To'lqin Eshbekov ijodidan namunalar

[Tulqin Eshbekov]

Гумбир-гумбир “мусиқа” ҳаммасини босиб кетарди.
Баъзи бойваччаларнинг қанчалик кайфи тароқлигини “раққоса” устидан беаёв сочаётган пулларидан билса бўлади...
Тўй – хурсандчилик! Уни дилхираликка айлантирган номард. Боя бир ялтоқидан ранжиганимни ҳеч кимга сездирмасам-да ичимдан зил кетгани юзимда акс этган бўлса ажабмас. Ҳар қалай, ундан қутқарган халоскорим юпатган бўлди. Уларни қўявер, дегандек кўз қисди-да, ширин жилмайганча шундай деди:
– Қалайсан, Турдибой?
– Раҳмат,– дедим унга жавобан.
Анграйиб қолганимга қошларини чимирди. Бир лаҳзалик сукутдан сўнг сўзлари гинали оҳангда чиқди.
– Ия, танимаяпсанми? Шунақа-да! Тошкентда катта бўп кетгандан кейин танимай қоласилар... Ҳм-м-м, танимадим, де...
– Нега танимас эканман,– дедим ҳижолатпазликдан қутулиш илинжида.– Сизни ҳурмат қиламан...
– А-ҳа, танидим, де!– Ғалати ишшайди у киши.– Унда айт-чи, кимман?
Очиғи, ҳар куни бўғзимга келтирадиган энг бўлмағур савол: “кимман?..” Баъзилар ўзи телефон қилади-да: “танимадингиз-а?” дейди. Кўнглига қараб: “танидим” десам бас, “кимман?” деб туриб олади... Шундай пайтда мен ҳам боплайман; “овозинг эшитилмай қолди” деб, шартта симни узаман-қўяман...
Ҳозир эса бундай қутулишнинг иложи йўқ... Жимгина елка қисдим.
У киши кўзларимга тик боққанча қаҳ-қаҳ отиб кулди:
– Шунақа! Танимайсан! Мен бўлсам, ҳар гал телевизорда чиққанингда, ана ўзимнинг укам, мактабда шеърлар ёзарди, деб мақтайман сени (аслида мақтанса керак!),– дея елкамга қоқиб қўйди. Сўнг, ортиқча чўзмасдан ўзини таништирди.– Болиқул акангнинг печеньелари эсингдан чиқдими?
– Ий-й-й,– дедим дафъатан ёдимга тушиб.– Болиқул ака-а-а-а!!
Беихтиёр қучоқлашиб кўришарканмиз, бир лаҳза ҳаммаси хотирамда тикланди. Мен ёзган шеърларни Бувихол шу акасига олиб бориб кўрсатар, у эса завқ билан иккимизни печенье билан сийларди!..
Танаффус пайти Бувихол билан термулишганча печенье еган онларимиз кўз олдимдан кино тасмасидек ўтди... Ўша кезлар илк муҳаббат куртаклари ғунчага айлангани ҳаққати рост эди!..
Мактабни битирган кездаёқ тақдир чархи ҳаммасини чирпирак қилди; Жасур билан Бувихол бир ёстиққа бош қўйди...
Менинг ризқим олис шаҳарга сочилган экан...
Болиқул ака савдонинг орқасидан Каттақўрғонга кўчиб кетганди...
Сахий буфетчи акамиз билан энди юз кўришишимиз қанчалик ҳаяжонли эканини тасвирлай олмайман. Бу тўйдаги энг қувончли ҳол эди мен учун!
– Бугун бир отамлашамиз-да!– Ширин хаёлимга хотима берди Болиқул ака.– Қани, столга марҳамат!
Тўйга отланганимдаёқ: столда валақлаб ўтирмайман, бир қултум ҳам оғзимга олмайман, деб ўзимга ўзим сўз берганман! Фақат, тўй тугагач, жўрам билан гурунглашишни, шунда ҳам ичмай ўтиришни дилга тугиб қўйгандим...
Болалик қалбимга энг ажойиб инсон сифатида муҳрланган, печеньелар бериб эркалаган, Бувихолга қўшиб менга ҳам меҳр улашган Болиқул акадан бошқаси айтганида столда ҳам ўтирмасдим, тутган қадаҳига ҳам қарамасдим! Ҳозир бу табаррук инсоннинг сўзини ерда қолдиргандан кўра ҳар нарса бўлганим маъқул деган ўй ўша қароримни чиппакка чиқарди...
“Тошкент ароғи”ни пахта гулли пиёлаларга лиммо лим қилиб қуяркан, Болиқул ака шундоқ тўс айтди:
– Қишлоқдан шаҳарга бориб яшаш энг пешонаси ярқираганларга насиб этади! Шунчалик ўрнимизни топдикми, демак ризқимиз бут! Ризқи бут эркак пиёлани тўлдириб ичади! Қани, битта кўтаришда...
Бу бетакрор сўзлардан кейин ичмай бўладими! Шууримдан кечган ўй шу бўлди: Тошкентга қайтгач, ичишни бутунлай ташлай қоламан! Бироқ, бугун олмаслик – “гуноҳ”. Шу охиргиси... Болиқул аканинг сўзи ўлгунча... Хуллас, пиёлани бир кўтаришда сипқордим...

