Узбек романчилигининг асосчиси: Абдулла Кодирий

[Nigora Umarova]

- Биз кечки нонуштага қадар Муборак-жуҳуд билан ошиқ ташлайлик, сиз эса бизга Синдбод-бахрий каби бир ҳикоя сўзлаб беринг, - ва одатдагидек мақол қўшиб қўйди, - Ширин-ширин сўзласанг илон инидан чиқар, аччиқ-аччиқ сўзласанг мусулмон динидан чиқар.
Абдулла, ростини айтганда, ўнғайсизланди. Радиокарнаймиди у, икки қиморбоз ошиқ ўйнашганда буларга чўпчак айтса. Ё фоҳиша хотинмаски, бировнинг чолғусига йўрғаласа. Лекин Журъат-оқсоқолнинг хатти-ҳаракатларида зўрлаш эмас, сиқилган юракнинг ёзилишга эҳтиёжи кўпроқ туюларди. Ахир Журъат-қизилсоқолнинг ўзи айтмиш: “Карнайчидан нима кетар? Бир пуф!”
- Майлингиз, - деб, кўнди Абдулла бироз андишадан сўнг, - Бироқ билингиз, “Иссиқ жон иситмасиз бўлмас”, бизнинг ҳам қизишларимиз бор...
- Сиз “токча” дейсиз, биз “мўри” деймиз. Алқисса, бир-биримизни меҳримизни йўқотмайлик. “Йўқолган тўппи бошимга тор эди” – деб суюнмайлик, - деб яна фикрларини маталларга буркади Журъат-қизилсоқол ва ўз хирпасини тепага ташлади. Хирпа, айланиб-айланиб, ерга урилди-да, аввалига чикага, кейин пукага, кейин товвага ва яна бир умбалақашиб, олчига турди.
- От, Муборак, - деб, имлади оқсоқол ва ҳар доимгидек изоҳлаб қўйди: Кўришмасанг отангни йиқит.

