Озод инсон изтиробларини акс эттирган адиб, публицист, адабиётшунос: Хуршид Дустмухаммад

[albatros]

Adibimiz bo'lgan bugungi qiziqarli kechada ko'plab foydali ma'lumotlarga ega bo'ldim. Ustoz Xurshud Do'stmuhammad axborot haqida gapirar ekan quyidagi fikrlarni alohida ta'kidlab o'tdi:

Axborot bu juda keng ma'no anglatuvchi tushuncha. Men shu kungacha "axborot" tushunchasi uchun ko'plab buyuk insonlarni fikrlarini o'rganib chiqdim. Yigirmadan ortiq topgan bu ta'riflarning mazmun mohiyati ayrimlari o'xshash bo'lsa, ayrimlari bir-biridan farq qiladi. Ammo umumiy holda "axborot" tushunchasiga yagona va "qolib" sifatida e'tirof etilgan ta'rif yo'q. Bu esa o'z-o'zidan "axborot" degan terminning juda keng ma'noli tushuncha ekanligining yana bir isbotidir.

Bugungi kunda minglab chop etilayotgan gazeta va jurnallarimizning saviyasi va ularga bo'lgan munosabatlar haqida aytilgan quyidagi mazmunli suhbat ham menga katta taasurot qoldirdi:

Sir emaski biz bugungi kunda xabar olishimiz mimkin bo'lgan vositalardan biri bu yashil matbuotimizda chop etilayotga gazeta va jurnallarimiz- deya fikrlarini davom ettirdi domla. Xo'sh, bir necha ming nusxada nashr etilayotgan bu gazetalar to'la-to'kis ulardan olishimiz bo'lgan ehtiyojimizni qondirayapdimi? -Albatta, yo'q. Ammo nega?! Bu muammoni hal etishimiz uchun biz nima ish qilishimiz kerak? Yangilik va xabarlarga o'ch bo'lgan gazetxonlarimizni ehtiyojlarini qondirish uchun qanday maqolalar chop qilishimiz kerak? Buning uchun avvalo xalqning ham eshitishni bilishimiz lozim. Ularga faqat biz emas, ular ham bizga gapirsin. Ularni ham qalbiga quloq tutaylik. Ular bilan erkin fikr almashsak, ana shunda ma'naviy ozuqaga tashna yuraklarga nima kerakligini bilib olishimiz mumkin bo'ladi.

[Dildora Akramova]

Спасибо большое Нигоре и администрации Центра, за организацию такой интересной и познавательной встречи! Творческие вечера с талантливыми людьми, расширяют кругозор и оставляют позитивные впечатления.

[Feruza Xodjayeva]

Домла билан бўлган суҳбатдан чин маънода маънавий озуқа олдик.
Бунинг учун барча ташкилотчиларга ва Нигора опага ўз миннатдорчилигимни билдираман.

[Xurshid Dustmuhammad]