(Давоми навбатдаги саҳифада)

[Tulqin Eshbekov]

Заҳри қотил ёмон титратиб юборди... Шу он дўкончи амакининг гаплари қулоғим остида жаранглагандек бўлди: “Ичивотган одам оғзига ароқ олгани ҳамоно бир титраб кетади-ку, ўшанда иймон унинг вужудини тарк этаркан...”
Шу он кўзимга дўкончи амаки кўриниб кетди... Сесканиб тушдим. Йўқ, амакига ўхшаш киши экан. Бунақа жойда фариштасимон инсонлар ҳеч қачон бўлмаса керак...
Атрофга боқдим. Тўрдаги столдагилар басма-басига пиёлани кўтаришар, сўнг афти-ангорини бужмайтирганча газакни ямламай ютишарди. Баъзилари эркакчасига ўпишарди...
Четдан қаралганда эҳтимол бизнинг хатти-ҳаракатлар ҳам бошқаларга нақадар бачкана туюлаётгандир? Чунки, улардан кам ичмаётгандик...
Болиқул аканинг таклифи билан ичганимизни “михладик”...
Кейин бахтиёр болаликда печенье еган кунларимизни эслаб кўтардик...
Яна “михладик”...
Энди болаларимиз биздан ҳам бахтли, омадли бўлиши учун...
Бунисини ҳам “михладик”...
Тўйбола – кичкина Турдибой катта Турдибойга (яъни, менга!) ўхшаши учун...
Бу тўс учун ичмай, ортидан “михламай” бўладими!..
Яна қанча дилга малҳам сўзлар айтилгани-ю, ортидан канда қилмасдан “михлаб” юборганимизнинг саноғига етолмай қолдим...
Бир маҳал бошимни кўтарсам, ўзим ҳам михга айланиб қолаёзибман... Кўзларим борлиқни ўзгача “фон”да – жимир-жимир ҳолида зўрға илғарди...
Биз билан теппа-тенг, эҳтимол кўпроқ ичса-да, Болиқул ака билдирмай – худди ичмагандек турибди.
Шу пайт тўрдаги столда қий-чув бўлиб кетди.
Металлфурушлар тўполон қила бошлади. Бировларнинг қарзини бермай қочиб юрган одамни шу ерда тутиб олишибди. Жанжални бости-бости қилиш учун орага тушган гавдали киши ҳам бир шапалоқ егач, муштлашишга тушиб кетса денг. Қий-чув авжига чиқди. Кимлардир оловга мой пуркагандек бир-бирини гиж-гижларди...
Иккита хотин қаёққадир югуришди, ҳаял ўтмай Бувихол билан бир яшик ароқ кўтариб келишди. Биттаси тўполончиларга қарата қичқирди:
– Қани, яраш-яраш учун ичамиз!!
Жанжал таққа тўхтади! Пешонаси ғурра бўлган, бурни қонаган, кўзи косасидан чиқиб кетаёзган, ёқавайрон жанжалкашлар ҳашардан сўнг ошарга ўзини ургандек пиёлаларни тўлдириб, баъзилари эса шишаси билан сипқора бошладилар. Ва, бирин-кетин думалашга тушдилар...
Шуни кутиб тургандек уларнинг ўғиллари, укалари замбиллар кўтариб келдилар. Жасадни тобутга солгандек уларни амаллаб ортганча зўрға кўтариб кета бошладилар...

(Давоми навбатдаги саҳифада)

[Tulqin Eshbekov]

