Одамийлик мулки: ёзувчи Тохир Малик билан учрашув

[Tohir Malik]

Сообщение от Nigora Umarova

Истеъдод ҳақидаги фикрингизни билмоқчи эдим. У нимани тарғиб қилиши мумкин?

Истеъдод Аллоҳ берган неъмат. У фақат ва фақат яхшиликни тарғиб қилиши шарт (сиз “мумкин” деб сўраяпсиз, мен “шарт” деб таъкидлайман). Агар адабиёт яхшиликка тарғиб қилмаса унинг кимга кераги бор? Тўғри, ҳозир ғарбда бузуқликни тарғиб қилувчи асарлар пайдо бўлган. Лекин уни истеъдод меваси деб баҳолаш мумкин эмас. Улар ёвуз истеъдодсизликнинг кўриниши.

[Nigora Umarova]

Анонс: Ёзувчимиз Тохир Маликнинг танланган асарларининг еттинчи китоби нашрдан чикди. Унга "Энг кичик жиноят" киссаси, "Дунёкараш" рукни остида маърифий сухбатлар, маколалари киритилган.

[Nigora Umarova]

Менга "Энг кичик жиноят" китобида келтирилган эпиграфлар жуда ёкди.

Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Билингларки,бу ҳаёти дунё бир нафаслик ўйин-кулги,
зеби-зийнат, ўрталарингиздаги ўзаро мақтаниш ва
мол-дунё ҳамда фарзандларни кўпайтиришдир халос.
(Ҳадид сурасидаги 20-оятнинг маъноси)

“Эй Одам фарзанди!
Агар сенга ажратиб қўйилган ризққа қаноат қилсанг, ризқнинг ўзи келади
ва Мендан ҳам мақтов оласан. Борди-ю бу тақсимга қаноат қилмасанг,
дунёни сенинг устингдан султон ва сени унга хизматкор қилиб қўяман.
Дунё учун чўлдаги ваҳший ҳайвонлар каби югурасан, аммо сенга
тақсимлаб қўйган ризқимдан ортиғи келмайди ва ўзинг ҳам
Менинг олдимда уялиб қоласан.
(Ҳадиси Қудсийдан)

Ажаб маккорадир дунёйи фоний,
Минг алвон жилва бирла алдар они.
Ўшал маккораким, солса қўйниға,
Севингандин кирар шайтон ўйунға.
(Сўфий Оллоҳёрдан)

Фикримча, жиноятнинг катта-кичиги булмайди. Жиноят уз номи билан Жин Оятдир.

[Nigora Umarova]

Асар сунгида ёзувчининг куйидаги фикрлари бор:

