Teatr - ma'naviy tarbiya maskani

[Nigora Umarova]

Сообщение от Sparc

Муҳтарама Nigora Umarova, "Правда хорошо, а счастье лучше" хақида таассуротларингизни ёзмадингиз.

Сизнинг рецензия ёзишингизни кутаётгандик.

[Sparc]

Сообщение от Nigora Umarova

Сизнинг рецензия ёзишингизни кутаётгандик.

Бу спектаклни ютюбда кўргандим, "вживую" барибир бошқача бўларкан.

P.S. Миллий театрда "Мирзо Улугбек"ни премьерасини сентябр ойи репертуаридан негадир олиб ташлашибди...

[Nigora Umarova]

Сообщение от Sparc

P.S. Миллий театрда "Мирзо Улугбек"ни премьерасини сентябр ойи репертуаридан негадир олиб ташлашибди...

Балки бунга ўзига хос сабаблар бордир. "Мирзо Улуғбек" спектаклида иштирок этувчи актёрлар ўша куни хизмат сафари-гастролга боришлари керакдир...

"ЎЗБЕККИНО" Миллий агентлигида кино актёрларининг студияси фаолият олиб бормоқда. Ижодкорлар Явдат Илёсовнинг "Олачипор ажал" романи асосида "Тўмарис" тарихий драмасини саҳналаштиришди. Бориб кўрсангиз, кетказган вақтингизга ачинмайсиз деб умид билдираман. Спектакль 25 сентябрдан қўйила бошланади.

Боғланиш учун касса телефони:2458148

[Nigora Umarova]

Сообщение от Nigora Umarova

"ЎЗБЕККИНО" Миллий агентлигида кино актёрларининг студияси фаолият олиб бормоқда. Ижодкорлар Явдат Илёсовнинг "Олачипор ажал" романи асосида "Тўмарис" тарихий драмасини саҳналаштиришди. Бориб кўрсангиз, кетказган вақтингизга ачинмайсиз деб умид билдираман. Спектакль 25 сентябрдан қўйила бошланади.

Боғланиш учун касса телефони:2458148

Якшанба куни, 6 октябрь, соат 18.00 да "Тўмарис" спектакли томошабинлар эътиборига ҳавола қилинади.

[Nigora Umarova]

Сообщение от Sparc

P.S. Миллий театрда "Мирзо Улугбек"ни премьерасини сентябр ойи репертуаридан негадир олиб ташлашибди...

Миллий театрда Мақсуд Шайхзода қаламига мансуб "Мирзо Улуғбек" спектаклини кўрдим. Октябрь ойи репертуаридан жой олибди. Бундан аввал спектаклнинг Самарқанд вилоят мусиқали драма театрида қўйилган вариантини Улуғбек ролини Ўзб.халқ артисти Эркин Комилов ва Ўзб.да хизмат кўрсатган артист Бахтиёр Раҳимовлар ижросида кўрган эдим.
Пойтахтда саҳналаштириш жараёнида режиссёр Олимжорн Салимов ҳамда саҳналаштирувчи рассом Шуҳрат Абдумаликовлар ўзгача ечим ва йўл танлашган.

Оффтоп:

Батафсил таассуротларни кейинроқ ёзаман.

[Sparc]

Сообщение от Nigora Umarova

Миллий театрда Мақсуд Шайхзода қаламига мансуб "Мирзо Улуғбек" спектаклини кўрдим. Октябрь ойи репертуаридан жой олибди. Бундан аввал спектаклнинг Самарқанд вилоят мусиқали драма театрида қўйилган вариантини Улуғбек ролини Ўзб.халқ артисти Эркин Комилов ва Ўзб.да хизмат кўрсатган артист Бахтиёр Раҳимовлар ижросида кўрган эдим.
Пойтахтда саҳналаштириш жараёнида режиссёр Олимжорн Салимов ҳамда саҳналаштирувчи рассом Шуҳрат Абдумаликовлар ўзгача ечим ва йўл танлашган.

Оффтоп:

Батафсил таассуротларни кейинроқ ёзаман.

Октябрни бошидаги премьераларни ўтказиб юборибман. Яқин кунлардаги шу спектаклни албатта кўраман.

