Сўз ҳақида сўз: Усмон Азим ижодига назар

[Nigora Umarova]

Умр шомига етиб келган чок,
Менга бу бахт нечун берилган?..
Ок буйнингга бир шода мунчок
Икки урам килиб терилган.
Булингансан мингга (Кайдасан?):
Бири хазин, боз бирови харбли...
Дарднок-дарднок сузлар айтасан-
Дард ичинда барчаси калбли.
Супуринди ташвиш каъридан,
Буй таратар атиргул-кунглинг.
Сен кувончдан жуда нарисан,
Фожиага туташган сунгинг.
Барчага шох кисмат зайлини
Шахд этасан кулда тутмокка...
Мунчогингни ечсам майлими,
Айланмасдан туриб сиртмокка?

Усмон Азим

[Nigora Umarova]

Елади бедов кисмат,
Умр окади елдай:
Кимдир шамолдай кечар,
Кимдир босади селдай.

Дунё килмишга караб,
Такдир йулин очади:
Кимдир йигар ютокиб,
Кимдир элга сочади.

Бировни йулга солмок
Келмас банда кулидан:
Кимдир корин деб борар,
Кимдир имон йулидан.

Кимдир дунё жамлайди,
Кимдир довруг таратар.
Кимдир элни ямлайди,
Кимдир элни яратар.

Дунё эса хисобли!
Бори аён Тангрига-
Кимни ютар каро ер,
Кимни олар багрига...

Усмон Азим

[Nigora Umarova]