Тўй шу тариқа хотима топа бошлади...
Нафасим бўғилиб тўйхонадан чиқдим. Не кўз билан кўрайки, ҳовлида ўнлаб меҳмонлар думалаб ётишар, кимдир қусар, бири инграр, бошқаси оҳ-воҳ чекар, бўралатиб сўкарди. Улар тўйдан эмас, росмана даҳанаки жангдан чиққанга ўхшарди...
Маст мастнинг ҳолини тушунади, деганлари шу бўлса керак, уларнинг фожеаси заррача таъсир қилмади. Билъакс, ўзим ҳам улар қаторида думалаб қолишимга бир баҳя қолаётганди...
Ортимдан кимдир таъқиб қилаётгандек туюлди. Қарасам, Бувихол! Шу тобда у печенье еган давримиздагидек очилиб кетганди! Қалбимдан бир нидо чиқди: оҳ-ҳ-ҳ... Юрагимнинг чорак асрлик музлари дафъатан эриб, муҳаббат куртаклари қайта ниш ура бошлади...
Сархушликдан кўзларим тинганча беихтиёр унга қўл чўздим. Қайтадан саломлашиш илинжидами, бошқа мақсаддами, ишқилиб, қўлларидан тутгач, дилим тубидаги гавҳарим пичирлаб чиқди:
– Турдибой менга ўхшаши керак эди...
Шу он кўзимдан олов чиқиб, гапим бўғзимда қолди... Чаккамга тушган навбатдаги муштдан гандираклаётиб ортимга қарасам, жўрам важоҳат билан турарди...
Қий-чув бўлиб кетди. Тўс-тўполон ичра қолган гаплар олис-олислардан эшитилгандек туюларди:
“Ҳа-а, ярамас, хиёнат қилишингни билардим!– Жасурнинг товуши жуда дағал чиқди.– Жўрам эмас, ғирт ж.сан!”
“Ҳай, ундай деманг, жўрангиз тўғри маънода гапирди.– Ҳиқиллаб чиқди Бувихолнинг товуши.– Ахир, ўзингиз айтган гапни такрорлади-ку...”
“Мен тўғри маънода айтгандим! Бу ит қайси маънода гапирганини яхши биламан! Печенье еганларингни билмайди деб ўйловдингми?– Жасур баттар тутақди.– Энди икковинггаям бошқа нарсани егизаман...”
Яна қанча гумбир-гумбир, тасир-тусирлар бўлганини беҳол сезиб ётдим.
Бир маҳал жўрамнинг ўкраб айтган гаплари қулоғимга кирди:
“Опке, ҳам муҳаббат, ҳам нафрат учун ичама-а-ан!”
Кўп ўтмай у ҳам ёнимга гуп этиб қулади...
Ҳарқанча сархуш бўлсам-да, бошимнинг туб-тубида онгим аниқ-тиниқ ишларди. Жўрамни тинчитиш учун Бувихол унга ўша ароғидан ичкизганини англадим. Шунда бу “кашфиёти” қанчалик фойдали эканига тан бердим...
* * *
Эрталаб кўз очганда мўъжазгина хонада ётганимни англадим. Бошим тарс ёрилгудек лўқилларди. Оёқларимни кимдир маҳкам қучоқлаб ётарди. Қарасам, жўрам...
У ҳам тиржайганча кўз очди. Менга ғалати ишшайиб, бўйнимдан қучди-да жимгина юзимдан чўлпиллатиб ўпди.
Демак, кечаги гаплар мастлик – “ростлик”ка эмас, насликка йўйилибди!
– Тўй тўйдек бўлдими, жўра,– деди у гўё ҳаммаси рисоладек ўтгандек.– Ўзиям, ҳаммани ўчириб ташлабмиз, ўзимиз ҳам ўчиб қолибмиз, ҳи-ҳи-ҳи...
– Бошим оғрияпти,– дедим ноилож.– Бирорта дори топиладими?
– Ҳозир бошқа дори кор қилмайди. Бошоғриқнинг даъвоси – юз грамм!– Ётган жойида хириллади у.– Бувихо-о-ол! Топган-тутганингни олиб ке-е-ел! Музхонага қара, тўртта “Тошкент ароғи” яхтайгина бўлиб турибди!..
Мадорим қуриб, бошимни ёстиққа ташладим.
Жўрам пультни олди-да телевизорни қўйди. Қайсидир каналда ажойиб кўрсатув намойиш этилаётган экан. Бир шифокор ичкиликнинг зарари ҳақида ғоят асосли фикрлар билдирди. Сўнг, маҳалла фаолларидан бири – Абдуллоҳ ҳожига сўз берилди.
Не кўз билан кўрайликки, ойнаи жаҳонда дўкончи амакининг нурли чеҳраси боқиб турибди! Телевизор ичида туриб бизнинг ҳолимизни томоша қилаётганга ўхшарди. Кўзи кўзимга тушгандек бўлди... Сесканиб кетдим. Ўзимни қўярга жой тополмай қолдим. Шунда у киши гўё бизга қарата ўша ҳаётбахш сўзларини такрорларди:
“Ичкилик – умр заволи, ҳаёт кушандаси! Ичивотган одам оғзига ароқ олгани ҳамоно бир титраб кетади-ку, ўшанда иймон унинг вужудини тарк этаркан. Ўрнини эса шайтон эгалларкан... Ичганлардан фаришта қочиб, юзида нур бўлмаскан...”

Тўлқин ЭШБЕК

2012 йил, август

[Tulqin Eshbekov]

Сообщение от myu

ўзлари учун овоз берибдилар.

Ўзимга асло овоз берганим йўқ, бунақасини ўйламаган ҳам эдим. Техник ҳолатни тушунмай, фамилиямни кўриб, очиб кўряпман, деб хаёл қилганман. Бунақа танловларни илгари кўрмагандим-да иним...

[Tulqin Eshbekov]