[Shuhrat Rizayev]

Сообщение от Nigora Umarova

Миллий театрда Мақсуд Шайхзода қаламига мансуб "Мирзо Улуғбек" спектаклини кўрдим. Октябрь ойи репертуаридан жой олибди. Бундан аввал спектаклнинг Самарқанд вилоят мусиқали драма театрида қўйилган вариантини Улуғбек ролини Ўзб.халқ артисти Эркин Комилов ва Ўзб.да хизмат кўрсатган артист Бахтиёр Раҳимовлар ижросида кўрган эдим.
Пойтахтда саҳналаштириш жараёнида режиссёр Олимжорн Салимов ҳамда саҳналаштирувчи рассом Шуҳрат Абдумаликовлар ўзгача ечим ва йўл танлашган.

Мумтоз асарнинг яна бир умри

Темурхон наслидин султон Улуғбек,
Ки олам кўрмади султон анингдек.
Анинг абнойи жинси бўлди барбод,
Ки давр аҳли биридин айламас ёд.
Ва лек ул илм сори топти чун даст,
Кўзи олдинда бўлди осмон паст.
Расадким боғламиш зеби жаҳондир,
Жаҳон ичра яна бир осмондир.
Билиб бу навъ илми осмоний,
Ки андин ёзди “Зижи Кўрагоний”.
Қиёматга деганча аҳли айём,
Ёзарлар анинг аҳкомидин аҳком.
Алишер Навоий.

Улуғ аждодимиз Соҳибқирон Амир Темур авлоди бўлмиш Мирзо Улуғбек ўрта асрлар Шарқ Уйғониш (Ренессанс) даврининг буюк намояндаларидан бири, илм-фан ҳомийси, фалакиёт соҳасида ўз давридан бир неча асрлар илгарилаб кетган улкан олим, муаррих, давлат арбоби.
Мирзо Улуғбек ҳақидаги бор ҳақиқатни ҳазрат Алишер Навоий юқорида келтирилган қисқа шеърий битикларида тўла акс эттирган десак сира муболаға эмас. Зеро, Мирзо Улуғбек ўз даврида буюклигу хотирасизликка маҳкум бир зот, оламшумул кашфиётлари билан осмон ичра ўз осмонини кашф этган ва то қиёматгача ҳукму аҳкоми, мероси билан завол топмайдиган Шахсдир.
У қирқ йил шаҳри азим Самарқандни пойтахт тутиб, Амир Темур салтанатининг бир қисмини барқарор сақлади, улкан бунёдкорлик ишларини амалга оширди. Аммо бу ишларида қаршилик қилган, шоҳлик тожини тортиб олиб, мамлакатни ўз худбин хоҳишлари туфайли таназзулга бошлаган кучлар бор эди. Уларнинг тепасида Мирзо Улуғбекнинг ўз зурриёти, мутаассиб Мирзо Абдуллатиф турарди.
Ота ва фарзанднинг қарама-қаршиликлари, олам сирларини билишдек тилак-истак билан мутаассибона ақидаларга кўр-кўрона бўйсуниш орасидаги муросасиз зидлик, маърифат ва жаҳолат кураши ўзбек ва озарбайжон халқининг фарзанди, атоқли шоир ва драматург Мақсуд Шайхзоданинг “Мирзо Улуғбек” номли машҳур саҳна асарининг бош мавзусидир. Улуғбекнинг оламни илмий билиш, янги-янги кашфиётлар яратиш йўлидаги ишлари унинг жамият ҳаётини адолат ила бошқариш, инсонлар қалбига эзгулик уруғини сепиш каби юксак фазилатлар касб этиши учун ҳам восита бўлади.
Шоҳ ва олим, ота ва адолатли ҳукмдор бурчлари орасидаги изтироблар, мураккаб муносабатлар, ёрқин эҳтирослар, олам ва одам ҳақидаги фалсафий мушоҳадалар “Мирзо Улуғбек” тарихий фожиасининг ҳар бир давр учун эскирмас ғоявий-бадиий баркамол асар сифатида аҳамият касб этишига асосий сабабдир. Бугунги глобаллашган дунёқарашлар замонида мазкур асар даврнинг оғриқли саволларига жавоблар топишимизда, маънавий баркамоллик йўлларида бадиий маёқ бўлиб хизмат қилишини назарда тутиб режиссёр Олимжон Салимов билан камина ҳамкорликда мумтоз асарнинг замонавий жарангини “Мирзо Улуғбек”нинг қуйидаги фикрларида кўрдик ва уни Ҳамид Олимжон номидаги Самарқанд давлат драма ва мусиқа театрида саҳналаштирилган спектаклнинг асосий ғоявий-бадиий концепцияси сифатида белгиладик.
Замонамиз ғоят нозик. Ҳар ёқ хатарнок!
Бизга лозим забардастлик, бирлик ва идрок.
Бу фурсатда оломонга ғалаён солиб,
Бизга қарши қўзғатганлар бизга дўст эмас.
Улар Темур хонадонин ёвуз душмани,
Бундай овоз зиндонлардан чиқмай бўғилар.