Муаллифдан

Аллоҳимга шукр!
Ният қилинган баён Раббимнинг марҳамати туфайли охирига етказилди. Ожиз бандаман, хато-камчиликларга йўл қўйган бўлсам, Тангри таоло ҳузурида тавба қиламан, сиз, азизлардан эса узр сўрайман.
Кўнглим сезиб турибди: Суҳробнинг қисмати шундай тугаши керак эди, дегувчилар оз эмасдир. Аммо Зарина билан Жўранинг тақдири бўйича баҳс юритувчилар топилса керак. “Четга чиқиб ризқини топиб юрганлар кўп-ку, ана, фалончи қариндошимиз Россияга бориб минг доллар ишлаб келди”, дегувчиларга биз нима ҳам дея олардик? Дунё ҳаммага бир ҳилда кулиб боқавермайди. Ҳақиқат шуки, четга чиқувчиларнинг барчаси бойиб қайтаётгани йўқ. Маълум миқдорда маблағ топяптилар. Аммо узоқларда бир сент ёки бир копейка топмоқ учун меҳрга ташна юраклари юрт ва қариндошлар соғинчи билан қанчалар азоб чекаётганини уларнинг ўзлари биладилар.
Яқинда Россия телевидениесида кўрдим: “Газел” микроавтобуси ҳалокатга учраб, тирик жон қолмабди. Йўловчиларнинг барчаси қурилишда ёлланиб ишлаётган юртдошларимиз экан...
Бир йигит отасининг норозилигига қарамай Кореяга бахт излаб кетибди. Қуруқ чўнтак, аммо оғир хасталик билан уйига қайтибди. Отасининг топган пули уни шифолашга сарфланаётган экан...
Кўнгилни поралаб ташловчи яна бир воқеа: андижонлик бир жувон олти ойлик қизчасини сотмоқчи бўлаётганида ҳибсга олинибди. Россиянинг Екатеринбург шаҳрига бахт излаб борган бу аёл мазкур жинояти учун камида ўн йил умрини қамоқда ўтказади. Бошқа бир жувон эса ўзи туққан боласидан қутилиш учун чақалоғини совуқ ўрмонда қолдирибди... Бунақа воқеалар кам учраётган бўлса-да, ҳар бири ҳақида маълумот эшитганимизда юракларимиз зириллайди. Бошқаларни билмайман, бироқ мен бу каби хабарларни эшитганимдан иснод гулханида куяман.
Яна баъзи биродарларимиз асарни ёзишдан мақсад – ҳорижни, хусусан Американи ёмонлашдир, деб эътироз билдиришлари мумкин. Қўлга қалам олишда каминада бундай ният бўлмаган. Чунки ўзга мамлакатни ёмонлаш учун менда асос ҳам, ҳуқуқ ҳам йўқ. Кимгадир қайсидир жой ёқар экан, унинг кўнгил истагига қарши бориш бизнинг вазифамиз эмас. Яна бир ҳақиқат борки, Америка америкаликлар учун, Олмония немислар учун, Россия россияликлар учун суюмли ва қадрлидир. Яна ажабки, биздаги айрим одамлар Россияга ризқ излаб бораётган дамда, россиялик ўз бахтини Америкада қидиряпти. Америкадан Оврупога келаётганлар ҳам бор... Дунё шунақа ажабтовур бўлиб қолди. Ризқ ва бахт излаб дунё кезиб юрганлар айрим-айрим одамлардир. Уларга қараб миллатга баҳо бериб бўлмайди. Ҳозир Оврупонинг кўпгина мамлакатларида ризқ излаб келаётганларга қарши миллатчилик ҳаракатлари ҳам мавжуд. Бу ҳаракатларга қараб ҳам ўша миллатга баҳо бериш хатоликдир.
Айримларга бахт макони бўлиб туюлувчи Америка Қўшма Штатлари ҳақида кейинги юз йил ичида турли қарама-қарши фикрлар баён қилинган. Рус ёзувчиси Максим Горкий бу мамлакатни “Сариқ иблис шаҳри” деб атагандан бери қарийб юз йил вақт ўтди. Бу вақт давомида Америка иқтисодий жиҳатдан янада бойиди, аммо маънавий жиҳатдан иблисга янада батарроқ қул бўлганини майли, биз айтмайлик. Шу юрт адиби Ролф Эмерсоннинг фикрига қулоқ тутайлик: “Биз мансуб бўлган миллат оломонга айланиб қолди. Биз ҳанузгача комил инсонни кўра олганимиз йўқ. Унинг маънавий-руҳий ҳолатини ҳам ҳали тўғри тасаввур этолмаймиз. Комил шахсни фақат орзу қиламиз. Лекин у ҳақидаги хабардан нари ўтолмаймиз. Унга хос бўлган қувват ва сеҳрли қобилият биз учун мубҳам ва номаълумдир”.
Рус ёзувчиларидан бири яқинда АҚШга борганида Кубадан қочиб ўтган муҳожирлар билан гаплашибди. Уларнинг биттагина гапини баён этсак кифоя қилар: “Биз Кубада қашшоқ яшасак-да, бахтли эдик. Бу ерда ҳам қашшоқмиз, ҳам бебахтмиз”.
Мазкур сатрлар ёзилаётган онда кимдир узоқ ҳорижда бахт излашни хаёл қилиб ўтиргандир. Биз уларнинг аввал ўйлаб, сўнг бу йўлга қадам қўйишларини истардик... “Ҳар ерни қилма орзу, ҳар жойда бор тошу турозу”, деган мақолни унутмасак ёмон бўлмас.
Асарни ўқиб бўлганингиздан сўнг “шу воқеалар ростдан бўлганми ё ёзувчи тўқиб чиқарганми?” деб ўйлашингиз табиий. Ҳар ҳолда китобхонлар билан учрашувларда шундай саволларни кўп эшитаман. Шу боис, саволларнинг олдини олиб, айтиб қўя қолай: воқеалар тўқилмаган.
Фақат... Заринанинг тақдирини ўзгартириб ёзишга қарор қилдим. Аслида... Зарина Америкадаги полис турмасида вафот этган, мурдаси куйдирилиб, қутичадаги кули ҳамшаҳрига берилган эди. Қариндошининг кулини олиб келиб, ғойиб жаноза ўқиттирган, сўнг эса Моҳина кампирнинг ёнига кўмдирган одам бу аянчли воқеани менга ҳикоя қилиб берган эди. Мен у одамнинг асл исмини яшириб, асарда “Ҳамробек” деб қўйдим.
Шундай оқибатсиз одамларнинг мусофирликда ҳамроҳ бўлишидан Аллоҳ асрасин!
Асардаги сўнгги сатрларни ўқиётганингизда қандай руҳий ҳолатга тушганингиз каминага қоронғу.
Мен эсам... кўнглимни эзган бир туйғу билан сўнгги нуқтани қўйдим.
Хитобим шуки: фоний дунёда энг кичик жиноят учун кичик жазо кутмоқлик нодонликдир. Гуноҳлар “катта” (гуноҳи кабира) ва “кичик” (гуноҳи сағира) деган турга бўлинади. Юракка ханжар санчилгандаги ҳам, кичик игна санчилгандаги ҳам оқибат маълум.
Каттами кичикми гуноҳ қилиб қўйишдан сақланган одам саодат эгасидир. Аллоҳим барчаларимизга шу саодатни насиб этсин! Омийн!
Ҳамиша сиз - азизларнинг ҳақларига дуода бўлувчи биродарингиз Тоҳир Малик, деб билгайсизлар.

Мухтарам форумдошлар!
Асар билан танишиб чикканигиздан сунг фикр алмашамиз деган умиддаман. :-)

[Nigora Umarova]

Архив материалларимдан ёзувчи Тохир Малик билан утказилган куйидаги сухбатни топиб олдим. Сухбат «Тил ва адабиёт» журналида 1996 йил чоп этилган . Ушбу сухбатни эътиборингизга хавола этмокдаман.

МЕН ТАНЛАГАН ЙЎЛ
«Тил ва адабиёт» журнали, 1996 йил.