Ёхуд ақл-идрок тантанасига ишонч

Қаёққадир отланиб, машинани ўт олдираётсам ўн ёшли неварам, “Мен ҳам бораман!” деганча югуриб келиб ёнимга ўтириб олди.
Йўлга тушдик. Халқа йўлга чиқиб, хаёлга толиб кетаверибман. “Лип-лип” этиб ортда қолаётган манзаралардан кўзини узмай ўтирган неварам тўсатдан, “Қаёққа кетвоммиз, дода?” деб савол қотиб қолди.
– Қаёққа бораётганимизни билмай-нетмай нега машинага миниб олдинг? – сўрадим неварамнинг саволига савол билан жавоб қайтариб.
– Қаёққа бораётганимиззи сиз биласиз-да, шунинг учун сўрамагандим...
Суҳбатимиз узилди, башарти, қаёққа бораётганимизни мен ҳам билмасам-чи, деган ўй кечди кўнглимдан. Борар манзилни билмай йўл босиб бораверишнинг оқибати нима кечади? Мен-ку, мен, неварам қандоқ қилади?..
Аслида онгли инсон борки, қаёққа бораётганини билиши шарт, бошқача бўлиши мумкин эмас, бироқ дунёнинг ишларига зимдан разм солинса жуда кўп ҳолатларда одамлар гўё қаён бораётганини, не мақсад-муддаода ҳаловотларидан воз кечиб елиб-югуриб юрганларини билмайдиганга ўхшайди, ваҳоланки, “Таквир” сурасида парвардигори олам “Бас, сизлар қаён кетмоқдасизлар?!” дея саволни беҳад кўндаланг қўяди.Бандаларини саволга тутади, огоҳликка ундайди.
Дарвоқе, биз қаён кетмоқдамиз, дея ўзимизга ўзимиз савол бергимиз келади.Бу ниҳоятда хусусий саволнинг жавоби ҳам шу қадар хусусий-шахсий бўлганлигидан унинг жавоби ҳар кимнинг хоҳиш-иродасига ҳавола.
Қаён кетмоқдасизлар, деган саволнинг ҳикмати шу қадар теранки, у якка шахсни ҳам, халқни, миллатни, жамиятни – бани башарни ҳам бирдек ўйга толдиради, ўйга толдира туриб йўлга солади.
Ҳар қандай тирик жон яхши, узоқ ва фаровон яшашга интилади, бу интилиш туғма табиий майл ҳисобланади. Бироқ, ким нималарнинг ҳисобига яхши, узоқ ва фаровон яшашга эришяпти, деган савол борлигини ҳам унутмасликка тўғри келади.
Истак, орзу-ҳаваснинг чек-чегараси йўқ. Бу туйғуларсиз инсоният ҳаракатдан, интилишдан тўхтаб қолган, ҳаёт ҳам ўта ночор ва ғариблашиб кетган бўлур эди. Башарият ҳозирга қадар қанақанги тараққиёт чўққиларига эришган бўлса – уларнинг бари инсон тийнатидаги орзу-ҳавас майли туфайлидир. Шу билан бирга, хайриятки, одамзоднинг мавжудлиги ва барҳаётлиги жуда кўплаб истак ва орзу-ҳаваслар мувозанатига боғлиқ. Бу ёруғ оламнинг энг буюк ҳикмати ҳам – бемисл илоҳий мувозанат! Афсуски, ҳозирги тараққиёт шиддати мувозанат ҳикматидан устун келаётгани “Қаён кетмоқдасизлар?” деган ўша кўҳна ва боқий саволни янада кескинроқ қўйиш эҳтиёжини туғдирмоқда.
ЮНЕСКО халқаро ташкилотининг нуфузли мутахассисларидан бири Жером Бинде шошқалоқлик мантиқи ҳозирги даврнинг хос хусусиятларидан бирига айланиб бораётгани ташвишли ҳолат эканлигини ёзади. Дарҳақиқат, “Тезроқ! Кўпроқ! Унумлироқ!” шиори бошқармоқда инсониятни. Шу сингари шиорлар остида одамларнинг умр йўли кимўзрага югурувчилар йўлкаси тусини олмоқда. Фақат, қаёққа ошиқмоқдамиз, нималарнинг эвазига пойгада ўзишга эришмоқдамиз,кўзлаган маррамизни тасаввур қиляпмизми деган саволга жавоб бериш унутиб қўйилмоқда, ундай саволдан ўзимизни олиб қочмоқдамиз, кўра-била туриб ундай саволни кун тартибидан тушириб қолдиряпмиз. Биз, яъни шошқалоқлик дардига мубтало инсоният олға, олға ва яна олға боришдан ўзимизни тия олмаяпмиз.
Қонун меъёрларига бўйсуниш нафақат ҳуқуқий, балки ахлоқий муаммо ҳам ҳисобланади. Қонун бузувчини ахлоқий комилликка эришган дейишга тил бормайди. Одобли инсон эса қонуннинг ҳурматини жойига қўйишга ҳаракат қилади. Мувозанат ана шу нуқтада қарор топади.
Яширишнинг ҳожати йўқ, аксари ҳолларда одам манфаат ва диёнат ўртасида саросимага тушиб қолади. Инсоф деса – манфаатдан, манфаат деса – инсоф-диёнатдан воз кечишга тўғри келади. Ким қайси томонни маъқул топишини ўзи ҳал қилади албатта, лекин муҳими – манфаат йўли қаёққа олиб боради-ю, инсоф-диёнат қайси манзилга етказади? Мана шуни кўра билиш, унинг масъулиятини ҳис этиш инсонийлик аъмолини белгилайди.

[Xurshid Dustmuhammad]