Дарҳақиқат, халқ бирлиги, мамлакат якдиллиги ғояси бугун турли кўринишдаги хавфу хатар, тахдидлар тажоввуз қилаётган бир замонда ниҳоятда муҳим масаладир. Бинобарин, халқни ғалаёнга солиб, уни турли фитналарга бошлаш туфайли қандай даҳшатли воқеалар – фожиалар юз бериши бугунги Араб ярим ороли мисолида ўзининг яққол исботини топмоқда. Мана шундай вазиятда жаҳолат уруғини сепаётган манфур кучларнинг “зиндонлардан чиқмай бўғилмоғи” энг тўғри йўлдир.
Мақсуд Шайхзоданинг тарихий воқеалар моҳиятидан англаган ана шу ҳақиқати ва фалсафий умумлашмалари бугунги кунларимизга бағоят ҳамоҳанглик касб этади. Айни чоғда Самарқанд театри томонидан саҳналаштирилган “Мирзо Улуғбек” спектаклининг ҳам бош ғояси мазкур масалаларга қаратилди. Шу билан бир қаторда мутаассиблик, диний ақидапарастлик, худбинлик, жаҳолат каби қатор замонавий долзарб ижтимоий – сиёсий масалаларга муносабат ҳам спектаклда ўзининг устивор бадиий – эстетик ифода ва ижросини топди.
Спектакль расадхона кўринишларини эслатадиган доира шаклидаги безак-декорация билан очилади. Расадхона зинапояларидан уч-тўрт поғона кўтарилган Мирзо Улуғбек ёлғиз ҳолда коинот билан тиллашмоқда. “Самоватнинг олтин йўлчиси Ҳилол” аллома қалбига соҳир ҳислар солади. У ҳаётининг етуклик палласида ўз умрини самовот билан юзма-юз туриб сарҳисоб қилаётгандек. Олимнинг “Зиддиятлар маъносини англамоқ, ечмоқ” тилагидаги бор интилишлари сўнгги бир маҳражга келиб, у “нуроний ҳосил” кутмоқда. Бироқ олим Улуғбек илмий мушоҳада зиддиятларини ечару, аммо тожу тахт, салтанат зиддиятлари рўбарўсида ҳайрону лол. Хоссатан, шу топда Кўксарой ертўлаларидан садо келади. Бу тутқунликда эллик йил умрини ўтказган Пири Зиндонийнинг нидоси эди. Беш пардали пьесанинг тўртинчи парда иккинчи кўринишида акс этадиган Улуғбек ва Пири Зиндоний саҳнаси янги талқиндаги спектаклнинг муқаддимасида келади. Айнан шу лавҳада “Шоҳманми мен ёки донишманд?” дея сўнгсиз ўйларига жавоб излаётган Мирзо Улуғбекнинг подшоҳлик моҳияти юзага чиқади. У Пири Зиндоний билан бахсга киришади. Мамлакатни донишмандлар кенгаши бошқаришини адолат тамойиллари барқарорлигини таъминлашнинг оқилона йўли сифатида таъкидлаётган собиқ сарбадор – Ҳасан чилангар – Пири Зиндоний қарашларига қарши Улуғбек якка подшоҳлик идора усулини ёқлаб эътироз билдиради. Хатарли бир замонда синовлардан ўтган сиёсий тизим ўрнига янгича бошқарувни таклиф этиш Улуғбек қарашларига зид эди. Гарчи у олим сифатида фикрлар хилма-хиллигини эътироф этса-да, шоҳ сифатида мамлакатни ягона хукмдор қўл остида ушлашни мақбул йўл деб билади. Шунинг учун ҳам Пири Зиндонийни зиндонда сақлаб туришни маъқул кўради. Аммо Улуғбек спектакль сўнгида пьесадаги каби Пири Зиндоний билан иккинчи бора учрашади. Энди у шоҳлик мартабасини топшириш арафасида, донишмандлигини шоҳликдан баланд тутиб Пири Зиндонийни зиндондан бўшатиш ҳақида фармойиш беради. Спектакль сўнгларидаги ана шу лавҳа муқаддимадаги лавҳа билан гўёки ягона бир мантиқий доирани ташкил этиб, шоҳ Улуғбекнинг донишманд Улуғбекка айланиш жараёнини тадрижий бир маром – эволюцион кўринишда намойиш этади. Биз спектакль бошида зиддиятлар гирдобидаги шоҳ Улуғбекни томоша сўнгига келиб илму фан фидойиси – аллома сифатида қабул қиламиз.