-Фантастика соҳасидаги биринчи йирик асарингиз «Ҳикмат афандининг ўлими» қиссаси эди. Бу асарнинг яратилишига нима сабаб бўлган?
-Менинг табиатимда янги нарса яратишга қизиқиш кучли. Ҳамма қилиб юрган ишни такрорлашни ёқтирмайман. Герберт Уэлснинг “Кўринмас одам” қиссасини ўқиб, ёзувчининг физика фанидаги нур синиш қоидаларига оид масалаларда йўл қўйган хатоларни сезиб қолдим-да, хаёлимни кўринмас одамни янгича усулда яратиш фикри қамраб олди. “Ҳикмат афандининг ўлими” революция туфайли ватанидан айрилган ўзбек олимининг фожиали тақдири ҳақидаги асардир. Ўша пайтда Ватандан жудо бўлганларнинг тақдирини яхши билмасдим, лекин қизиғи шундаки, “Чорраҳада қолган одамлар”дан буён ёзган ҳамма асарларимда бу мавзу тилга олинадиган бўлиб қолди. Бу асарни талабалик чоғимда ёзганман, у вақтда адабиётимизда фантастика тарзи деярли йўқ эди. ФАқат Ҳижиакбарнинг болалар учун ёзган ҳикоялари чиқиб турарди. Қўлёзмамни ўқигач, дўстларимдан бири “Бекор овора бўлиб ёзибсан”, деди. Тушкунликка тушмадим-у ҳарбий хизматга жўнашдан аввал қўлёзмани нашриётга топширдим. Хизматдан қайтсам, нашрга тайёрлаб қўйишибди. Айни чоқда “Шарқ юлдузи” журнали таҳририятида ҳам талабчан устозлар нигоҳидан ўтиб, маъқулланибди. Лекин китоб аввалроқ чиққани учун, журналда берилмади. Мен фантастикада бошқаларникига ўхшамайдиган ўзимнинг аниқ йўлимни белгилаб олдим: миллий фантастикани яратиш ва асосан Ер муаммолари билан шуғулланиш ижоддаги асосий мақсадим бўлиб қолди. Шу сабабли ҳатто космос ҳақида ёзганимда ҳам асосий диққат марказини замин муаммоларига қаратганман. “Фалак” шу мақсад йўлидаги биринчи уринишнинг меваси бўлди. Унда илмий фантастикани, ҳусусан келажак баёнини кўҳна тарих билан боғлашга ҳаракат қилдим. Асосий ниятим замонавий фантастикага миллий руҳни олиб кириш эди, назаримда куч етган қадарли бунга эришдим. Шунинг учун ҳам рус ва бошқа тилларга тез таржима қилинди.
-7-синф адабиёт дарслигига киритилган “Фалак” қиссангизни ўқувчилар ҳаяжон билан ўқишади. Шу асарнинг яратилиш тарихи ҳақида ҳам сўзлаб берсангиз.
-“Фалак” мен учун машқ даражасидаги асар ҳисобланади, чунки биз бу соҳада устоз кўрмаган шогирд эдик, “ҳар мақомга йўрғалардик”. Айниқса, мен танлаган йўл, яъни миллий фантастикани яратишга интилиш, мен каби ҳали тажрибасиз ёзувчи учун осон иш эмасди. Шунинг учун ҳам аслида икки қисмга мўлжалланган асарнинг фақат биринчи қисми ёзилди, халос. Бу асарни ёзилишига ўзбек оилаларидаги ҳар бир келинчакнинг уйи тўридаги деворга осиладиган, жонли тилда “палак” деб аталувчи, аслида номи “фалак” бўлган матодаги тасвир туртки бўлган. Тилларанг ипакдаги тикилган бу тасвир менга осмон (фалак) тасвири, харитаси бўлиб туюлди. Шунда мени фалакиёт (астрономия) илмининг илдизи бизнинг аждодларимизга келиб тақалиши ҳақидаги фикр чулғаб олди. Аммо ўша пайтда “илгари ўзбекларнинг саксон фоизи саводсиз эди”, деган “ғоя” ҳукмронлик қиларди. Мен эса бу “ғоя”га қарши ўлароқ, қадим-қадимдан ўзбьек аёллари ҳатто осмон илмларидан ҳам хабардор бўлганлар, деган фикрни илагри сурдим. Совет фани тарихчилари гелиоцентрик назариянинг асосчиси Коперник ва Галилей деб ишонтирарди. Фалакнинг ўртасидаги доира қуёш ва ундан сочилаётган нурни, атрофдаги безаклар эса юлдузларни ифода этар экан, демак, бу осмон харитасини яратган ўзбек аёли гелиоцентрик назарияни коперниклардан 300-400 йил муқаддам билганлигини исобт этиб турибди.
-“Фалак” қиссасида Чилстун, Чинний қаср, Кўҳак, Булоқбоши каби жой номлари учрайди. Уларни қандай изоҳлайсиз? Расадхона деворларидаги суратлар, жанг майдони, Боязиднинг тасвири тарихий ҳақиқатми ёки бадиий тўқимами?
-Бу жой номлари тўқима эмас. Булоқбоши Андижонда, Кўҳак қишлоғи Самарқанд яқинида жойлашган. Чинний қаср Самарқанддаги саройлардан бири. Бу гўзал иморат ҳақида тарихий манбаларда баён этилган. Расадхона уч қаватли бўлган. Бу беназир иншоотларнинг қай вақтларда бузилиб кетгани ҳақида аниқ маълумот йўқ. Ҳар ҳолда ҳазрат Навоий бу иморатлар ҳақидаги ҳайратларини назмда баён этганлар. Каминанинг фикрича, зукко меъморлар бунёд этган бу беназир иншоотларни зилзила эмас, замбарак ўқлари яксон қилган бўлса керак.
Расадхона деворларидаги манзаралар, хусусан, жанг майдони, Боязиднинг тасвири – бадиий тўқима. Тарихий асарда ҳамиша бадиий тўқима устун туради. Агар бадиий тўқима мантиқий таҳлилга асосланса, кейинчалик ҳақиқатга ҳам айланиб кетади. Бу асарни ёзганимда Булоқбоши деган қишлоқни эшитгандим, аммо бориб кўрмаган эдим. Кейинроқ маълум бўлишича, асар ёзилаётган пайтда ўша қишлоқдаги қабристон чиндан ҳам бузилган экан. Шу сабабли асардаги қабристоннинг бузилиши, ундан тоштобутни топилишини андижонлик китобхонлар бадиий тўқима эмас, ҳақиқат деб қабул қилишган.
-Қиссадаги “пурдил, дорулшафақа, ошира, нависанда, тарҳ, сабоқдош, дилназир, волидаи жаҳон, волид, ножинс, шаҳриёр, шаҳидлар ва мажруҳлар, пойдор” каби тарихий ва эскирган арабча, форсча сўзлардан ҳозирги ўзбек тилида ҳам фойдалансак тил равнақига ҳисса қўшган бўламизми ёки бу сўзлар тарихий асарлардагина қўлланилгани маъқулми?
-Бу сўзларнинг кўпини биз бекорга истеъмолдан чиқарганмиз. Масалан, мен “касалхона” сўзи ўрнига “дорулшифо” деб ишлатишни истардим. Чунки “касалхона” русча “больница” сўзининг айни таржимасидир. Яъни, “касалхона” – касаллар жойлашган хона маъносини англатади. “Касаллар ётадиган хона” дейиш яхшими ёки “касаллар шифо топадиган уй” деган афзалми? Чунки бу хонада беморлар шифо топиш умидида ётишади Шунинг учун “дорулшифо” сўзида умидбахш яхши маъно яширинган. Умуман, тилда янги сўзлар ясашга уринмай, эскирганларидан фойдаланиш афзалроқ. Бунинг учун кўпроқ мумтоз адабиётимизни ўқишимиз керак.
-Ўқувчиларимизга мустақил ўқиш учун қайси асарларингизни тавсия этган бўлардингиз?
-7-синф дарслигига “Фалак” киритилган экан. Албатта, бу ёзувчи учун қувонарли ҳол. Лекин мазкур асар бу ёшдаги ўқувчиларга мўлжалланмаган, атрофлича тушуниш бироз оғирлик қилар. Менингча ўсмир ёшидаги мактаб ўқувчиларига “Алвидо, болалик”ни тавсия этиш маъқул. Чунки бу асарнинг тарбиявий аҳамияти катта. Болаларга ўқиш учун китоб танлаганда кўпроқ тарбиявий томонини ҳисобга олиш мақсадга мувофиқ. Жиноятчиликнинг олдини олиш – бугунги куннинг муҳим вазифаси. Келажаги буюк давлатда жиноятчилик бўлмаслиги керак. Асардаги Қамариддин ва унинг дўстлари ўсмирлик чоғидаёқ жиноят кўчасига кирганлари туфайли уларнинг тақдирлари фожиали якунланади. Бу қисса ўқувчиларни ҳушёрликка чақириб, жиноятдан қайтаради.
-“Сўнгги ўқ” видеофилмидан кўнглингиз тўлдими?
-Энг муҳими – одамларга маъқул бўлиши. Албатта, видеофильмда асарни тўлалигича қамраб олиб бўлмайди. Томошабинлар етти қисмли фильни кўриш жараёнида асарнинг мағзини чақа олишган бўлса, яхши. Мени қувонтирган нарса шуки, режиссер Ҳайбатулла Алиев ҳам, актёрлар ҳам жиддий ишлашди. Тезроқ бўла қолсин, деб шошилишмади.
-Ижодий режаларингиз қандай?
-“Шайтанат”дан сўнг бу мавзуни давом эттирмоқчиман. Мавзу бир бўлгани учун “Шайтанат” умумий туркумнинг номи бўлиб қолади. Ана шу туркумдаги дастлабки асар “Мурдалар гапирмайдилар” деб номланади. Яна битиришим лозим бўлган чала ишларим ҳам бор. Бир неча йил бурун Мўъмин мирзонинг фожиасини акс эттирувчи тарихий қиссани қоралаб қўйган эдим. Худо насиб қилса, шуни ниҳоясига етказаман.