ФИКР САНДИҒИ

у жамоатчилик билан алоқалар жараёнида ёрқин намоён бўлаверади

Ҳар қандай фикр ҳуқуқий ва назарий асосига эга бўлса, у ижтимоий воқеликка айланиши ва жамиятда салмоқли ўрин тутиши мумкин. Айтайлик, турли ташкилотларнинг ўз жамоатчилиги билан алоқаларига эътибор беринг. Аввало, ташкилот ўз фаолиятига оид ахборотларни етарли даражада тарқатиб боряптими? Зеро, ҳозирги кунда республика миқёсида фаолият кўрсатаётган деарли ҳар бир давлат ё нодавлат ташкилоти ўзининг нашрига, интернет тизимида веб-сайтига, китоб нашриётига, ҳатто махсус телекўрсатув ва радиоэшиттиришларига эга! Демак, ҳар куни исталганча ахборот тарқатиш имконияти мавжуддир. Айни пайтда ана шу ОАВ орқали улар жамоатчиликнинг фикрларини ҳам ўрганиб боришлари мумкин. Энди асосий гап – ташкилот ва жамоатчилик ўртасидаги алоқаларни назарий жиҳатдан ҳам ўрганган ҳолда унинг чинакам амалиётига эришишдир. Буни биз дунёвий фанлардан бири бўлган – «Rublic Relations» (инглизча «Паблик рилейшнз»нинг қисқартма номи – PR, пиар) деб аталади. Ўзбекча маъносини «жамоатчилик билан алоқалар», «оммавий алоқалар» дейиш мумкин.
PR назариясига кўра, фикр бир тарафдангина айтилса, у моҳиятан – бирёқлама тарғибот бўлиб қолади. Ўша тарғибот жамият учун қанчалик муҳимлигини ва уни одамлар қандай қабул қилаётганини ўрганиб бориш мақсадга мувофиқдир. Жамоатчилик қизиқиш ва эътибор билан қабул қиладиган тарғиботнинг самараси шунга яраша бўлади. Бу бугуннинг гапи эмас. Кўҳна заминимизда азал-азалдан фикрлар хилма-хиллигига эътибор билан қаралган. Кўпдан кўп фикр чиқади, деган нақл бежиз айтилмаган. Маслаҳатли тўй тарқамас, етти ўлчаб бир кес, оталар сўзи – ақлнинг кўзи, сингари мақоллар замирида фикрлашмоқ, маслаҳатлашмоқ каби маънолар мужассам.
Она сайёрамиз ягона ахборот маконига айланиб қолган ҳозирги даврда ахборот олиш ва тарқатиш, шу билан бир қаторда икки тарафлама баҳс, фикр алмашишни замонавий PRсиз тасаввур этиш қийин.
PR таълимотига кўра, фикрлар хилма-хиллиги тафаккур майдонини баҳс-мунозаралар билан бойитади. Оқилона сўзлар одилона хулосаларга замин яратади. Бу муҳим масалага юртимиз мустақилликка эришганидан сўнг алоҳида эътибор билан қаралмоқда. Жамоатчилик билан алоқалар масаласи амалиётда ўзига хос воқеликка айланаётган. Бу борадаги илмий тадқиқотлар кўлами ҳам кенгайиб бораётир. Дунёвий фан ҳисобланмиш PR ўзига хос тафаккур майдони эканини ҳар жабҳада исботламоқда.
Тараққийпарвар мамлакатларда у қандай ўрин тутса, бизда ҳам шундай салоҳиятга эга бўлаётир. Нафақат мафкура, балки бизнес, маркетинг, иқтисодиёт, фалсафа ва ҳоказо соҳаларда ҳам у ўзига хос тарзда намоён бўлаётир. Буни турли олий ўқув юртларида ўтилаётган PR фани мисолида ҳам кўришимиз мумкин.
Хўш, бу фаннинг аҳамияти нималардан иборат? Илм бўстонида у қачон пайдо бўлган? Модомики, илғор давлатлар ривожланишида шунчалик муҳим ўрин тутган экан, нечун бизга энди етиб келмоқда? Илм-фан тараққиётида «чўққига чиқдик» деган собиқ шўро замонида нега биз PRнинг ҳатто номини ҳам эшитмагандик? Қолаверса, бу фан жамоатчиликнинг турли қатламларига нималар бериши мумкин?
Аввало кечаги «ўтмишда бу фандан бехабар қолганимиз» ҳақида.
Собиқ шўро тузуми, мафкураси «жамоатчилик билан алоқалар» деган гапни «ҳазм» қила олмасди. Негаки, жамоатчилик билан алоқада мантиқан ҳар қандай фикр икки томонлама айтилиши ва айни вақтда – тингланиши шарт! Коммунистик партия ҳукмронлиги даврида эса унинг «даҳо»лари айтгани айтган, дегани деган эди. Ким уни муҳокама қилишга, қарши фикр билдиришга уринса, «халқ душмани» деган тавқи лаънатга дучор бўлиши, мавҳ этилиши ҳеч гап эмасди... Ҳатто, халқ тақдирига дахлдор улкан сиёсий масала – сайлов «жилови» ҳам кимларнингдир қўлида бўларди. Халқ гўё қўғирчоқдек номига «сайларди». Бундай кўр-кўрона ноҳақлик ҳақида фикр юритиш, бу ҳақда матбуотга ёзиш асло мумкин эмаслигини одамлар «онгли равишда» тушунардилар. Умуман, «жамоа бўлиб яшаш»ни – турмуш тарзи дея талқин қилинган жамиятда жамоатчилик фикри билан ҳисоблашишга деярли ўрин йўқ эди.
Ўша даврда жамоатчилик билан алоқалар ўрнатилган тақдирда не ҳодиса юз берарди? Ҳукмрон мафкуранинг бирёқлама «таълими» чиппакка чиқарди. Тафаккурли кишилар ҳар бир фанга кўр-кўрона киритилган мантиқсиз гапларга нисбатан мухтасар фикрини билдирардилар. Айтайлик, мафкура соҳасида: «Худони йўқ, деб, унга шак келтирманглар!» дея эътироз билдирилар эди! Тарих соҳасида: «Туркистон ҳеч кимга ихтиёрий равишда қўшилмаган, у куч билан босиб олинган...» дейиларди. География соҳасида: «Американи Беруний кашф этган!» деб тан олинарди. Астрономия соҳасида Мирзо Улуғбекнинг кашфиётлари фан сифатида ўтиларди. XX-аср ўзбек адабиётининг бетакрор дурдонаси бўлган «Ўткан кунлар» романини ўқиш таъқиқланишига йўл қўйилмасди.