[Shuhrat Rizayev]

Улуғбекнинг ижтимоий-сиёсий қарашларидаги эволюцион жараён турли зиддият ва тўқнашувлардан ўтиб, тобланиб келиб, том маънода, маърифатга асосланган давлатчилик ҳақидаги тушунчаларга етаклайдики, пировардида томошабин спектаклнинг замонавий жарангини яна бир карра залворлироқ ҳис этади.
Шоҳ ва донишмандлик, шоҳ ва шоирлик ғояси ўзбек адабиётида кенг ишланган мавзу. Нафақат ўзбек, умумжаҳон адабиётида бу мавзуга эътибор қаратган мумтоз асарлар талайгина. Чунки, ана шу икки қарама-қарши қутбдаги ҳодисаларни мувофиқликка келтириш мумкинми деган фикр мутафаккир адиблар ҳаёлини банд этган. Миллий адабиётимизда ҳазрат Алишер Навоий асарларидан тортиб то Ойбек, Одил Ёқубов, Пиримқул Қодиров романларигача бу масала йирик эпик полотноларининг марказига қўйилган. Худди шундай Мақсуд Шайхзода ҳам ўша оламшумул ғояларни буюк салафларга интилиб катта фалсафий – бадиий умумлашмалар даражасида акс эттиришга уринган. У тарихни буюк шахслар ҳаракатлантиради деган кўҳна қарашлардан келиб чиқиб, бу масалаларнинг бор зиддиятини бадиий образлар мисолида очиб беришга ҳаракат қилади.
Пьесадаги султон ва донишманд нисбатларидаги фалсафий – бадиий мушоҳадалар Улуғбекнинг ёрқин монологларида, Абдуллатиф, Гавҳаршодбегим, Сайид Обид каби персонажлар билан ёпиқ ва очиқ фикрий баҳсларида, кучли конфликт ва коллизияларда ифодасини топади.
Олимжон Салимов мусаввир Шуҳрат Абдумаликов тайёрлаган декорация – чамбарак саҳна орқали чархпалак мисол айлангувчи тарих кечмишларининг Улуғбек даври ва шахси билан боғлиқ яна бир мисоли – намунасини кўрсатаётганлигига рамзий ишора қилади. Спектаклнинг барча воқеалари шу доира ичида кечади. Бу ерда Абдуллатифу Гавҳаршодбегимнинг худбин хоҳишларига боис тахт ҳам, Улуғбек, Али Қушчи, Феруза ва толибул илмларнинг чексиз коинот сирларини англашга ундаётган курраи замин – глобус ҳам, Темур бободан мерос “тож – оғир қалпоғ”у юлдузлар жамолининг жозибаларини намоён этгувчи устурлобгача ҳамма нарса бор. Спектакль персонажлари ана шу мавжуд рамзий белгилар – ишоралар орасида ўз хос нарсаларини излайдилар. Гоҳида Абдуллатиф каби жазавага тушиб, тахт васвасасига бериладилар. Гоҳида эса бу сирли дунёнинг синоатларини тушуна олмай саросар юрадилар. Ҳа, спектакль энг аввало ана шундай шартли рамзий хусусиятлари билан томошабинни ўзига жалб этади. У шунчаки оддий бир томоша кўргани келмаганини, интелектуал жараённи тақозо этувчи, фикрий фаолликка ундовчи ижтимоий – бадиий мушоҳада юритиш ҳамда эстетик завқ олиш имкони таклиф этилаётганини англайди. Мана бу энди мумтоз талқиндаги