Ҳар қандай жамиятда ўтиш даври оғир кечади. Аслида ҳаётда ўтмайдиган даврнинг ўзи йўқ. Лекин “ўтиш даври” деганда жамият миқёсида кескин бурилишлар, ўзгаришлар-янгиланишлар, эскидан воз кечишу янгини изга солиш жараёнлари тиғизлашган давр назарда тутилади. Жамият миқёсида кечаётган бундай жараёнлар шу жамият вакиллари – кишилар тақдирида турлича из қолдиради. Мисол учун кимдир беҳад бойиб кетади, кимдир эл-юрт назарига тушади ёхуд мутлақо акси юз беради. Ўтиш даврига хос бўлган мана шундай талотўп – хаосдан унумли фойдаланиб қолувчилар кўпаяди. Лекин эртами-кечми “ўтиш даври” ҳам ўтади, ана ўшанда қадр-қиммати занг олмас асл инсоний, миллий қадриятларимизни ўткинчи давр ҳангомаларига қурбон қилиб юборганларимизнинг жавоби нима бўлади?
“Ўтиш даври”да худбинлик биринчи ўринга кўтарилади деган мулоҳазалар йўқ эмас. Аслида худбинлик ниҳоятда табиий хусусият. Тирик жон борки, у ёки бу даражада худбиндир. Лекин одам фақатгина тирик жон, жондор эмас, у – ИНСОН! Шунинг учун ҳам у онгли худбинлик мақомига кўтарилмоғи лозим. “Онгли худбинлик” тушунчасини ўзингни ўйла ва ўзгани ҳам унутма дея талқин этиш мумкин.
Яна бир мулоҳазамиз шундан иборатки, биз ўз муаммоларимиз ҳақида бош қотирганда ўзимизни ташқи дунёдан ажратиб олган ҳолда фикр юритиш тўғри бўлмайди. Масофалар, чегаралар, девору ҳандақлар рамзий маъно касб этиб қолмоқда, холос, эндиликда. Ақл-идрок шу ва шу сингари энг қудратли зирҳларни-да писанд қилмайдиган ахборот воситаларини кашф этди. Дунё ахборот измига ўтди!
Муҳтарам юртбошимиз Ислом Каримовнинг доимий саъй-ҳаракати билан республикамизда ахборот технологияларини ривожлантириш давлат сиёсати даражасига кўтарилди,бу борадаги юксалиш давом этар экан, глобал миқёсларда оладиган бўлсак, инсон ўзи яратган мўъжизакор восита олдида эсанкираб,ўзи яратган “матоҳ”нинг қулига айланишдан ўзини асролмай қолаётганини ҳам унутмасликка тўғри келади. Республикада ахборотлашган жамият пойдеворлари яратилар экан, ички ва ташқи ахборот майдонидаги кураш Ўзбекистонни четлаб ўтмаслигини тобора теранроқ билиб-тушуниб бормоқдамиз. Жамият эркинлигининг муҳим шарти бўлмиш ахборот эркинлиги шароитини яратиш йўлида анча-мунча илгарилаб қўйилди ҳам. Чунки, замонавий тараққиёт оқимидан четда қолишнинг мутлақо иложи йўқ. Зеро, ахборот тез айланмайдиган жамиятда тафаккурлар суст ишлайди, шу боисдан ҳам ахборот эркинлигига эришиш учун барча омиллар сафарбар этилаётган бир пайтда АХБОРОТДАН ЭРКИНЛИК муаммоси дунё аҳлининг улкан бошқотирмасига айланди. Ахборот эркинлиги ва ахборотдан эркинлик ўртасидаги оқилона мувозанатни сақлай билиш инсониятнинг бундан кейинги тақдирини ҳал қилса ажабмас...
Интернет мўъжизаларига ҳайратдан лол қолиб ўтирадиган даврлар ортда қолди, энди ундан бизга “айтилаётган” гап-сўзларга – йўлланаётган ахборот оқимига ҳушёр бўлиш эҳтиёжи ортиб бормоқда. Қолаверса, интернет саҳифаларидаги даҳанаки жанг майдонидан бамалол ўз ўрнимизни топиш, ўз сўзимизни айтиш имкониятларимиз етарли. Фақат ушбу имкониятдан дадил ва оқилона фойдаланишни уддалаш зарур, холос.
Интернет – дунё аҳлига қарата фикр айтиш, жаҳон муаммолари миқёсларида мулоҳаза юритиш имкониятидир. Ақл-идрок, фикр глобаллашуви воситасидир. Восита етарли, у тўхтовсиз тараққий этиб бормоқда, шу билан бирга бугунги ўзбекнинг дунёга татигувчи, башарият корига ярайдиган ГАПЛАРИ оз эмас. Моддий, техникавий, қуролли манфаат борасида ақл бовар қилмас ютуқларга эришаётган инсоният энг оддий, лекин энг инсоний маънавий-ахлоқий қадриятлар борасида анчагина ортда қолиб кетаётгани, айни замонда дунёда юз бераётган кўплаб фожеаларнинг туб сабаблари шунга келиб тақалиши, нажот шошқалоқлик синдромидан воз кечишда эканлиги... Бу даражаларга кўтарилиш жамиятимиз миқёсларида, умуммиллий муаммолар юзасидан арзирли, аҳамиятли қарашларни очиқ-равшан баён этишдан, турфа мавзуларда қизғин ва эмин-эркин мубоҳаса юритишлардан, ушбу одатни умуммиллий маданият даражасига кўтаришдан бошланади.