ҒУССАЛИ ЮРАК – ЁЛқИНЛИ ЮРАК

Ҳақиқий шоирнинг руҳ ва фикр мақоми ўзига хос, доимо юксак бўлади. Бу ўзига хослик ва юксакликнинг муҳим бир жиҳати – оломонни қизиқтирувчи, оломонга мақбул келувчи фикр ва туйғулардан шоир қалбининг покланишидир. Акс ҳолатларда шоир оломоннинг ортидан эргашиб юрмаса-да, ўзи хоҳ истасин, хоҳ истамасин, оломон куйчисига айланиб қолаверади. Санъат завқи ила қалам тебратадиган шоирни оломон тушунмайди. Тушунмагач, унинг асарларини тўғри қабул эта олмайди. Шоир бундан ҳеч нима ютқизмайди, балки сўқирлик ва қўполликдан ўзини-ўзи муҳофаза қилишни гўё қонунлаштиради. Яъни унинг шеъриятидаги зоҳирий дунё, ботиний ҳақиқатлар оламини сир сақлашга хизмат этади. Сирга етиш, гўзаллик сирларини кашф айлашни эса ғофил кимсалар мутлақо ёқтиришмайди. Улар жўнликни, саёзликни яхши кўради. Сохта чечаник ва жўнлик оломонга ҳамиша енгиллик беради. Шунинг учун у ўз шоири ёки ёзувчисини қўллаб-қувватлаш ва илҳомлантиришда бағоят ташаббускор. Бир пайтлар, шеъриятимизга етмишинчи йилларда ва ундан сал кейинроқ кириб келган истеъдодли ёшлар ижодига қарши кескин ҳужумлар уюштирилиши ва уларнинг миллатчилик ҳиссиётларни ёлқинлантирувчи шеърларини беписандлик билан танқид қилинишига асосий сабаб ҳам мана шу эди.
Ҳурриятчилик – шеъриятдаги энг устивор ва энг умидбахш йўналиш. Бу йўналишга қарши туриш ёки маълум бир вақт унинг ҳаракатларини сусайтириш мумкин. Лекин ҳеч қандай куч уни батамом тўхтатиш ва йўқотишга қодир эмас. Чунки Руҳ эркинлиги инсонни давр ва замоннинг ҳар қандай хавф-хатарларидан муҳофаза эта олади. Руҳан ва қалбан озод шахс – енгиш қобилияти шаклланган шахс. Унинг тик қоматини фитна ва бўҳтон, жаҳолат ва зулм тўфонлари бука олмайди. Ҳасад ва ғазаб тошларини у нокаслик ва ожизликнинг бир “туҳфа”си сифатида қабул қилади.
Саксонинчи йилларга келиб шеъриятимизда сўзнинг янги таъсир қувватини очиш, рамзлар, ишоратлар тили билан асрий ёлғон ва ҳақсизликларни фош этиш тамойили янада кучайди. Айрим шоирларни миллатчиликда айблаш хавфи хавф бўлмай қолди. Чунки узоқ муддат омма онгини чулғаб олган сиёсий хурофот аста-секинлик билан бўлса ҳамки, чекинишга бошлаганди. Бу ҳол энг шўропараст ижодкорларни ҳам бир қадар ҳушёр тортишга мажбур этди. Улар шеъриятдаги янги ва шиддатли мафкуравий тўлқин истиқболига аввал иштибоқ ила қарадилар. Зарурият туғилганда, улуғ Чўлпон ва Фитрат меросини тўла оқлаш ёки уларнинг ғоявий-бадиий анъаналари давом топишига қарши эканликларини ҳам яширмадилар. Бундай шоиру ёзувчиларни қайта қуриш ва ошкоралик насимлари анча дадиллаштирди. Ва улар фикран, руҳан қайта янгиланиш азобларини хаёлга ҳам келтирмасдан, жуда моҳирлик билан замонга қайта мослашдилар. Орадан унча кўп фурсат ўтмади, ички, яъни виждоний мустақилликдан маҳрум айни шу шоир, шу ёзувчилар давлатимиз Мустақиллигининг “муҳофиз”лари қиёфасида минбарларда кўкрак кера бошладилар. Ҳолбуки, эрк ва мустақиллик учун куйиб-ёнган бўлса, Эркин Воҳидов, Абдулла Ориф ва Рауф Парфи куйиб-ёнган эди. Шахс ҳуррияти ва Ватан озодлиги учун умрини тиккан бўлса, Шавкат Раҳмон, Хуршид Даврон, Усмон Азим тиккан эди. Ёки Миразиз Аъзам, Чўлпон Эргаш, Омон Матжонга ўхшаш шоирларнинг шеъриятини холис баҳоламасдан, қандай қилиб одамларни Мустақиллик адолатига ишонтириш мумкин?
Мана, Усмон Азимнинг чоп этилган “Сайланма”си. Китобдаги аксарият шеърлар яхши таниш – олдин ҳам ўқилган шеърлар. Лекин улардаги ҳиссиёт ўша-ўша: жўшқин ва табиий. Эҳтирос ўша: ёниқ ва шиддатли. Фикр шамойили деярли ўзгармаган: ишончбахш ва муросасиз.
Шеър ёзадиганлар кўп. Аммо севишга қодир, кўнглини ишқ ишғол айлаган шоирлар ниҳоятда кам. Усмонни Оллоҳ севгидан қисмаган. Шунинг учун унинг Кўнгли эркин, руҳи ва фикри эркиндир. Шунинг учун унинг энг яхши шеърларида ишқ ва эътиқод шуъласи порлаб туради. Эҳтимол мана шу учун ҳам Усмон Азимнинг “Сайланма”сини ўқиган шеърхон ташқи бир дунёга эмас, балки улкан био шоирнинг Кўнгил боғларига сайру саёҳат қилгандай бўлади. Шу боғларнинг баҳорий манзара ва қувончларидан руҳланади, куз қучоғидаги ҳолатларига нигоҳ ташлаб гоҳ ҳазин, гоҳ ўйчан, гоҳ ғам-ғуссали хаёлларга берилади. Қандай фикр ё ғоя илгари сурилишидан қатъи назар, шеър – ҳолат, кайфият, руҳоният сувратларидир. Хусусан, руҳий идрок ва руҳий англаш майллари акс этмаган шеърнинг қуруқ ва яланғочлигига тоқат қилиш қийин. Усмон бу ҳақиқатни чуқур англайди. Унинг “Руҳга кўчдим – таним қолмади”, дейиши ҳам шу ҳақиқатнинг бир эътирофидир.
Имом Ғаззолийнинг таърифлашича, “Руқ инсондаги идрок қилувчи ва билувчи латифликдир”. Усмоннинг олдинги ҳамма шеърий тўпламларига нисбатан “Ғусса” деб номланган мажмуасида ана шу латифликнинг миқёси кенг ва моҳияти теранлашган. “Сайланма”да ундаги шеърларга кенгроқ ўрин ажратилган ва тўғри қилинган. “Ғусса”дан танланган шеърлар Усмоннинг фикр-қарашларида кучли силжиш содир бўлганлигини англаш жиҳатидангина эмас, балки унинг шеъриятида сифат ўзгариши ҳосил бўлганлигини билиш маъносида ҳам диққатга молик.

Ғам етди дил хилватларига,
Ёлғонларнинг шуъласи сўнди. –

дейди шоир. Ёлғоннинг ранги воқеликнинг қиёфасини ўзгартиради. Ёлғонларнинг шуъласи дунё ишлари ва инсон қисматига тўғри назар ила қарашга имкон бермайди. Ёлғон, шодлик ва “қувончнинг кўп зулмлари бор”лигини билишга йўл қўймайди. Балки шу учун у бошқа бир шеърида
“Дўстлар, илиқ ёлғон ҳайданг – кузга чиқсин қалбингиз” дея “зариф ғусса жомидан” сипқоришга даъват этгандир. Агар шоир басират нигоҳида ниманидир аниқ кўриш ёки дунёнинг мураккаб ҳақиқатарини тўғри ва теран ўзлаштиришни хоҳласа, унинг ақли ҳар турли ўткинчи даъволардан, кераксиз баҳсу мунозара қўзғовчи ҳиссиётлар, шайтоний майл ва сохта талаблардан фориғ бўлиб, мутлақ хотиржамликка етишмоғи шарт. Усмоннинг бир қатор шеърлари шундай хотиржамлик ва руҳни ёриштирувчи сокинлик шавқидан туғилган. У тазарру боғларига юз бураркан, қалб ҳаётидаги ўзгаришлар ва тушунчаларидаги эврилишларни ҳам шеърда моҳирлик билан акс эттиради.