(Давоми навбатдаги саҳифада)

[Tulqin Eshbekov]

Сиёсат соҳасидаги баҳсталаб масалалар ҳақиқий ечимини топарди! Иқтисодиёт масаласида хусусий мулк қонуний муҳофаза қилиниб, ишлаб чиқаришнинг илғор усуллари жорий этиларди! Хуллас, умум иши – жамоатчилик фикрига таянган ҳолда ҳал этиларди!
Жамоатчилик билан алоқалар йўлга қўйилган тақдирда ўзлари бир четга «сурилиб» қолишидан хавотирга тушган компартия корчалонлари бу фанни ҳаттоки илм даргоҳларига йўлатмади. PRга оид китоблар «иттифоқ» ҳудудига кириб келишига йўл қўйилмади...
Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети халқаро журналистика факультети профессори Файзулла Мўминовнинг «Ижод дунёси» нашриёти томонидан 2004 йилда чоп этилган «Паблик рилейшнз: история и теория» китобида таъкидлаганидек: «собиқ СССР даврида генетика ва кибернетикага йиллар мобайнида ёлғон илм деб таъриф бериб келинди». Шунчалик илмий асоси мустаҳкам фанларгаки «ёлғон» дегувчилардан PRга нисбатан адолатли фикр кутишга йўл бўлсин эди...
Аслида собиқ комфирқа корчалонлари бу фаннинг моҳиятини яхши тушунганлар ва ўзларининг манфаатлари йўлида фойдаланганлар. «Қора пиар» кўпинча уларнинг қора ниятларига хизмат қилгани ҳам бугун сир эмас...
Собиқ «иттифоқ» барҳам топгач, бу дунёвий фан бамисоли тараққиёт мезони сифатида қанот қоқиб келди. Россияда ҳам, Ўзбекистонда ҳам бу фанга оид ўнлаб адабиётлар катта қизиқиш билан кутиб олинди. Муҳими бу фан амалиёти тезорада жиддий воқеликка айланди! Жамоатчилик билан алоқалар бугун деярли барча соҳаларда тараққиёт омили бўлаётгани сир эмас! Бугун юртимизда бирор соҳа йўқки, унга мутасадди раҳбарлар аввало жамоатчилик билан алоқалар ўрнатмаган бўлса!..
Энди бу фан тарихи ва таърифига қисқача тўхталамиз.
PR амалиётининг асосчиларидан бири журналист Айви Ледбеттер Ли эди. У 1898 йилда АҚШдаги Пристон университетини тугатгач, Нью-Йоркдаги «World» газетасида ишлай бошлади. Уни оддий репортёрликнинг тор кўчалари қониқтирмасди. Шул боис бу соҳанинг бошқа қирраларини қидириб кўрди. 1904 йили АҚШ президенти сайлови даврида демократлар партиясининг миллий қўмитасига матбуот-бюроси ходими бўлиб ўтган Айви Ли ҳамкасби Жорж Паркер билан бирга ўз мақсадларини амалга оширдилар. Улар «Паркер ва Ли» фирмасини ташкил этишди. 1906 йилда эса Айви Ли «Тамойиллар декларацияси» деб номланган асарини нашрдан чиқаришга муваффақ бўлди.
«Тамойиллар декларацияси» бутун миллат учун юқори давлат органлари ва ҳокимиятни ҳам ҳисобга олиб, америкача очиқ жамият шаклланиши йўлида асосий дастурий ҳужжатлардан бири бўлиб қолди. Айви Ли ҳаракати XX-асрнинг ўнинчи йилларидаги алдоқчи ва талончи мансабдорларнинг сирларини фош қилувчи ёзувчи ва журналистлар ҳаракатига ҳамоҳанг келди!

(Давоми навбатдаги саҳифада)

[Tulqin Eshbekov]