Нима бўлган тақдирда ҳам инсоният ахборот тамаддуни даврига кириб келди. Ахборотлар тўқнашувидан иборат “сокин” уруш айни авж ола бораётган бир пайтда ер юзининг у ёки бу ҳудудида давом этаётган тўқнашувлар, турли важ-карсонлар паноҳида бошлаб юборилган қон тўкишлар эндиликда ғоятда ибтидоий хатти-ҳаракатларга ўхшайди.
Ваҳоланки, инсоният ҳозирга қадар эришган маданият ҳар қандай мушкул муаммо ечимини вазмин ва оқилона тарзда топишга қодир. Бунинг учун энг аввало ана шу маданият дурдоналарини унутмаслик, уни қадрлаш, унинг имкониятларидан самарали фойдаланмоқ керак, холос.
Одамлар қайси орзу-ҳавас йўлида қандай касб-корга қўл урмасин, азалий маданият ўша ишнинг ахлоқ-одоб меъёрларини ҳам белгилаб берган. Йиллар ўтгани сайин касб одоби шаклланган, сайқал топган. Чунончи ахборот асри кишиси умумий маданиятининг ажралмас қисми ахборот маданиятидан иборат бўла бораётгани бунга жонли мисолдир.
Дунёни ахборот юҳоси комига тортган, инсоннинг ақл-идроки, дунёқараши, илмию салоҳияти унинг нечоғли кўп ахборотга эгалиги билан ўлчанаётган бир пайтда одамларни бундан қайтаришга уриниш ақлсизлик бўлур эди албатта, аммо-лекин ҳозирги ахборот уммонида ғарқ бўлиб кетмаслик ҳақида ҳам қайғурмасликнинг иложи йўқ. Сувни оби ҳаёт деймиз, унингсиз ҳаётни тасаввур қилолмаймиз, шу билан бирга қанчадан-қанча одам шу “оби ҳаёт”да ғарқ бўлиб ҳаётдан бевақт видолашиши ҳам сир эмас. Худди шу сингари ҳолат ахборот уммонида такрорланмаслиги учун ахборотнинг зарурини нозаруридан, фойдалисини бефойдасидан фарқлай билиш умуминсоний маданиятнинг ажралмас бир бўғини – ахборот маданиятини шакллантириш заруратини келтириб чиқармоқда. Ахлоқ фанининг инфоэтика дея ном олган ушбу янги тармоғи шуни кўрсатмоқдаки, замонавий тараққиёт маҳсули ўлароқ қандай соҳа, фан ёхуд бирор йўналиш пайдо бўлмасин, унинг ёнида ўша соҳа, фан ёхуд йўналишнинг ўзига хос маданияти, одоби ҳам ўз-ўзидан “туғилади”. Бу маданият ва одоб меъёрлари янги соҳанинг тараққиётига тўсқинлик қилмайди, балки унга инсонийлик сиёқини ато этади, жозиба бағишлайди, пиравордида уни шошқалоқлик хасталиги измига тушиб кетишдан асрайди. Таниқли файласуф олим Элвин Тоффлер машҳур “Учинчи тўлқин” асарида инсоният босиб ўтган йўлни уч босқичдан иборат деган ғояни илгари сурган. Унинг фикрича, инсоният тамаддуни қишлоқ хўжалиги цивилизацияси, саноат цивилизацияси босқичларини босиб ўтган ва ҳозирги ахборот цивилизацияси даврида яшамоқда. Хўш, кейин-чи? Уч тўлқиннинг давоми нима кечади? Тараққиёт шиддати, шошқалоқлик синдроми инсониятни қаерларга олиб боради? Рўшноликками, эзгулик ё разолатгами? Инсоният ўзи яратган, эришган ва эришаётган тараққиёт чўққиларидан ағдарилиб тушмаслиги эпини топа биладими? Энг даҳшатлиси – бу вазифа унинг ихтиёридан чиқиб кетмайдими? Бордию, ихтиёрдан чиқиб кетса, нажот нимада?
Яна маърифат,маънавият, маданият ва ахлоқ-одоб-да!
Аслида эса, кимга нима ва қандай туюлишидан қатъи назар биз санаб ўтган ушбу боқий инсоний фазилатлардан ҳоли тараққиётнинг, уларни четлаб ёки босиб-янчиб ўтган юксалишнинг охири вой бўлишини ИНСОН, ИНСОНИЯТ билади. Соғлом ақл-идрок зинҳор бунга йўл қўймайди. У “Қаён кетмоқдасизлар?” деган азалий ва боқий саволни албатта эшитади, унга қулоқ тутади, ундан жуда-жуда тўғри хулосалар чиқариб олади. Ахборот тамаддуни авж пардаларига кўтарилмай туриб инсоният тўртинчи тўлқин – ахлоқ, маънавият, маданият тамаддунига кириб боради.
Инсон қаёққа бораётганини билади...

