Замон ва Адабиёт

[Nigora Umarova]

Озод Шарафиддиновнинг бу сўзларидан маълум бўлишича, Миртемир Самарқандда кечган ҳаётидан кейин 1934-1935 йилларда “Россиянинг улкан қурилишлари”да бўлган, сўнг Тошкентга қайтган. “Ҳаёт мактаби” бўлган, ўзида унутилмас “янги таассуротлар” қолдирган бу “сафарлар” ҳақида шоирнинг ўзи таржимаи холида: “Бошимга синоғлик кунлар ҳам тушди. Лекин ёзишдан, таржимадан хеч қачон тинмаганман”, деб ёзган холос.
Миртемир айтган “синоғлик кунлар” 20-йилларнинг иккинчи ярми - 30-йилларнинг бошларида ўзбек ёзувчиларининг чекига туша бошлаган ва ниҳоят, 1937 йилда энг сара ёзувчиларимизни олиб кетган катта қирғиннинг дебочаси эди. Шоир ўз ҳаётининг бу қора саҳифаларини ҳеч эсламас, эслашни ёқтирмас, шунинг учун ҳам биз, унинг хонадонига, ижодхонасига яқин бўлган адабиётшунослар ҳам шу ҳақда сўрашни одобсизлик деб билар эдик.
Аммо домла Наим Каримов марҳум шоирнинг мероси билан шуғулланиш ва унинг асарларини нашрга тайёрлаш жараёнида Миртемирнинг ўша “синоғлик кунлар»га оид кундалигини топишга маваффақ бўлади. “Эсдаликлар» деб номланган дафтарчанинг беш-олти саҳифаси шу мудҳиш кунлар нафасини ўзига сингдирган бўлиб, улар билан танишиш шахсга сиғинтириш даврининг вабоси Миртемир ҳаётини ҳам четлаб ўтмаганини кўрсатди.
“Эсдаликлар» қуйидаги сўзлар билан бошланган: “1932 йилнинг 7 августи кечаси соат 1 да Самарқанд шаҳрида, ўз уйимда сиёсий идора томонидан қамоққа олиндим. Уйда: онам, синглим, иним, ўртоғим ва қизалоғим қолди. Ўзим ҳеч нарса сезмасдан кетдим”.
“Ўзим ҳеч нарса сезмасдан кетдим” - Миртемирнинг бу сўзларини бундай тушуниш керак: у нима учун қамоққа олаётганларини билмаган, бирор айби бўлмагани учун бу ҳолни қандайдир англашилмовчилик, деб ўйлаган ва “сиёсий идора”га бориб, ўзини танитгач, шу заҳоти узр сўраб, қўйиб юборишларига ишонган. Лекин қоқ ярим кечада унинг уйини тақиллатиб келган чекистлар кимнинг уйига ва нима мақсадда келганларини яхши билар эдилар. Шунинг учун ҳам улар уйни обдон титиб-текшириб, айниқса, шоирнинг китоб ва қўлёзмаларини ҳафсала билан тўплаганлар-да, уларни чойшабга ўраб, олиб кетганлар.
Бу даҳшатли воқеанинг гувоҳи бўлган кишиларнинг аксари ўша йиллардаёқ бу ёруғ оламдан ўтган. Шоирнинг иниси Тўра ака ҳам бугун барҳаёт эмас. Камёб гувоҳлардан бири - шоирнинг собиқ рафиқаси Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист, раққоса Ҳалима Раҳимова ўша кечани бундай эслайди:
“1931 йилнинг апрель-май ойларида бўлса керак, Уста Олимнинг Эски шаҳардаги ҳовлисида бизнинг тўйимиз бўлиб ўтди. Шу оқшомда Тамарахоним, Ҳалимахоним, Яшин сингари машҳур санъаткорларнинг қатнашгани ҳали ҳам хотирамда. Тўй ўтиши билан биз Янги шаҳардаги Йўлдош Охунбобоевнинг собиқ уйига кўчиб ўтдик. Жумҳурият маркази Тошкентга кўчиши муносабати билан Йўлдош ота ўз уйини бизга қолдириб, янги пойтахтга кетди. Биз унинг бир катта, бир кичик хона ва айвондан иборат уйида истиқомат қила бошладик. 1932 йилнинг 15 январида шу ерда қизимиз Клара туғилди. Биз Миртемир оиласи билан аҳил ва тотув яшардик. Уйимизда севги ва ўзаро ҳурмат ҳукмрон эди. Миртемир мени астойдил ҳурмат қилар ва менга бағишлаб шеърлар ёзарди.
Ўша мудҳиш кун кечаси бевақт уйимизга кириб келган кишилар ҳаммаёқни кавлаштириб, Миртемирнинг китоб ва қўлёзмаларини олиб кетмоқчи бўлдилар. Шунда Миртемирнинг жаҳли чиқиб, бу кўлёзмалар орасида менга бағишланган шеърлар ҳам борлигини, уларни менга қолдиришлари лозимлигини айтди. Лекин улар бунга парво ҳам қилмадилар…
Миртемир ўзининг заррача ҳам айби йўқлигини айтиб, унинг софлигига ишонишимни сўради ва тезда қайтиб келишига ишонч билан чиқиб кетди”.