«Public Relations» (Ижтимоий алоқалар) сўзи биринчи марта АҚШнинг учинчи президенти Tомас Жефферсон томонидан 1807 йили ишлатилган. Шундан сўнг Айви Лининг «Тамойиллар декларацияси» эълон қилингунгача ўтган вақт (қарийб бир аср!) оралиғида ҳам PR элементлари бўлган. Лекин у бошқа турдош соҳалар замирида куртак отарди. Вақт ўтиши билан алоҳида соҳа сифатида махсус чизгилари кўзга ташланди.
1809 йили Британия қироллиги ижтимоий алоқалар ва жамоатчилик фикрининг ўсиб бораётган ролини ҳисобга олиб ўз ходимлари штатига матбуот котиби лавозимларини киритди. XIX-асрнинг ўттизинчи йилларида матбуот котиби лавозими АҚШда ҳам кенг тарқалди.
PR – фан сифатида майдонга чиқишида ҳамда илмий асосланишида АҚШлик олим Эдвард Бернайзнинг хизматлари алоҳида эътиборга молик. У 1919 йили Нью-Йоркда хусусий «пиар-бюро»сини очади. Унинг фаолияти мобайнида жамоатчилик билан алоқаларнинг самарасини кўради! Ниҳоят, «Жамоатчилик фикрининг биллурлашуви» («Кристаллизация общественного мнения») китобини 1923 йилда чоп эттиради. Бу китоб PR фанининг биринчи назарий пойдевори эди! Ўша йилиёқ Нью-Йорк университетида «Паблик рилейшнз» кафедраси ҳам ташкил этилди.
А.Чумиковнинг «Паблик Рилейшнз связи с общественностью» асарида баён этилишича, Эдвард Бернайз ўз фаолиятини шундай таърифлаган: «1919 йилда дастлабки офисимни очганимда «жамоавий ахборот», «пресс-агент», «паблик менежер» атамаларидан воз кечиб, «Паблик Рилейшнз маслаҳатчиси»ни тайинладим. У мижозларнинг фикрини тинглаб, жамоатчилик билан алоқаларни равнақ топтиришга хизмат қила бошлади».
Шу тариқа бу фан назариётчилари тарихий вазифаларини бажаришга киришдилар. АҚШ, Англия сингари дунёнинг илғор мамлакатларида ўтган асрнинг биринчи чорагидан буён PR фани ўқув юртларида ўрганилмоқда. Назариётчилар томонидан PRнинг турли қирралари кашф этилмоқда. Айрим олимлар: «Паблик рилейшнз – ташкилот ва жамоатчилик ўртасидаги ўзаро ҳурматга асосланган муносабат» деб таърифлашса, бошқа назариётчиларнинг фикрича у: «шахслар, ташкилот ва бир гуруҳ кишиларнинг ўзаро ҳурматга асосланган муносабатларини ўрнатиш, ахборот алмашинуви ва жамоатчилик муносабатини баҳолашга таянади». Ана шундай фикрлар хилма-хиллигининг ўзиёқ бу янги фаннинг қамрови нақадар кенглигидан далолат беради.
Машҳур инглиз олими Сэм Блэк таърифлашича: «Паблик Рилейшнз – аниқ, ҳаққоний ахборотларга асосланган, ўзаро бир-бирини тушуниш тўғрисидаги фан ва санъатдир».
PRнинг халқаро миқёсдаги ўрни алоҳида. Бинобарин, халқаро пиар ташкилотлари фаолияти жаҳон афкор оммасининг эътиборини ўзига жалб этмоқда. Халқаро паблик рилейшнз ассоциацияси (ХПРА), Халқаро бизнес коммуникациялар ассоциацияси (ХБМА), Паблик рилейшнз Европа конфедерацияси (ПРЕК), Халқаро паблик рилейшнз ташкилоти (ХПРТ) шулар жумласидандир. 1974 йили ЕПРА – Европа паблик рилейшнз ассоциацияси БМТ таркибидаги иқтисодий ва ижтимоий кенгаш маслаҳатчи органи сифатида қайд қилинган.
Хўш, PRнинг мақсад ва вазифалари нималардан иборат?
Юқорида номи қайд этилган китобида Файзулла Мўминов бу саволга аниқ ва лўнда жавоблар ёзган. Яъни, PRнинг биринчи галдаги мақсади – жамоатчилик билан алоқаларни йўлга қўйиш бўлса, бош вазифаси – ахборот ёрдамида омма фикрини бошқаришдир. У давлат ва жамият ташкилотлари, ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар ўртасида алоқа ўрнатади. Бу алоқа – фикр алмашиш, ахборот олиш ва тарқатиш, муносабатларни мустаҳкамлаш билан изоҳланади.
Ҳар бир ташкилот ва муассасанинг фаолияти халқнинг иқтисодий, сиёсий ҳамда маданий ҳаётини яхшилашга қаратилган бўлиши шубҳасиз. Бу ўринда ҳам пиар ўзига хос тафаккур майдонини вужудга келтирган ҳолда самарали натижаларга эришишга хизмат қилаверади. Сем Блэк таъбири билан айтганда, PR – кундалик ҳаётимиз ишчанлиги, бошқарувчанлиги ва бошқа томонларининг зарур қисми бўлиб қолди.
Пиар хизмати демократия шароитидагина ривожланиши мумкин. Шул боис истиқлол шарофати билан юртимизда PR равнақ топишига шароит етарли! Мустақил юртимизда глобал масалалар одилона ҳал этилишида аввало кенг жамоатчилик фикрига таянилмоқда. Буни улуғвор ислоҳотлар жараёнида ҳам, ижтимоий-сиёсий жабҳаларда ҳам яққол кузатиш мумкин.
Ўзбекистонда пиарнинг структурали ривожланиши кўпчиликка яхши маълум. Бизда матбуот котиби вазифаси ва матбуот хизматлари аллақачон жорий этилган. Бинобарин, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2006 йил 22 сентябрда қабул қилинган "Давлат ва хўжалик бошқаруви органларининг жамоатчилик билан алоқаларини ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги қарори юртимизда пиарни янада такомиллаштиришга хизмат қилади. Таъбир тоиз бўлса, бу қарор PR хизматини амалга оширишда муҳим ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилади. Айни вақтда қатор вазирликларда, қўмита, бошқарма ва бошқа жойларда жамоатчилик билан ишлаш марказлари, матбуот хизматлари ташкил этилган.
Фикрлар ошкора айтиладиган майдонни биз – тафаккур майдони, дедик. PR амалиётининг ёрқин ифодаси сифатида матбуот конференцияси моҳиятан ана шундай майдон вазифасини ўтайди. Унда мутасадди раҳбар билан ОАВ ходимлари юзма-юз ўтирадилар. Миллий матбуот марказида вақти-вақти билан ўтказиладиган матбуот анжуманлари айнан тафаккур майдонига айланиши эътироф этилаётир. Бу анжуманда саволларга қонуний, алалхусус, ҳаққоний жавоблар берилади. Бу ҳақда ҳозиржавоблик билан ОАВда ёритилади. Шу тариқа жамоатчилик билан алоқалар мустаҳкамланиб бораверади. Халқ фикри, таклифлари ўрганилади. Демакки, фикр – икки томонлама айтилади ва тингланади, пировардида эса одилона хулосалар чиқаришга имкон яралаверади.
Демак, PR фани мустақил мамлакатимизда миллий менталитетимизга мос равишда равнақ топиши, ўз навбатида тафаккур майдонининг назарий пойдевори бўлиб қолиши шубҳасиздир.