[Nigora Umarova]

Ijodkor xalqi har doim hozirjavob bo'lib kelgan. Yozuvchi Shodmon Otabekning "Do'rmon hangomalari"ning yangi turkumidan Xurshid Do'stmuhammad haqidagi bir voqeani o'qib qoldim:

Holva

Bir xonadonda unashtirish marosimi bo'layotgan edi. Taomilga ko'ra non ushatilibdi. Oq holvani bo'laklayotgan quda tomon vakili:
- Yupqaligini qarang, ilgarigi holvalar zo'r bo'lardi, - debdi.
Beixtiyor o'rtada noqulay jimlik paydo bo'lganini sezgan yozuvchi Xurshid Do'stmuhammad:
- Bunisi hali holva,- debdi.
Vaziyat yumshab, hamma jonlanib, jilmayib marosim davom ettirilibdi.

[Nigora Umarova]

Ҳурматли форумдошлар!

Жорий йилнинг 27 ноябри, соат 14-00 да UZINFOCOM Марказининг мажлислар залида Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 20 йиллигига бағишланган "Инсониятнинг ахборот тамаддунидаги ўрни" мавзусида ёзувчи, журналист, филология фанлари доктори Хуршид Дўстмуҳаммад билан бўладиган ижодий учрашувга таклиф этамиз.

[Nigora Umarova]

[Xurshid Dustmuhammad]

Сукунат. Бирлашма ходимларининг тинимсиз кириб-чиқиб туриши, ҳар бир масаланинг тез ва ишчанлик билан ҳал қилинишидан бу хонани улкан жамоанинг энг замонавий электрон ҳисоблаш машинаси ўрнашган марказига қиёслаш мумкин. Ҳозир эса сукунат. Хонада бирлашма дарғасининг хаёли ҳукмрон.
Ҳаёт мураккаб. Одамлар ҳақида ўйлар экансан, хаёлда эътиқод тушунчаси чарх ураётганини сезмай қоласан. Эътиқоднинг ўзи нима? Маслакка, танланган йўлга содиқлик, ишонч. Олимнинг эътқоди-чи? Ўз фанига нисбатан покиза муносабати. Саёз дунёқараш билан чекланиш олим учун руҳий фожиа. Бунга йўл қўймаслик ҳалолликдан бошланади. Ҳалоллик-чи? У она сутидан, она алласидан туғилади.

Восил Қобулов:
– Фикримча, мактаб – олий ўқув юрти – аспирантура – докторантура узилмас бир бутун жараёнга айланиши мақсадга мувофиқ.