[Nigora Umarova]

Тохир Малик
7-синф дарслигига “Фалак” киритилган экан. Албатта, бу ёзувчи учун қувонарли ҳол. Лекин мазкур асар бу ёшдаги ўқувчиларга мўлжалланмаган, атрофлича тушуниш бироз оғирлик қилар. Менингча ўсмир ёшидаги мактаб ўқувчиларига “Алвидо, болалик”ни тавсия этиш маъқул.

:-(
Бугунги кунда афсуским Тохир Маликнинг асарлари адабиёт дарслигига умуман киритилмаган. Колледжларда эса факат "Алвидо, болалик" киссаси кисман утилади.

[Tohir Malik]

Сообщение от Nozima Tashpulatova

Meni bir narsa doim qiziqtirgan. Yaqin-yaqingacha adibimizni Toshkentning jamoat transportlarida uchratardim. Ushanda "Shaytanat" kitobi juda mashhur bo'lgan paytlari edi. Tinchlik mahallasida domla tushib qolar ekanlar doim suhbatlashgim kelardi.

Тугри авваллари доим жамоат транспортида юрардим. Хозир соглигим тугри келмаганлиги учун шахсий автомобилимда юришга мажбурман.
Асарларимнинг куп кахрамонларини хатти-характларини одамлар орасида, транспортда юрганимда кузатишларим оркали олганман. Кутилмаган ҳолатлар кўп бўлади. Бир куни метрода кетаётганимда, мен чиққан вагоннинг бир томон деярли бўш эди. бунга эътибор бермабман. Кейин билсам, рўпарамда телбароқ аёл ўтирган экан. Унинг эгнида ифлос эмасу, лекин эски уст – бош. Менга ҳам ноқулай бўлди, аммо ўтиравердим. Бир пайт аёл рус тилида гапириб қолди: “Биз учта эдик: наманганлик Гуля, Валя ва мен”. Бир пас жим қолиб, кейин: “Ўғирлаш керакмасиди”, деди. Кўзларини бир нуқтага тикиб олганди. Унинг гапи қизиқ туюлди, кузатиб кетавердим. Вақти – вақти билан ўша гапни қайтарарди, бошқа нарса демасди. Нима бўларкан, деб метронинг сўнгги бектигача бордим. Аёл охирига келганини билиб, халтасини кўтариб, вагондан тушди. Агар жинни бўлса, буни тушунмасди. Назаримда, унинг эси жойидаю, лекин мияси чайқалган эди. Кейин бошқа йўналишдаги вагонга чиқиб ўтириб олди. Бу менга жуда ҳам қаттиқ таъсир қилди. Ўша пайтда “Мурдалар гапирмади”ни ёзаётгандим, кейин бу аёлни образ сифатида олиб кирдим. Яъни, у орқали Тошкентга ўқишга келиб, нобоп дугоналарига қўшилиб қолиб, иғво – бўҳтон билан қамалиб кетган қизнинг тақдири, унга ўз оиласи – ота-онаси, акаларининг муносабати, умуман, уйидаги фожиаларини очиб бердим.