2008 йил ноябрь

[Tulqin Eshbekov]

Сообщение от Masud Mahsudov

Домла, балки чиндан ҳам адабиётшуносликка оид мақолаларингиз бордир-ку, биз эшитмагандирмиз, балки алоҳида мавзу очиб, улар билан бизни баҳраманд этарсиз? Шунда Сизнинг тажриба ва маҳоратингизга биз ҳам баҳо берармидик

Адабиётшуносликка оид илмий тадқиқот билан деярли шуғулланмаган бўлсам-да ҳаммамиз учун бирдек қизиқарли шу соҳага оид мавзулардаги мақолаларим анча-мунча ёритилган. Келгусида албатта фикрлашамиз.
Азиз форумдошларимнинг самимий фикрлари камина учун ҳамиша азиздир!

[Tulqin Eshbekov]

АВТОБУСДАГИ ҲАНГОМА

– Ўғлим, сизни журналист дейишди, туврими?
– Тўғри,– дедим бош ирғаб чўққи соқолини тутамлаб гапираётган отахон томон юзланиб.
– Мен қишлоқдан шаҳар кўргани келган Салоҳиддин бувангиз бўламан. Невараларим шу ерда ўқийди. Ҳар замонда бир келиб, юрагим ҳапқириб кетади.
– Хурсандчиликдан бўлса керак албатта...
– Бўлмасам-чи,– деди отахон табассум билан автобус ойнаси ортидан лип-лип ўтаётган янги замонавий иншоотлар, бетимсол бинолар томон ишора қилиб.– Одамни ҳайратга соладиган ишлардан қувонмай бўладими! Баъзи ичи кирроқ кимсаларгина оқни қора дейиши мумкин. Бироқ, оқни оқ ҳам дейиш инсофли, диёнатли кишининг гап бўлади-да! Анув бекатда биттаси сизни кўрсатиб гапирди. Ўзи пандавақироқ экан. Сизни, фақат мақтаб ёзади, деб пичинг ҳам қилганида, жим туролмадим. Ҳарқанча мақтаса арзигулик ишларимизни тушунтириб қўйдим. Эллик беш йил бурун шу шаҳарда ўқиганмиз. Тошкентнинг ўша пайтдаги аҳволи билан бугунги қиёфасини солиштириб бўлмаслигини кўз олдиларига келтириб қўйдим. Бир бошдан ёзаверсангиз мингта китобга сиғмайди-да, туврими! Равон ва чароғон кўчалар, замонавий кўприкларимиз ҳақида жўшиб-жўшиб ёзмасангиз увол-да! Кўчаларимизни тўлдирган машиналаримизга бир назар солинг, деарли ҳаммаси Ўзбекистонда ишлаб чиқарилган! Улар ҳақида ҳарқанча ғурурланиб ёзсангиз арзийди!
– Раҳмат, отахон,– дедим дилим равшан тортиб.– Бу бебаҳо ҳаёт қадрига Сиздек кўпни кўрган отахонлар кўпроқ етасизлар!
– Энди ўғлим, битта-яримта танқидий мақолага ҳам мавзу топиларкан,– деб қолди отахон дафъатан.– Тирноқ орасидан атай кир қидиряпти, деманг. Тўрт кундан бери шаҳар кезиб, баъзи машмашаларни кузатдим. Шифокорлар шаҳарчасида яшайдиган келиним бемалол юринг, деб ойлик йўл чиптасини бериб қўйган! Кеча шу томондан битта автобусга чиққанимни биламан, бир дўмбоққина хотин аввал бўш жой кўрсатди. Маданиятига гап йўқ экан, деб ўтиргандим, йўл ҳақини тўланг, дегандек бошимда қаққайиб турди. Ўзимни шаҳарликдек кўрсатиб шу ойлик йўл чиптасини чиқардим. Аёли тушмагур “яхши” дегандек им қоқиб кетади, деб турсам, автобусни бошига кўтариб нима дейди денг:
“Ҳай-ҳай, ҳамманинг қўлида чипта!! Планни қандоқ бажарамиз? Мана, кап-катта отахон ҳам чипта кўрсатиб ўтирибди, табаррук бўлади, деб жиндай пул берса қанийди...”
Соқолингга оқ тушганида яхши гапнинг гадоси бўлиб қоларкансан. Назоратчи аёл бу гапни шундай ширингина қилиб айтдики, эриб кетганимни билмай қолдим. (Буёғини ёзиб юрманг, кампирим рашкчироқ…) Хуллас, бир-иккита юзталик сўлкавойлардан узатиб юборганимни сезмай қолдим.
“Сиззики табаррукде, отахон” деганига ўзимча ийиб кетаётгандим, кейин билсам, катта хатога йўл қўйибман. Опахони тушмагур талабаларни талаб кетса, денг:
“Ҳа-а, ярим нархига олинган ойлик чипта билан жимгина кетавермасдан анави отахондан ўргансаларинг бўлмайдими...”
Китоб қўлтиқлаган йигит-қизлар менга мўлтираб қараб қўйганларида ер ёрилмади, ерга кириб кетмадим…