Она вужудидаги ҳомиланинг ривожланиш босқичларини бошқара олсак қани эди! Ҳар бир норасида қалбида лоақал эътиқод, ҳалоллик деган муқаддас туйғулар билан туғилса, у вояга етгач, “Сен яхши одам бўл” дейишга хожат қолмасмиди! Бу борада шифокор билан бошқа соҳа олимлари, хусусан, кибернетиклар ҳамкорлиги буюк кашфиётлар қилади. Ҳа, ҳа! Лекин ҳар қандай даврда ҳам тарбия мезони ота-боболар анъанасидан, замон талабларининг уйғунлигидан келиб чиқади. Ота-она, устозлар, муҳит – шахсни шакллантирувчи бош омиллар. Ҳар қандай болаликнинг ҳеч бир ёрқин манзараси ёддан ўчмайди. Тунукасоз бобомнинг китоблари... Узоқ қиш кечалари танча атрофида йиғилган ҳунарманд дўстлари билан бедилхонлик, навоийхонлик қилишлари... “Баҳром Гўр”, “Юсуф ва Зулайҳо” достонларини тинглаб уйқуга кетишларим... Нақадар унутилмас, масрур дамлар... Энди-чи? Энди “Ўтган кунлар”, “Уруш ва тинчлик”, “Навоий”, “Мирзо Улуғбек”, “Тирик сайёралар”...
Шеъриятни ҳис қилишга қодир одам фалсафанинг туб маъносини англай олади, деган экан қадимги юнон донишманди Афлотун. Асримизнинг буюк олими Эйнштейн эса, “Мен Достоевскийдан ҳap қандай алломадан кўра кўпроқ таъсирланаман, озуқа оламан”, деб ёзган. Кибернетика фанининг асосчиси Норберт Винер етти ёшидаёқ Дантени севиб ўқиди, Жюль Верн, Герберт Уэльс қаламига мансуб фантастик асарларни қўлдан қўймай мутолаа қилди. Бундай мисоллар кўп. Демак, адабиёт ва санъатга меҳр қўйиш, яъни ҳиссиёт камолоти буюкликнинг бир қирраси эмасми!..
Ўтмишда яшаб ўтган ҳар бир донишманд аллома ҳаёти, фаолияти – авлодлар учун мактаб, ибрат. Улардан қанчалик ўрганиш иқтидорга, қобилият ва истеъдодга боғлиқ. Табиат ато этган истеъдодни тарбиялаш, авайлаб вояга етказиш эса устозлардан, уларнинг нечоғли устозлигидан. Тошмуҳаммад Қори Ниёзий, Тошмуҳаммад Алиевич Саримсоқов лекцияларини тинглаган, уларнинг маслаҳатларига қулоқ солган ҳеч бир ёш кам бўлмади. Халил Аҳмедович Рахматуллин, Муҳаммад Тошевич Ўрозбоев-чи? Бундай йирик олимлар ўнлаб, юзлаб илм кишиларининггина эмас, балки фанимизнинг, халқимизнинг бахти, фахридир.
Олимлар икки тоифага бўлинади: тор илмий йўналиш билан кифояланиб, бутун умрини шунга бағишлайдиганлар; шуғулланаётган соҳаси билан чегараланмай, бошқа соҳаларга ҳам қизиқувчи, бошқа соҳаларда ҳам тадқиқотлар олиб боришга интилувчилар. Қори Ниёзий, Саримсоқов, Рахматуллин, Ўрозбоев каби олимлар иккинчи тоифага мансуб. Уларнинг ҳар бири илмнинг фундаментал масалалари билан шуғулланганлар, аниқ амалий масалаларни ҳал этадиган катта илмий мактаблар яратганлар.
Академик Анатолий Алексеевич Дородницин устозлигидан баҳраманд бўлиш шогирдлик бахтимнинг давоми эканидан бахтиёрман. Икки хил тоифанинг кейингисига қўшиш мумкин бўлган бу улкан устоз мени кибернетика оламига олиб кирди.