Кечиргин – эрк учун талошганимни
Ва эрк сенлигингни билмаганим-чун.

Бу фикр – Тангрига илтижо. Ва айни пайтда у эрк учун талашмоқ, эрксизликнинг айни ўзи эканлигини англаган, бандасидан Эрку Озодлик кутиш бесамар иш эканлигини аниқ билган юрак иқрори эрур. Дарҳақиқат, Кўнгил учун Ҳақ ишқидан ортиқ ва бепоён ҳуррият йўқ. Энг сўнгги нажот ҳам инсонни абадият салтанати – Оллоҳ даргоҳида чорловчи шу ишқдир:

Ишқ, сендадир энг сўнгги нажот,
Узат, тоза дастингни узат –
Сен йўқ жойда ғарибдир ҳаёт,
Сен йўқ жойда кишандир узлат.

Биз “маъно” сўзини кўп тилга оламиз. “Маъно” тўғрисида тўхтовсиз гапирамиз. Аммо “маъно” бағрида яширинган маънолар билан деярли қизиқмаймиз. Маъно – тасаввуф шеъриятидаги бош сўз ва етакчи тимсоллардан бири. Шарқнинг буюк мутасаввуф шоирлари бу сўзга нуқта, ҳақиқат, маърифат (ирфон), руҳоний илм, олам каби мазмунларда ишлатганлар. Аҳмад Яссавий муршидининг ўгитларини хотирлаб:

Аё нодон маъно бул, деб айтди билдим,
Ондин сўнгра чўллар кезиб Ҳақни суйдим –

деганида ҳақойиқи илоҳий ва маърифати руҳонийни назарда тутган. “Маъно”нинг асосий сифати – уни тўлиқ кашф айлаш ва очиқ-ойдин ифодалаш мумкин бўлмаган бир тилсим эканлигидадир. Зеро, чин ошиқларга кўра “Маънони билдим деган - билмас”. Тасаввуфий маслакда, маънонинг зидди – даъво эрур. Даъво – қуруқ, зоҳирий ва илдизсиз билим – ҳақиқатдан йироқ бир иддао. Шу боис бошқа бир ҳақпараст шоир демиш:

Бизга дийдор керак, дунё керакмас,
Бизга маъно керак, даъво керакмас.

Мустақилликдан сўнг ўзбек шеъриятида даъводан кечиб “маънога” юз буриш жараёни бошланди. Ҳали танқидчилик бу жараён билан қизиққани ҳам йўқ. Лекин мавжуд тажрибалар яқин келажакда мустақиллик даври шеърияти билан мумтоз шеъриятимиз ўртасида ирфоний ва руҳоний бир яқинлик пайдо бўлишидан далолат бериб турибди. Бу қуруқ гап эмас, балки юзлаб мисоллар билан исботланадиган ҳақиқат. Шундай шеърларнинг сара намуналари Усмоннинг “Сайланма”сида ҳам мавжуд. У бир шеърнинг охирида ёзган:

Ҳамма ўйим оқдир, бор бахтим – қора,
Фақат ишқим покдир, фақат дил – гадо.
Ё Оллоҳ! Ишқингнинг умиди аро,
Оёққа илашган лойдай сарсонман.

Нажот ана шу умидворликда. Дил қувончи ана шу сарсонликда. Шеър ёзмоқ Усмон Азимга касбмас – қисмат.

Иброҳим Ҳаққул, 1996 йил, 11 октябр

[Nigora Umarova]

Сиз ёққансиз менга ҳамиша,
Фақат буни этмовдим ошкор.
Ўйловдимки юрак топишар,
Биздан кетгач сабру эҳтиёж.
О, мен сизни қанчалар кутдим-
Мана-оқ соч, мана бу ажин.
Кунларимни тортқилаб ютди
Шум ёлғизлик-фаришта ғажир.
Ортингиздан кетишим мумкин,
Йўл тугаса, йўлсиз тентираб.
аммо, айтинг йиғлайсиз нечун
Манглайингиз деворга тираб?
Йўқ, ҳеч сизга етмасин озор,
Тушунаман-йиллар, андиша...
Фақат сизга айтмовдим ошкор-
Сиз ёққансиз менга ҳамиша.