[Tohir Malik]

Сообщение от Nozima Tashpulatova

Shunchalik mashhur bo'lishlariga qaramay oddiiylik, samimiylik, va umuman insoniylikning ulardan ketmaganiga doim hayratlanardim. Ba'zida shunday odamlarni uchratamizki, biron narsaga erishmay turib havoilanib, "oyoqlari yerdan uzilib" qoladi. Umuman o'zimiz bilmay ham kibr qurboniga aylanib qolamiz. Tohir akaga savolim inson o'zining ana shu oddiyligi va samimiyligini qanday qilib saqlab qolishi mumkin? Adabiyot orqali inson shaxsini tarbiya qilinishini bilamiz, adibimiznng o'zlari ijodni boshlagunlaricha kimlarning asarlari orqali tafakkur darajalarini kengaytirganlar?

Ёзувчилар хам хамма инсонлар катори Тангрининг яратган бандаси эканликларини асло унутмаслик керак. Биргина мисол, кушнимизнинг угли касал булиб колиб реанимацияда ётганида, шифокорлар каминани куришса яхширок карайди деган фикрга боришдими, касалхонага бориб шифокорлар билан гаплашишни илтимос килишди. Касалхонага бориб шифокордан хол-ахвол сурагач, Мени танияпсизми?"- деб сурадим. У -"Ха, танияпман, Бирок бизга касалнинг фарки йук"- деб колди. Узим мулзам булдим. Шунга кура инсон машхур буладими йукми, хамма инсонлар катори бир хил дард чекади, азобланади. Шунга кура хамма катори эканлигини унутмаслиги керак.
Андижондан келган кариндошларимиз айтиб колишди. Йулда келаётганда йуловчилар орасида мен хакимда сухбат булганда, кариндошимиз борлигидан бехабар йуловчилар "Тохир Малик билан бир сухбатлашсам дегандим" деса, иккинчиси, "Ахмокмисан?!.. Уни телехлари якинига йулатмайди" деб жавоб кайтарибди. Куриб турганингиздек, хеч кандай шахсий тансокчим хам йук. Ёки "Шайтанат" учун "бойвачча"лар менга МЕРС хам совга килишгани йук.
Тугри, мен миллионер адибман. Мухлисларим миллиондан ошади. :-)

[Nigora Umarova]

Маълумингизким, мусулмон дунёсида ойларнинг султони булмиш-мохи Рамазон кезмокда. Шу боис ушбу макола хам сизга армугон килинмокда.