Бутун умр пластинка ва қобиқни ҳисоблаш билан шуғулланиб ўтсам бўлаверарди. Бироқ пластинка ҳам, қобиқ ҳам ўз-ўзича мавжуд эмас, улар қурилиш элементларидир, холос. Шундай экан, назарияни исботлайдиган формула ҳисобию теореманинг исботи билан чекланишдан қониқиш топмадим. Шу элементларни аниқ сонларгача ҳисоблаб, бино ва иншоотлар лойиҳасини тузувчиларга тавсия бериш масаласига қизиқдим. Бунақа ҳисоб-китобларни қалам-қоғоз билан уддалаб бўлмасди. Кибернетика фанининг вужудга келаётгани, унинг қудратли қуроли бўлмиш электрон ҳисоблаш машиналари (ЭҲМ)нинг яратилаётгани даврнинг қонуний тақозоси эди. Ўзбекистон Фанлар академияси Математика институтининг ҳисоблаш техникаси бўлимида, кейинроқ Механика институти ва Ҳисоблаш марказида олиб борилган илмий тадқиқот ишлари ҳам замон талабининг нақадар тўғрилигини, кибернетикадек серкўлам фанни вужудга келтириш ва шакллантириш республикамиз халқ хўжалигини юксалтиришда мислсиз аҳамиятга эга эканини кўрсатди. Кибернетика институтининг ташкил этилиши, сўнгра унинг илмий-ишлаб чиқариш бирлашмасига айлантирилиши ҳам Ўзбекистонда кибернетика фани тараққиётининг илмий-техник негизи яратилганининг, шунга яраша эҳтиёж мавжудлигининг амалий исботи бўлди.
Бирлашмада кибернетиканинг фундаментал муаммолари устида изланишлар олиб борилади, автоматлаштирилган системалар лойиҳаси яратилади, ностандарт асбоб-ускуналар ишлаб чиқарилади. Айниқса, одам ақлий меҳнатини автоматлаштириш муаммосини ҳал этиш қийин, лекин қизиқарли масалалардандир. Бунинг учун ЭҲМларни янада такомиллаштириш, бошқаришнинг одам-машина системасини яратиш зарур.
Кибернетика тили билан айтганда, ақлий фаолиятни тартиб-қоидага келтириш, яъни қолиплаш мумкин бўлган қисмининг мантиқий ва математик нисбатларини яратиш, сўнгра уларни кибернетик машиналарга жойлаштириш керак. Кибернетика соҳаси учун тамоман янгилик бўлган истиқболи порлоқ алгоритм йўналиши шу асосда вужудга келди.
...Умр ўтаверади. Кунларнинг беҳуда ўтишидан сақланиш керак. Чунки эртага қолдирган ишинг эртаники, бугунни бой бермаслик лозим. Қани эди, ҳар куни кичкина бўлса-да бирор янгиликнинг гувоҳи бўлсанг... Назаримда, бу борада кибернетиканинг имкониятлари бой. Агар кибернетика фани вужудга келган даврдан буён ўтган чорак аср муддатда эришилган ютуқларни, кибернетиканинг нақадар кенг татбиқ этилаётганини назарда тутсак, камдан-кам кун беҳуда ўтганини кўриш мумкин. Илм амалга пайваста эттирилган жойда ҳам илмий, ҳам амалий ютуқлар бўлаверади.
Республика автоматлаштирилган бошқариш системасини яратиш йўлидаги ҳозирги изланишлар халқ хўжалигини бошқаришда улкан самаралар беради албатта.
Ўзбекистонда кибернетика фани вужудга келиш даврида унинг саноқли мухлислари бор эди. Ҳозир бу соҳада бир неча мингдан зиёд киши хизмат қилмоқда, таълим олмоқда. Республика халқ хўжалиги тармоқларида 120 дан ортиқ автоматлаштирилган бошқариш системаси мавжуд, 330 га яқин ЭҲМдан фойдаланилмоқда. Булар – республика автоматлаштирилган бошқариш системаси – РАБСии яратиш йўлидаги дастлабки босқичдир...
Ўлкамизда кибернетика фанининг вужудга келиши ва шаклланиши, дунёда биринчи бўлиб РАБС яратишга интилиш ва унинг амалга оширилиши инсон тафаккури ва иродасини улуғловчи тарихий далолат бўлиб қолади. Бу мислсиз ишлар дарғасининг ҳаёт йўли навқирон фан фидойиларн учун намунага айланади.