Усмон Азим

(Шеърнинг Кумуш Раззоқова ижросидаги қўшиқ варианти)

[Nigora Umarova]

Деразадан боқар соҳибжамол ой,
Нигоҳлари тўла карашма, чирой.
Кечиргин, бўлибман ойга маҳлиё.
Ишон, энди унга қилмайман парво.

Ойнинг сочларини майли, ўрмайман,
Мен сени ойларга бермайман.

Сулув келинчакдек безанмиш баҳор.
Далалар ҳам гулзор, боғлар ҳам гулзор.
Гулларга боққандим. кулиб, очилиб,
Ёшларинг кетдилар нурдай сочилиб.

Баҳор гулларини майли, термайман,
Мен сени гулларга бермайман.

Шеър чорлар, бир лаҳза асир бўламан.
Ёнаман, куяман, тошиб-тўламан.
Сен-чи, унут бўлиб ғариб бурчакда
Турибсан... ғам тоши чўкар юракка...

Илҳом билан, майли, суҳбат қурмайман,
Мен сени ҳеч кимга бермайман...

Қанча ширин дамдан кечмоғим мумкин,
Фақат сен ўйнагин. қувонгин, кулгин.
Сен менинг тақдирим, охир азалим,
Сен менинг баҳорим. ойим, ғазалим.

Қалбимсан! Мен қалбсиз сира юрмайман,
Қалбимни ҳеч кимга бермайман...
Мен сени ҳеч кимга бермайман...

Усмон Азим

(Шеърнинг Кумуш Раззоқова ижросидаги қўшиқ варианти, мусиқа муаллифи Дилором Омонуллаева)

[Nigora Umarova]

Ундан ташқари "Саратон", "Ёмғир" қўшиқларини ҳам Усмон Азим, Дилором Омонуллаева ва Кумуш Раззоқовалар ҳамкорликда яратишган.

[Masud Mahsudov]

— Қайдасан, узоқдан келдим соғиниб,
Соғиндим танимда қолмади дармон.
Мен орзу-умиднинг ғамгин ёлқини,
Мен — Армон! Кўйингда қоврулган Армон!

Ва уйнинг эшиги очилар бесас,
Бир шарпа чиқади булутдан сузиб:
— Келдингми мен билан олгани нафас,
Келдингми йўлларнинг танобин узиб?

Улар бир-бирига тўймай боқишар,
Бир-бирин кўксида беришади жон.
Кулишар, хаёллар ичра оқишар,
Икки ночор вужуд — иккита Армон.

(c) Usmon Azim

[Nigora Umarova]

Соғинишдан ўтдим... Кетар йўл, туман-
Сенсизлик дунёнинг қучоғи музли.
Уйғонмоқ оғир бу йўқлик уйқудан-
Ҳамма нур тарк этди кул чўккан кўзни.

Соғинчнинг гуллари! Қоп-қора гуллар!
Гул эдинг барибир! Гул эдинг ахир!
Даҳшат сукунатда чўкди қайғулар
Боғларида гули қолмаган тақдир.

Қолдирган дунёнгда бўм-бўз кезаман,
Ҳечликнинг ичида ҳечман... Ҳечман... Ҳеч...
Жунжикиб сезаман, тўниб сезаман-
Қуёш ботиб кетди. Қуёш йўқдир. Кеч.

Усмон Азим

[Nigora Umarova]

Дунёни бўлиб олиш

Камбағал бизники. Бойлар сизники.
Ҳақиқат бизники. Ёлғон сизники.
Қайғулар биздандир. Шодликлар сиздан.
Ташвиш бизга тобе. Беғамлик сиздан.
Ямоқ бизникидир. Бутун сизники.
Озодлик биздандир. Қафас сизники.
Кўнгил бизнинг подшоҳ. Қорин сизники.
Бизнинг уй хароба. Сарой-сизники.
Манглай тер бизники. Ҳаром сизники.
Биз Ҳақнинг қулимиз. Дунё сизники.
Энди буёғининг ўзи бўлинди:
Оллоҳ бизникидир. Шайтон сизники.

Усмон Азим

[Nigora Umarova]

Энди фақат яшаш мен учун оздир,
Қисматим "ўлиб ҳам тургин" деб ёзди...
Сени кўргандан сўнг рўй берди бу ҳол-
Соғинаркан, фақат яшамоқ малол.
Қийноқларинг етди-томуғдам-ўтди.
Умрим бу ҳаётдан нарига ўтди-
Билдим: руҳ қаърида тўлғонган гардун
Соғинчдир-ҳаққа ҳам етгувчи афсун.
Шул сабаб, Қақнусдан ўтмоққа дўндим,
Ажалдан даҳшатли ажалга кўндим
Ва бундай ҳол билан ҳеч тушмадим баҳс...
О, фақат тириклик менга керакмас.

Усмон Азим