Тилимиз ҳақида фикрингиз?

[Shokir Dolimov]

Қарамлик даврининг сўнгги 70 йили ичида ўзбек тилига бошқа тилларга хос сўзларнинг улкан сони мажбурий равишда киритилган. Коммунистик партия доҳийлари ва уларнинг жойлардаги малайлари ўзбек миллатининг азалий маънавий-ахлоқий турмуш тарзини ўзларининг коммунистик қолипларига солиб борар, асрлар оша амал қилиб, муқаддас билган кўплаб миллий-диний урф одатларини эскилик сарқитига чиқарар экан, бой ва гўзал тилининг қўлланилиш кўламини ҳам аста-секин чеклаш ва охир-пировардида ўзбек халқининг миллий ўзлигига режали равишда барҳам беришдек, енг ичида қабиҳ сиёсат олиб боришган. Шунингдек улар ўзбекларнинг исми, ота исми ва фамилиясини ҳам атайин бузиб ёздиришган. Оқибатда, миллат вакилларининг қандайдир ғалати, гўё талаффуз этиш совет халқининг бошқа вакиллари учун «осон кечадиган» исмлари юзага келган. Жумладан, ўзбекларнинг бир чиройли Шокир, Зокир, Қобил, Ислом каби исмлари энди Шакир, Закир, Кабул, Ислам каби шаклларни касб этган.
Азалий сўзларимизнинг қўлланилишини чеклаб боришар экан, Кремль комиссарлари миллий луғатларимиз, халқимизнинг ёзма ва оғзаки нутқига «умумий совет терминлари» номини олган ёт сўзларни, чунончи, аҳамияти тенг бўлган: «Вазирлик», «Кенгаш», «Режа», «Тизим», «Тамойил», «Меъёр» каби сўзлар ўрнига, тегишинча «Министрлик», «Совет», «План», «Система», «Принцип», «Норма» каби кўплаб терминларни мажбур киритишган.
Рус тилининг софлигини сақлаш борасида Виссарион Григорьевич Белинский қуйидагича фикр билдирган экан: «Аҳамияти тенг бўлган рус сўзи бўла туриб хорижий сўзнинг қўлланилиши – соғлом мазмунни ҳам, соғлом услубни ҳам таҳқир этиш демакдир». Унинг ушбу пурмаъно сўзларини ҳар қандай бошқа тилга, шу жумладан, ўзбек тилига нисбатан ҳам қўлласа бўлади.
Зотан, ўша малъун совет сиёсатининг оқибати миллат руҳияти, ўзбек халқининг маънавий-ахлоқий, илмий, қолаверса, ижтимоий ҳаётига ҳамон салбий таъсир ўтказиб келмоқда. Мустамлака режими даврида республикамиз вазирликлари, идоралари, ташкилот ва муассасаларида ўзбек тилида атайин иш юритилмаган, аксарият соҳаларнинг терминологияси умуман шакллантирилмаган, оқибатда, ушбу соҳалар давлат тилини самарали қўллаш масаласида ҳамон оқсаб келмоқда.

Ўзини ўзбек халқининг қолган қисмига нисбатан маданийроқ, зиёлироқ деб биладиган шахслар тоифаси она тилимизга ўзлаштирилмаган, яъни ўзбек тилининг луғавий таркибига киритилмаган сон-саноқсиз рус сўзларини кенг қўллашади ёки ўзбекча гапиришар экан, дабдурустдан русчага ўтиб қолишади. Қарамлик йилларида шаклланган бундай носоғлом одат уларнинг табиатига айланиб қолгани сабабли, ўзбек тилида янграётган нутққа аралаштирилаётган бундай сўзлар тилимизни бузаётгани, унинг жарангдорлигига путур етказаётганини тушуниб етишмайди. Бундай ҳолатларда беихтиёр Озарбайжон давлат ва жамоат арбоби Мамед Эмин Ахунд Гаджи Молла Алекпер ўғли Расулзаденинг қуйидаги сўзлари ёдга тушади: «Она тилини билмай, бошқа тилда гапириб, зиёли бўлиб қолган инсоннинг аҳволи бироз кулгили кўринади. Бундай кишининг қалбида ўзининг миллий муҳитига нисбатан муҳаббат деярли бўлмайди, аксинча, ундай муҳитдан нари юришга ҳаракат қилади. Айни вақтда у, ёт миллат муҳити учун бегона саналиб, ўша жамиятга тўлиқ кириша олмайди», яъни аросатда қолиб кетади.

Ўзбек нутқида рус тилига мансуб беадаб сўзларнинг янграб бориши алоҳида муаммодир. Кўпчилик бундай «сўзлар»нинг қўлланишига қарши кураш олиб борса-да, кўзга ташланадиган натижадан дарак ҳамон йўқ.