ЎН БИР ОЙНИНГ СУЛТОНИ
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Бизларни инсон қилиб яратган ва иймон гавҳарига мушарраф этган, оламларни тарбият қилувчи меҳрибон Аллоҳ ва таолога беҳад ҳамду санолар бўлсин! Оламларга раҳмат бўлиб келган севимли, мушфиқ пайғамбаримиз, саййидимиз ҳазрат Муҳаммад алайҳиссаломга ва У кишининг аҳли хонадонига ва асҳобларига ва У кишига сидқидилдан тобеъ бўлган барча издошларига салоту саломлар бўлсин!
Ассалому алайкум ва раҳмаутлиллоҳи ва барокатуҳу, азиз ва муҳтарам биродарлар!
Бизларни бу муборак ойнинг муборак кунларига еткизган Аллоҳга шукрлар бўлсин! Қариндошларимиз, қўшниларимиз, ҳамкасбларимиз, дўстларимиз орасида бу кунга етиб келолмаганлар бор, уларнинг барчасини Аллоҳ мағфират этсин. Аллоҳ бу қутлуғ ойдаги амалларимиздан ҳосил бўлган савоблардан марҳум ва марҳумаларимизнинг руҳларини баҳраманд этсин.
Биз бу гўзал, ҳайру баракотли, файзу карамли ойни ўн бир ой орзиқиб кутамиз. Ўтган йили “алвидо, эй Моҳи Раҳмат!” деб кўзларда ёш билан кузатган эдик. Алҳамдулиллаҳким, “Ассалом, марҳабо, Моҳи Муборак!” деб кўзлардаги қувонч ва шукр ёшлари билан кутиб олдик.
Мусулмонларнинг бу Муборак Ойни интиқ кутишлари бежиз эмас. Мазкур ойнинг ҳикматлари ҳақида сиз, азизлар, муҳтарам уламоларимизнинг суҳбатларида кўп эшитгансиз. Шундай бўлса-да, биз байрам кунлари бу ҳикматларни сиз билан биргаликда озми-кўпми ёдлаб ўтишни лозим кўрдик.
Рамазони Шарифдаги рўза Исломиййатнинг беш рукни ичида дастлабкиларидан ҳамда Исломийлик аломатларининг улуғларидан ҳисобланади. Қуръони каримда: “Сизларга ҳам саноқли кунларда рўза тутиш фарз қилинди”, “Сизлардан ким бу ойга ҳозир бўлса, рўза тутсин”, деб буюрилган. Ҳадиси қудсийда эса “Рўза мен учундир ва унинг мукофотини мен бераман”, деб марҳамат қилинган. Диннинг устуни – намоз, жамиятники – закот, руҳники эса рўзадир. Рўза – руҳ шифосидир.
Рамазони Шарифдаги рўзанинг ҳикматлари кўп: ҳам Жаноби Ҳақнинг рубубиййатига, ҳам инсоннинг ҳаёти ижтимоиййасига, ғам нафснинг тарбиясига, ҳам Илоҳий неъматларнинг шукрига қараган ҳикматлари бор. Рамазон – раҳмат ва мағфират ойи, ойларнинг султони ва энг улуғидир. Нима учун шундай деб қадрлаймиз? Чунки Қуръони каримнинг нозил бўлиши шу ойда бошланган. Яъни Азал-Абад султони, ўн саккиз минг оламнинг Подшоҳи Зулжалоли ул ўн саккиз минг оламга қаратилган, юз кўрсатган Фармони Олишони бўлмиш Қуръони Ҳакиймнининг дастлабки оятларини Рамазони Шарифда нозил этган. Пайғамбаримиз алайҳиссалом Ислом динига даъватни шу ойда бошлаганлар. Шу ойдан эътиборан Ислом дини зафарга, куч-қувватга, нурга тўлаверди. Рамазон ойи ва рамазон рўзасининг бутун уммат тарафидан буюк бир муҳаббат ва айрича ҳурмат билан эъзозланиши шундандир.
Рамазони Шарифдаги яхши ишларга бериладиган савобларнинг адади кўпдир, яъни бирга - мингдир. Ҳадиснинг очиқ хабарига кўра, Қуръони Ҳакиймнинг ҳар бир ҳарфи ўн савобга эга, ўн ҳасана ҳисобланади, ўн меваи жаннат келтиради. Рамазони Шарифда эса, ҳар бир ҳарфнинг ўн эмас, минг ва Оятул Курсий каби оятларнинг ҳар бир ҳарфининг минглаб савоби бор. Рамазони Шарифдаги жумъаларда бу савоблар унданда зиёдадир. Ва Лайлатул Қадрда (Қадр Кечаси) ўттиз минг ҳасана ҳисобланади. Ҳа, ҳар бир ҳарфи ўттиз минг боқий мевалар берган Қуръони Ҳакийм шундай бир нуроний шажараи Тубо ҳукмига ўтадики, милёнлаб ул боқий меваларни Рамазони Шариф мўъминларга тақдим этади. Биргина Рамазон саксон йиллик умр самараларини қозонтира олади. Лайлатул Қадр эса, Қуръоннинг очиқ далолатига кўра, минг ойдан хайрли экани бу сирга бир қатъий ҳужжатдир.
Яхши биламизки, Қурбон байрамида қурбонлик сўйилади. Бу вожиб амал. Аммо Рамазон ойида ҳам қурбонлик сўйишнинг ҳам савоби, ҳикмати бор. Бу ойда қурбонлик сўйганга етти юз савоб берилади. Рамазон – байрам экан, қурбонлик сўйдингизми, уйга файз-баракот ёғилади. Меҳр-муҳаббат янада ортади. Меҳмон-мусофирларнинг ҳурматини жойига қўйиш янада осонроқ бўлади. Илтифот бекаму кўст бўлади. Пайғамбаримиз алайҳиссалом ҳар бири етти юз савобга эга бўлган тўрт нарсани санаганлар. Шулардан бири – кишининг ўз оиласига қилган ҳаражатлари. Ислом оила муҳаббатига юксак аҳамият беради. Одам аҳли аёлим, болаларим есин-ичсин, деб тўрва-халтасини тўлдириб келади. Болаларининг қорни тўяди. Қўшнисининг дарахтидаги олмага қўл чўзмайди. Бировнинг қўлидагига суқланиб қарамайди. Уйда ҳамма нарса бор бўлгани сабабли кўзлари тўқ. Уйга қилинган ҳаражатлар учун етти юз савоб берилишинниг ҳикмати шунда. Пайғамбаримиз алайҳиссалом “Рамазон келиши билан мўъминнинг ризқи ортади, дастурхон файзу баракага тўлади”, деганлар. Ҳақиқатан ҳам шундай. Сиз ўтган ўн бир ой билан Рамазони шарифдаги дастурхонингизни таққослаб кўрсангиз бу ҳадиси шарифнинг ҳикматига гувоҳ бўласиз.
