эса ўша йилларнинг фожеасини бошидан ўтказган эди... Отамнинг ўша танбеҳини эсласам, ҳали ҳам терлаб кетаман. Шу боисми, билмадим, талабаликда ҳам курснинг адабий қўлбола журналидан бошқа ерда ҳеч нарса эълон қилган эмасман.
А.У: Сиз аввал шеър ёзгансиз. Кейин насрга ўтгансиз. Бу қандай кечган?
Н.Н: Шоир Усмон Азим иккаламиз 3-курсда Сурхондарё вилоят газетасида амалиёт ўтаганмиз. Ўшанда қишлоқда момомдан бир гунг одам тарихини эшитиб, “Уруш ўтиб кетган эди” деган новелла ёздим. У вилоят газетасида босилди. Бу менга факультетга амалиёт ҳисоботи учун керак эди. Ғўрроқ бу новелла термизлик оқсоқол ёзувчи ва шоирларимиз Менгзиё ака, Хуррам ака, Теша акаларга маъқул бўлди. Руҳланиб, “Йироқлар” деган ҳикоя ёздим. Орадан кўп ўтмай, қарабсизки, “ёш ёзувчи” деган ном олдим. Чунки бу ҳикоям шашти баланд дўстларимга ҳам ёққан эди. Аммо шеър ёзишни ҳам тўхтатмадим. Тўғри, атайлаб шеър ёзмайман. Улар тўсатдан туғилади. Лекин насрда ёзишни илк марта ўша амалиёт пайтида бошладим десам бўлади. Бунга ўша заминдаги ҳаётнинг юрагимга яқинлиги сабаб бўлди.
А.У: “Кўҳитанг ҳикоялари” – биринчи китобингиз. Ҳозир ундаги ҳикоялардан қайси биридан қаноатланасиз-у қайси бирини бошқача ёзардингиз?
Н.Н: “Кўҳитанг ҳикоялари” – ёшлигимнинг, романтик, хаёлкашлик давримнинг маҳсули. Шу боис, унда шоирона фикрлашга интилиш кўринади. Ундаги ҳикояларнинг айримлари бўш, баъзилари дуруст. Аммо улар ўша ҳолида ҳам ўзимга ёқади.