(Давоми навбатдаги саҳифада)

[Tulqin Eshbekov]

Назоратчи аёлнинг хурмача қилиқларидан бир ғашим келган бўлса, айрим йўловчиларнинг ўзларини тутишларидан баттар аҳволга тушдим. Улар қўл телефонида шунчалик вағир-вуғир қилиб кетишяптики... Автобусни нақ бозорга айлантиришворибди-ку. Биттасининг гапидан уялиб кетдим. Нима дейди, денг. “Манга қара, ҳув ж..!” Вой товба, одам деган автобусда шунақа муомала қиладими?! Шу тобда, “ҳе шунақа телефонни ўйлаб топганнинг ҳам...” деворгим келди. Яна бири худди томошахонада ўтиргандек шунчалик ва-ха-халайдики, автобуснинг шифти кўчиб кетай дейди. Қайси масхарабоз унга шунчалик кулгили гап топиб айтаётган экан?
Бир-иккита ёш-ялангларнинг эси оғиб қоптими, деб ўйладим. Мусиқасиз ўйнаб кетяпти. Нега бундай қиляпти, десам, қулоғига тиқиб олган матоҳидан эшитилаётган куйга диконглашаётган экан…
Маданияти ҳаминқадар баъзи йўловчиларга нима ҳам дердик... Балки, баъзи автобусларда “Чекиш мумкин эмас” деганга ўхшатиб: “Автобусда қўл телефонида гаплашиш қатъий таъқиқланади” деб ёзиб қўйиш керакмикин? Ҳар қалай бирор чорасини кўриш керак-ку!
Ҳали буниси ҳолва. Қўли рулда, кўзи йўлда бўлиши керак бўлган баъзи ҳайдовчиларни нима жин урди, дея ёқамни ушладим? Бултурми, бурноғи йилими, ҳайдовчиларнинг қўл телефонида гаплашиши таъқиқлангани ҳақида қонун чиққанини эшитиб кулгим қистаганди. Шунга ҳам қонун шартмикин, деб ўйловдим-да. Жуда шарт экан-да. Қайси автобусга чиқмай, ҳайдовчининг биттадан қўли телефон билан банд... Ахир, шунча йўловчи олиб кетаётган автобусни бир қўллаб бошқариш қайси ақлга тўғри келади?!
Йўлларимиз ҳарқанча кенг бўлмасин, машиналар ҳам тўлиб-тошиб кетган бўлса... Кечирасиз, олатаёқ кўтариб турган посбонларимиз қаёққа қарашяпти, деб қўйдим ичимда…
Баъзи автобуслар ҳайдовчиларининг битта қилиғи ҳаммасидан ҳам ошиб тушаркан. Рўпарасидан келаётган автобусни кўрди дегунча таққа тўхтайди-да йўл ўртасида ҳайдовчилар бақамти бўлиб олиб ҳангомани бошлайди. Баъзилари баҳслашиб, ҳатто уришиб кетадими-ей… Ҳой, барака топгур, қанча гап бўлса, гараждами, автосаройдами, уйингдами гаплаш, дейдиган одам йўқ. Баъзи тоқати тоқ бўлган йўловчилар чурқ этиб кўришсин-чи. Нақ балога қоларкан. Битта йўловчи аёл: “юра қолинг энди” деганини билади, бошида пайдо бўлган давангирдай назоратчи йигит кўзини лўқ қилганча нима дейди денг:
“Шошивотган бўлсайиз, ана кўча тўла такси! Проездноени пеш қилиб гапиришини қаранг-а!..”
Боёқиш индамай автобусдан тушиб кетгани чатоқ бўлди... Маданиятсиз назоратчи унинг ортидан бўлмағур сўзлар айтганида чидаб тура олмадим:

(Давоми навбатдаги саҳифада)