Пайғамбаримиз алайҳиссалом: “Агар бир киши Рамазон ойида Аллоҳга яқинлигини мустаҳкамламоқчи бўлиб, бирор ибодат ёки хайрли амални бажарса, гўё Рамазондан бошқа ойда бир фарзни бажаргандек бўлади. Ва кимки, Рамазонда бир фарзни адо қилса, гўё Рамазондан бошқа ойдаги етмишда фарзни адо қилгандек савобга эга бўлади”, деб марҳамат қилганлар. Масалан, закотни Рамазондагина бериш шарт деган мажбурият йўқ. Аммо ўша фарз, яъни закот Рамазонда адо этилса, Рамазондан бошқа ойда адо этилганга нисабатан етмишта фарз амалнинг савобига тенг бўлади. Рамазон ойидаги умра ибодатининг фазилати ҳам шундай.
Рамазони Шариф рўзасини шунчаки субҳдан шомга қадар таом емай юришдан иборат деб билмаслик керак. Афсуским, биз кўпроқ шунга эътиборни қаратамиз. Саҳарда ошқозонни ош билан тўлдирамиз. Шомгача очликка, ташналикка, чекувчилар сигарет хуморига чидаймизда шом намозига азон чақирилиши билан дастурхонга ҳужум бошлаймиз. Ошқозон бир оз ором олгач эса лабимизга сигарет қистирамиз. Азон чақириғи “дастурхон узра олға!” деган хитоб эмас, балки ибодатга даъват эканини ўйламаймиз.
Рамазони Шариф худди бир охират тижорати учун ғоят фойдали бир кўргазма, бир бозор ва ухровий ҳосилот учун ғоят ҳосилдор бир заминдир. Ва нашву намои аъмол учун кўклам ёмғиридир. Рамазон – тенгсиз ва улуғ байрамдир. Модомики шундай экан, инсонларни тубанликлардан, бузуқликлардан тортиш учун рўзага буюрилади. Рўзанинг энг комили – худди меъда сингари барча туйғуларни: кўзи, қулоғи, қалби, хаёли, фикри каби инсоний жиҳозларига ҳам рўза туттирмоқликдадир. Яъни ҳаром этилганлардан, бекорчи ишлардан тортиш ва уларни ўзларига хос ибодатга йўллашдир. Масалан: тилини ёлғондан, ғийбатдан, ғализ таъбирлардан, сўкишлардан ажратиш орқали унга рўза туттириш. Ва ўз тилини Қуръон тиловати ва зикр ва тасбиҳ ва салавот ва истиғфор каби фойдали юмушлар билан шуғуллантириш. Кўзини номаҳрамга қарашдан ва қулоғини ёмон гап-сўзларни эшитишдан манъ этиб, кўзини ибратга ва қулоғини Ҳақ сўз ва Қуръон эшитишга сарф қилганидек, бошқа аъзоларга ҳам бир навъ рўза туттиришдир.
Айрим намозхон биродарларимиз, ҳатто ҳожи оғаларимиз вақтларини асосан чойхоналарда ўтказадилар. Уззу-кун нарди, қарта, шахматдан бош кўтармайдилар. Афсус шуки, Рамазони Шарифда ҳам рўза тутганлари ҳолда бу ўйинларини канда қилмайдилар.
“Рамазон – сабр ойидир”. Демак, бу ойда озми-кўпми сабр имтиҳонини топширамиз. Тонгдан шомга қадар ҳар жиҳатдан сабр қила олсак қандай бахт! Сабр қиламиз: сув ичмаймиз, овқат емаймиз, аммо бу ўринда “сабр” дейилганда жаҳл ва ғазабдан тийилишга ҳам урғу бериш керак бўлади. Болаларингиз, хотинингиз ва қўшни ёки дўстингизга қизишмайсиз, юмшоқ муомалада бўласиз, ҳалим ва салим бўласиз. Ҳар қандай зулмдан сақланасиз. Ажибким, ака уйида ифторлик беради, укани чорламайди. Беш йил ёки ўн йилдан бери қариндошлик риштаси узилган. Бу қандай мусулмонлик бўлди? Ёки қўшни билан юзкўрмас ҳолда яшашади. Мўъминнинг арази уч кун деб белгиланганини билсалар ҳам қайсарликларидан воз кечмайдилар. Бу қусурларидан шу муборак ойда қутулсалар қандай яхши!
Жаноби Ҳақ замин юзини бир неъмат дастурхони суратида яратгани ва барча анвои неъматини ул дастурхонда бир тарзда тизгани жиҳати билан камоли рубубиййатини ва раҳмониййатини ва роҳиймиййатини ифода этади. Биз – инсонлар, баъзан ғафлат пардаси остида ёки бошқа сабаблар доирасида ўралашиб, бу вазият ифода этган ҳақиқатни ўз вақтида ва тўлиқ кўролмай қоламиз. Баъзан эса, афсусларким, унутиб ҳам қўямиз.
Рамазони Шариф бизларни бу қусурлардан муҳофаза этади. Бу ойдаги рўза ҳақиқий ва холис, улуғ ва умумий бир шукрнинг калитидир. Чунки бошқа вақтларда мажбурият остида бўлмаган инсонларнинг кўпчилиги ҳақиқий очликни танларида ҳис этмаганликлари учун кўп неъматларнинг қийматини дуруст идрок эта олмайдилар. Бир тўғрам қотган ноннинг неъматлик даражаси тўқ одамлар, айниқса улар бойроқ бўлсалар, тушунмайдилар. Ҳолбуки ифтор вақтида у қотган нон бир мўъминнинг назарида кўп қийматли бир неъмати Илоҳиййа бўлишига қувваи зоиқаси шаҳодат этади. Энг бойдан то энг камбағалгача ҳар ким Рамазони Шарифда ул неъматларнинг қийматларини англаш орқали бир шукри маънавиййага сазовор бўлади.Бу ой шаҳрул мувосодир. Яъни бошқаларга моддий жиҳатдан ёрдамлашиш, едириш-ичириш ойидир. Бироқ, айрим ҳолларда тўкин ифторлар қилишга маҳлиё бўлиб қоламиз, дастурхонимиз атрофида асосан ўзига тўқлар тўпланишади. Муҳтожларни эса унутамиз.
