Тарихдан сабоқлар

[Naim Karimov]

Мулла Исҳоқнинг Венгриядаги ҳаёти

Мулла Исҳоқ Пешт шаҳрида яшар экан, Вамберининг дўст-ёрлари кўмагида қисқа вақт ичида венгер тилини ўрганиб олади. Шундан кейин улар қўнғиротлик муллани Венгрия Фанлар академияси кутубхонасининг Шарқ қўлёзмалари бўлимига ишга жойлаштириб қўядилар. У венгер олимларининг Шарқ қўлёзмаларини тўғри ўқишлари, уларнинг Шарқ, хусусан, ўзбек маданияти ва тарихини ўрганишлари ва шу масалаларга оид илмий асар ёзишларига ўз маслаҳатлари билан ёрдам беради.
Ўша пайтда мазкур кутубхонада кутубхоначи бўлиб ишлаган, кейинчалик Будапешт университети олтойшунослик ва фин-угоршунослик кафедрасига мудирлик қилган, шу соҳадаги илмий ишлари учун Венгрия Фанлар академиясига ҳақиқий аъзо этиб сайланган Йожер Буденц (1836-1892) “Тилшунослик хабарлари” журналининг 1865 йил сонларидан бирида бундай ёзган эди:
“Ўтган (1864) йил май ойининг охирида бу ер (Пешт шаҳри) га Армин Вамберига Туркистон йўлида ҳамроҳлик қилган Қўнғирот шаҳрилик (24 ёшлар атрофида) ёш ўзбек Мулла Исҳоқ келган эди. У билан уч ой бирга бўлдим ва бундай ажойиб имконият менинг Хива ўзбеклари шевасини ўрганишимга катта наф келтирди. Мен бу борада ёзган бир неча қўлёзмаларимни унинг талаффузи асосида мукаммаллаштиришга эришдим. Хива хонлигидаги ҳозирги ўзбек тилининг намуналари бўлган бу қўлёзмаларимни оз бўлса-да, туркий тилларни билишга қизиққан кишилар эътиборига ҳавола қиламан. Келтирилган қисман тўлиқ (венгерча) таржима туркий тиллар тузилиши билан маълум даражада таниш бўлганлар учун маълумотнома вазифасини ўташи мумкин. Бундан ташқари, матнлар эълон қилинганидан сўнг қизиққан ўқувчилар учун Хива-ўзбек шеваси асослари ҳақида қисқача грамматик очерк ҳам илова қилиш ниятидаман. Венгер тилидаги асл нусхаларни ўзбек “либос”ида кўриш шу мамлакат тилшунослари учун, айниқса, мароқли бўлади, деб ўйлайман”.
Ушбу сатрлар муаллифи Вамберининг дўстларидан бири бўлиб, у Мулла Исҳоқнинг венгер тилини ўрганиши ҳамда академия кутубхонасида шуғулланиши учун барча шарт-шароитларни яратиб берган. Мулла Исҳоқ ҳатто унинг ёрдами билан буюк венгер шоири Шандор Пётефининг дўсти, 1865-1879 йилларда Венгрия Фанлар академиясининг бош котиби бўлиб хизмат қилган Янош Арон (1817-1882) билан танишган ва унинг “Ажабли (ажойиб) оҳунинг ҳикояти” деган асарини ўзбек тилига таржима қилган. Бу асарнинг венгер китобхонлари учун аҳамиятли томони шундаки, унда қадимги венгер ва гуннларнинг Шарқдан келиб чиққанлиги ҳақидаги ривоят тасвирланган эди. Бу мавзу Мулла Исҳоқни ғоят қизиқтирибгина қолмай, унинг венгер юртида, бизнингча, бир умрга қолиб кетишига ҳам сабаб бўлган омиллардан биридир.