[Xurshid Dustmuhammad]

Инсон умри... Истиқболни кўра билиш ва унга ишонишнинг ўзиёқ ҳаёт моҳиятини саньаткорона ҳис қила билишдир.
Бу каби асрий ҳикматлар яшаш моҳиятини ҳис қила олган халқ фарзандлари, фидойилари тажрибасининг мевасидир.
Илмий-техника инқилобининг асл моҳияти одам фаолиятининг маълум қисмини машина зиммасига юклашдан иборат. Жисмоний меҳнатни роботлар ёрдамида енгиллаштириш ҳозир ҳеч кимни ажаблантирмайди. Эндиликда инсон ақлини кибернетикалаштириш муаммоси устида изланишлар олиб борилмоқда. Электрон ҳисоблаш машиналари шеър, ҳикоя ёзмоқда, музика басталамоқда, шахмат ўйнамоқда. Лекин “темир одам”нинг ижодий фаолияти доирасини, имкониятларини янада кенгайтириш, уни “гаплашишга”, “кўришга” ўргатишимиз керак. Бунинг учун ҳам ақлий фаолиятнинг мантиқий ва математик нисбатларини яратиш лозим. Ана ўшанда одамлар ўз ақл-идрокини сарфламаса ҳам бўлаверадиган ижодий ишлардан қутуладилар. Бинобарин, чинакам ижодий ишларга имконият кўпроқ яратилади.
Халқ хўжалигини бошқаришнинг автоматлаштирилган усулини бунёд этиш, ижодий интеллект барпо қилиш ҳусусида кўп ўйлаймиз. Маиший кибернетика, медицина кибернетикаси, таълим-тарбия кибернетикаси каби тармоқ соҳаларда кибернетик воситаларни татбиқ этиш ҳам кечиктириб бўлмайдиган муаммолардан. Бу соҳаларда ҳам айрим янгиликлар бор, лекин етарли эмас. Масалан, ишдан уйга қайтганингизда, телефонда сиз йўғингизда қўнғироқ қилган ўртоқларнинг телефон номери қайд этилган бўлса, хонангизда голографик киноқурилма, газета-журналлар бўлса... Ёки, оддий стулга тана ҳароротини, қон босимини ўлчагич асбоблар ўрнатиш унчалик мураккаб эмас. Ўзини сал нотоб сезган одам шундай стулга ўтирса-да, зум ўтмай ундаги митти ЭҲМ таблосида “Сиз соппа-соғсиз” ёки “Врачга мурожаат қилинг” деган ёзувлар пайдо бўлса... Эҳ-ҳе! Шунинг ўзидаёқ қанча вақт тежалган, қанчадан-қанча асаб бузилишларнинг олди олинган бўлуp эди!
Майли, турмушнинг ҳар қадами ЭҲМ ва роботлар билан жиҳозланар, лекин уларни ишлатиш ҳамманинг ҳам қўлидан келавермайди-ку, қабилидаги мулоҳазаларни ҳам эшитиб қоласан баъзан. Ахир, радиоприёмник, телевизор ёки кир ювадиган машиналар янги расм бўлган даврларда улардан фойдаланишни ҳамма тўсатдан ўрганиб қолмаган-ку. Қолаверса, ҳозирги одамлар дунёқараши, умумий савияси у давр одамлариникидан озмунча фарқланадими! Бизнинг замондошларимиз рўй бераётган техника янгиликларига ҳам амалий, ҳам маънавий жиҳатдан тез мослашадилар. Чунки одамлар қайси касб эгаси бўлишидан қатъий назар, улар умуман фан янгиликларидан доимо бохабардирлар. Бунда фанни оммалаштираётган мақолалар, рисолалар, китобларнинг катта хизмати бўлмоқда.
Лекин кибернетика билан бевосита шуғулланувчилар бу фан келажагига эгалик қилувчи ҳозирги ёшлар масалалари устида кўпроқ бош қотиришлари керак. Умуман, ёш олимлар тарбиясини тўғри йўлга қўйиш лозим. Аввало, илмий ижод моҳиятини тушуниш зарур. Кўпчилик, олимнинг мантиқий фикрлашида савқи табиийнинг афзаллик ва нуқсонлари ҳақида гапиради. Баъзилар фикрлаш тажрибаси қаттиқ назорат остига олинган, фикрлаш жараёни алгоритмини тиклаш мумкин бўлгандаги мантиқий фикрлашни ёқлайдилар. Бошқалар эса аксинча, фикрлаш алгоритмини тиклаб бўлмайдиган қувваи ҳофизани қўллаб-қувватлайдилар. Аслида фанда савқи табиий билан мантиқ орасида мустаҳкам чегара йўқ. Мантиқ айрим далилларни саралайди, бу билан у назоратчи вазифасини ўтайди. Мантиқни савқи табиий билан уйғунлаштириш муаммоси ЭҲМ ихтиро қилиниши туфайли муҳим аҳамият касб этди. Тўғри, электрон интеллектда қувваи ҳофиза йўқ. Шу сабабли машина билан ташқи муҳит ўртасида доимо инсон, аниқроғи, интуитив фикрлаш қобилиятига эга бўлган инсон мияси туради. Бироқ ЭҲМ билан ўзаро таъсирда фикрлаш жараёни ўзгаради, гўё машина фикрлаётгандек бўлиб қолади. Шогирдларга ана шу машинага ўхшаш тарзда фикрлай олишга кўникишни маслаҳат кўрардим.
Ёшларни ижодий кўникмага жуда эрта ўргатиш керак. Айрим ота-оналар болаларини бир челак сув ёки бир боғ хашак олиб келиш керак бўлгандагина эслайдилар... Ўқув программасидан четга чиқмайдиган ўқитувчилар боланинг ижодий юксалишига имкон ярата олмайдилар. Шифобахш гиёҳлар мавзуида фан номзоди бўлган тадқиқотчининг ўт-ўланларни ажрата билмаслигини кўрганда бундай олимга ҳам, унга куни қолган фанга ҳам ачинмай бўладими?!
Фикримча, мактаб – олий ўқув юрти – аспирантура – докторантура узилмас бир бутун жараёнга айланиши мақсадга мувофиқ. Қирқ ёшида фан доктори бўлиб етишган олимнинг давлатга ҳам, халққа ҳам келтирадиган нафи кутилгандек бўлади. Фикримча, ундан кечи – кеч. Бунга эришиш учун талабаларни дастлабки курсданоқ илмий изланишга ўргатиш, тўртинчи курсдан эса илмий лабораторияларга бириктириб қўйиш керак. Шундагина у олий ўқув юртини тугатгач, икки-уч йилда номзодлик диссертациясини ёқлашга улгуради.
Жамоат ишларида фаоллик олим учун ортиқчадек туюлади. Ҳа, бу фақат юзаки қараганда шундай. Ваҳоланки, жамоатчилик – ўзингни халққа, коллективга керакли одам эканлигингни ҳис эттирувчи омил, фақат ўз манфаатинг учунгина ишлаб кун кечирищдан caқловчи зарурий муҳит. Жамоатчилик орасидагина олиб бораётган тадқиқот ишларинг халқ манфаати йўлида фойда келтиришини тўлиқроқ тасаввур қиласан.
Мажлисларда, катта-кичик масалалар ҳал қилинадиган йиғинларда иштирок этишга тўғри келади. Шундай жойларда ноёб ғоялар келади хаёлга, уни ҳал этиш йўлларини топишга туртки берадиган таклиф-мулоҳазалар эшитилиб қолади. Чунки одам қаерда, қандай шароитда бўлмасин, унинг хаёли, фикр-ўйини банд этган мақсад-орзулар ўзи билан бирга бўлади, хаёл – табиатан эркиндир. Бу – катта неъмат. Ўзингни ташвишга солган, анчадан буён ўйлатиб қўйган муаммолар ечими жамоатчилик ишлари, йиғинлар чоғида топилиб қолиш ҳоллари кўп учрайди. Буюк инглиз шоири Жон Мильтон, “Менга ўз иймоним, қалбим буюрган ўқиш, ўйлаш, ишониш ва сўзлаш эркинлигини берсангиз бас, мен уни ҳар қандай эркинликдан афзал кўраман” деган экан. Бу бир неча аср бурунги гап. Биз эса XX асрда яшаб турибмиз...