Инсонлар маишат жиҳатидан турли-туман ҳолда яратилгандирлар. Жаноби Ҳақ бу турлиликка биноан бойларни камбағалларга ёрдам беришга даъват этади. Чунки бойлар камбағалларнинг ачинарли аччиқ ҳолларини ва очликларини рўзадаги очлик туфайли тўлиқ ҳис қила оладилар. Агар рўза бўлмаса эди, нафспараст кўп бойлар пайдо бўлардики, очлик ва камбағаллик нақадар аламли ва шафқатга нақадар муҳтож бўлишини идрок эта олмасдилар. Бу жиҳатдан инсониййатдаги ҳамжинсига шафқат ҳисси – шукри ҳақиқийнинг бир асосидир. Қайси кимса бўлмасин, ўзидан бир жиҳатда янада камбағалини топа олади. Унга нисбатан шафқатли бўлишга мукаллафдир. Агар нафсига очлик тортдириш мажбурияти бўлмаса эди, шафқат воситаси орқали муованатга мукаллаф бўлган эҳсонни ва ёрдамни қила олмас эди. Қилса ҳам тўлиқ бўла олмасди.
Рамазони Шарифдаги рўза нафснинг тарбиясига қарагани жиҳатидан кўп ҳикматларга эга. Нафс ўзининг ҳур ва эркин бўлишини истайди ва ўзини шундай ҳис этади. Рамазони Шарифда энг бойдан энг камбағалга қадар ҳар одамнинг нафси англайдики, ўзи молик эмас, мамлукдир. Буйруқ берилмаган бўлса, энг оддий ва энг роҳат ишни ҳам ўзи қила олмас. Қўлини ҳатто сувга ҳам чўза олмас. Бу муборак ойнинг рўзаси нафснинг ахлоқини тузатиши ва саркашона муомалаларини ўнглаши жиҳати билан ҳам кўп ҳикматларга эга. Инсон нафси ғафлатда қолганида ўзини унутади. Моҳиятидаги қусурларни кўрмайди, кўргиси ҳам келмайди. Ғоятда заифлигини тан олмоқни истамайди. Мусибатларга нишон эканини ўйламайди. Арзимаган ҳолатда тез бузиладиган ва парчаланадиган эт ва суякдан иборат эканини фаҳм этмайди. Назарида танаси пўлат каби, ўзи ўлмайди, абадий яшайди. Шу хаёлига ўзи ҳам ишониб дунёга очкўзлик билан ташланади. Оқибатда ўзини мукаммал бир шафқат билан тарбиялайдиган Холиқни унутади, ҳам натижаи ҳаётини ва ҳаёти ухровиййасини ўйламай, ёмон ахлоқ ичида булғанади.
Рамазони Шариф ана шундай ғофилларга ва қайсарларга зифликларини, ожизликларини ва фақирликларини ҳис эттиради. Кундузги очлик туфайли одам вужудининг нақадар ожизлигини эслайди. Нақадар марҳаматга ва шафқатга муҳтож эканини идрок қилади.
Пайғамбаримиз алайҳиссалом Рамазон ойининг фазилатларини мадҳ этиб: “Бу шундай ойки, унинг боши раҳматдир”, деганлар. Яъни инсон бу ойда Худонинг раҳматига дохил бўлади. Аллоҳ бу хайрли ойда бандалари устига раҳмат-мағфиратини ёяди, хайрга ўрайди. Кейин раҳмат тушади Уйлар, кўнгиллар, ўлкалар, шаҳарлар ва масжидларга раҳмат ёғилади. Инша Аллоҳ, бизлар бу ойда Аллоҳнинг раҳматига сазовор бўлиб турибмиз, алҳамду лиллаҳ!
Рамазоннинг “ўртасида эса, қулнинг гуноҳлари маҳфират этилади”, деб марҳамат қиладилар Расулуллоҳ (с.а.в.). Гуноҳкормиз, айбдормиз, юзимиз қора, кечмишимиз қоронғу... Қусуримиз кўп бўлса-да, Рамазоннинг ярмига етганимизда тутган рўзаларимиз эвазига Аллоҳ гуноҳларимизни кечиради. Кечаю кундуз, ҳам ифтор пайтида, ҳам сахар вақтида кечиради. Ёлворган ҳар бир бандани мағфират қилади. Бу ойда кўплаб инсонлар мағфиратга эришади, гуноҳлари кечирилади.
Пайғамбаримиз алайҳиссалом дейдиларким: “Рамазоннинг охири эса бу ойни рўза тутиб ўтказган қуллари учун жаҳаннамдан озод бўлишдир”. “Эй қулим, сен рўза тутдинг, мен эса сени авф қилдим, мағфират айладим, жаҳаннам азобидан озодсан!” дея марҳамат қилади Аллоҳ таоло. Аллоҳ бизларни ҳам жаҳаннамдан озод бўлган ўша бахтиёр қулардан қилсин!
Аллоҳ бу ойда дуоларни қабул қилади. Дуо – Аллоҳдан сўраш дегани. Аллоҳ сўраганни беради. Аммо Аллоҳдан нималарни сўрашни ҳам билиш керак.
Муборак Рамазон ойига етиб келганимизга шукрлар қилганимиз ҳолда Аллоҳдан бу ой ибодатларини комил суратда адо этмоқликни насиб қилмоғини сўраймиз. Аллоҳ барчамизни рўза ибодатини мукаммал ва ихлос билан адо этадиган тақводор ва солиҳ бандаларидан айласин. Барчаларимизни раҳмату мағфиратига ноил айласин! Неча-неча рамазонларга соғ-саломат қовушмоқликни насиб этсин. Дунё ва охиратнинг биз билган-билмаган ҳар турли хайрларига – Рамазон ойининг ҳурмати учун, Қадр Кечаси ҳурмати учун, муборак Ийд байрами ҳурмати учун эриштирсин! Дунёвий ва ухровий биз билган-билмаган ҳар турли ёмонликлардан бизларни доим ҳифзу ҳимоясида асрасин! Имони комил ила охиратга кўчиб, ҳузури иззатига Ўзи севган ва рози бўлган бир банда ўлароқ боришни барчамизга насиб айласин! Омийн! Валҳамду лиллаҳи роббил оламийн.
“Даракчи” газетаси, 2006, сеньтябрь
Тохир Малик

[Nigora Umarova]

Tohir Malik
Умуман, тилда янги сўзлар ясашга уринмай, эскирганларидан фойдаланиш афзалроқ. Бунинг учун кўпроқ мумтоз адабиётимизни ўқишимиз керак.

Якинда укувчилар билан Ойбекнинг Навоий романини укита туриб, узбек тилидаги эскирган сузлар лугати устида иш олиб бордик ва укувчилар "Робита"-сузининг маъноси -алока эканлигини, бу суз туркий cузлар лугатида XIV асрда кулланганлигини билиб олишди.
Укувчилар UZDUNROBITA сузини европадан узлашган сузлардан келиб чиккан деб юрарканлар...