Абдулла ўз чўпчагини бошлади:
- Эй, саодатли авом, ҳикоя қиладирларки бир замонлар Хўқанд хонлигида Амир Умархон деган подшоҳ бўлиб, унинг уч хотини бор экан. Бирининг оти Моҳларойим, иккинчисининг оти Ойпошшахон, учинчиси эса...
- Э, сиз Нодира-бегумдан ҳекоя айтган... – деб, бесамар ўйиндан алахсиди шу захотиёқ Муборак.
- Сабр, - деб, жеркиди оқсоқол. – Сабр қилсанг хом ғўрадин ҳалво битур...
Абдулла бир зумга Муборакнинг топағонлигига ҳайратланди-да, бироқ қиморбозлар яна ўйинга киришганини кўргач, ўзича давом этди:
- Ул шоҳ умрида хотинларни, хотинлардан-да кўра кўпроқ ошиқ ўйинини, ошиқ ўйинидан-да ортиқроқ ов қилишни яхши кўраркан.
“Ошиқ” сўзида ялт этиб Абдуллага қараган Журъат-оқсоқол истеҳзолик табассум аралаш:
- Сизга тараф йўқ Шаҳризод. Қитиқ ерларимизнинг баридан тутдингиз. Майли, тўғри сўзга тўғаноқ бўлмайлик, давом этаверинг, - деб, яна қулоқ осди.
- Бир қиш ўтиб, кўклам келган чоғи хотину-ҳарамини лола сайли баҳонасида далага олиб чиқаман деб, ўзи қиморбоз дўстлари билан овга отланибди. Ов эса қаерда яхши экан - Сирдарё бўйидаги тўқайларда зўр экан. Хўқанддан чиқиб, Косону Тўрақўрғон томонларга бошлашибди отларинию кўчларини. Кўклам шаббодаси эсган, аёллар араваларда ҳаводан сархуш бўлиб, ашулаю лапар айтган, эркаклар йўл-йўлакай далада бедана тутиб, тузда товушқон отиб кетишди.
Булар тўхтаган қишлоқларда халойиқ Умархон-подшох ўзангиларини ўпар, ҳар ерда зиёфат, ҳар бекатда айшу-ишрат, ҳар қадамда кўклам сурури ҳукм сурарди. Бир неча кун деганда булар Тўрақўрғонга кириб келишди. Тўрт кун улуғ дабдаба билан у ерда зиёфатлар берилди, подшоҳ ўз фуқаросига ошлар улашди. Ундан чиқиб, Косонга ўтилди, у ерда ҳам улуғлар қабрларини зиёратлар қилиб, яна ажру-ниёз тариқасида халойиққа садақалар улашилди, зиёфатлар берилди.
Ана кейин дарё бўйига қайтилиб, қўш қўйилди ва атрофдаги бешаю тўқайларда шикорнинг каттаси бошланди. Ов учун йиғилган фақат лочинларнинг сони бир неча мингга етарди. Подшоҳнинг ўзида уч юздан ортиқ хос лочини, тўққизта шунқор қуши бор эди. Қирқ баҳрин, йирик овловчи шоҳин, қирқта оҳу олувчи чарғ-шунқор, икки юз тоз ит, қозоқ хонларидан армуғон бўлиб келган иккита ҳумозот ити ҳам бор эди. Буларнинг бўйинбоғлари олтину-кумушдан эди, ёпинчиғлари эса баҳмалдан.
Тўқайзорга улуғ дабдаба билан кирилгач, Умархон-подшоҳ лочин солишга тушди. Бешадаги қушлар ҳайиқиб, осмонга учганидан, осмон қоп-қора бўлди. Овнинг роса қизиган пайти тўқайзор ичидан овчиларнинг бақириқ-чақириқлари, дод-войлари эшитилиб қолди. Подшоҳ ўғлию жияни билан яқинлашиб қарасалар, қамишзор ичида баҳайбат бир шеру унинг бузоқдек икки боласи турибди. Бу шернинг тортган наърасидан эса еру осмон ларзага келмоқда.
- Хап-сеними! – деди шу ерда подшоҳ! - Шерга ҳеч киминг тегмайсан, текканнинг хонумони талон! – деб буюрди у овчиларга. - Бу шерни мен ўзим отаман!
Умаршоҳнинг Рум подшосидан хадъя бўлиб келган хос тўфанги бор эди, ана ўшани ўқлаб, ўзи пистирмага ётди-да, шер атрофидаги қамишзорга ўт қўйишни буюрди. Қамишзорга ўт кетгач, шер шу қадар бўкирдики, осмон қулаб ерга тушгандек бўлди. Ўт орасида ўзини ҳар томонга уриб, бир зумда уч кишини гумдон, тўрт кишини ярадор қилиб, олтита отни ер тишлатди. Ахир илож тополмай, дашт сари илдамлай бошлаганди, подшоҳ ўз тўфангидан ўт очди. Ўқ келиб ҳайвонлар подшосининг икки кўзи ўртасидан кириб, думи томонидан чиқиб кетган эди. Шер сапчиб, шу қадар даҳшатли наъра тортдики, лочинлар тапур-тупур ерга ёғилди. Аммо бу бўкиришда бу улкан шернинг ўзи ҳам ерга гурсиллаб қулади. Зилзила ерни титратгандек бўлди. Ана турди хайқириқ, ана қалқди шўру-шайн...
Лочину шунқорлар ерга ёғилгандек, подшоҳ устига офарину тасаннолар ёғилди... Подшоҳ эса бу ҳодисадан эсдалик деб, шернинг икки қозиқ тишини суғуртириб, тумор ўрнида ўз бўйнига осиб олди.

Қисса шу ерга етганда қамоқхона эшиги шақир-шуқур билан очилди-да аскарлардан бири жўжахўроз овозда:
- Ужин! – деб қичқирди, ва Абдулла ҳикоясини узди.

* * *