юксак спектаклларга хос муҳим жиҳат. Айни спектаклнинг бирламчи муҳим ютуғи. Иккиламчи, режиссёр талқини ва актёрлар зиммасига юклаган вазифалари, учламчи, актёрлар ижроси ва талқини ваҳоказо ҳоказо синтетик санъат табиатига хос жиҳатлар ҳақида сўз юритиш учун, аниқроғи мушоҳада қилиш учун майдон ниҳоятда кенг. Томошабин бу вазиятда оддий кўнгилхушлик учун вақт ўтказиш мақсадида келган оддий кузатувчи эмас, аксинча муайян маънавий-тафаккурий фаолиятга чоғланган ҳамкор, таъбир жоиз бўлса, ҳаммуаллиф мақомига кўтарилмоғи керак бўлади.
Пьесанинг марказий қаҳрамони Мирзо Улуғбек образини спектаклда икки санъаткор саҳнага олиб чиқди. Бири Миллий академик драма театрининг етакчи актёри, Ўзбекистон халқ артисти Эркин Комилов бўлса, иккинчиси Самарқанд театри етакчи актёри, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Бахтиёр Раҳимовдир. Б. Раҳимов нисбатан ёш, қолаверса образ устида изланишни давом эттираётган актёр. У асардаги чўнг фалсафани теран англагани ҳолда унинг ифода тарзини излаш жараёнида. Тажрибали актёр Эркин Комилов эса устози Шукур Бурҳон ижросидаги Мирзо Улуғбек образи билан нафас олиб, орзуланиб юрган актёр. У қарийб ярим асрдан бери устозининг бу образ устидаги чеккан заҳматларини, муносабат, мулоҳазаларини мушоҳада этиб юради. Ўрни билан Шукур Бурҳон маҳорати ҳақида сўз кетса Мирзо Улуғбек образи хусусидаги устоз изланишларини ривоят мисол сўйлаб юради. Демак, Эркин Комиловда мазкур образга қарийб эллик йиллик ички тайёргарлик ва иштиёқ бор. Шулар боисми Э.Комилов Мирзо Улуғбекнинг ҳар бир сўзи, ўй-фикри, хатти-ҳаракатларини юрагидан ўтказади. Кечинма санъатининг ниҳоятда таъсирчан усулларини қўллайди. Гоҳо мулоҳазакор олим, файласуф, гоҳо эҳтиросли ошуфта қалб инсон, суйгувчи ёр, гоҳида эса яқинларидан етаётган аламу озорлар учун озурдажон шахс сифатида намоён бўлади. У устози каби сўзларни жонлантириб, томошабин қалбига таъсир кўрсатиш маҳоратини пухта эгаллаган. Актёр шоҳ ва донишманд шахснинг зиддиятларини изтироб билан қалбидан ўтказаётган ўта мураккаб образни гавдалантиради. Гоҳи инсоний туйғулари жўш уриб, овозига титроқ, кўз қароғига ёш тўлиб келади. Аммо у ўша заҳотиёқ Э.Комилов эмас, Мирзо Улуғбек суврати ва сийратида эканлигини томошабинга намойиш этиб олқишлар олади. Мутафаккир тийнати билан эҳтиросли қалбнинг табиий бир уйғунлигини кўсата билади. Шу боис ҳам пойтахт бош театридан вилоят театрига бориб бегона жамоада махобатли образ яратаётгани театр санъатимиздаги янгилик, залварли маданий ҳодиса ўлароқ эътироф этилади.
Кези келганда тан олиб айтиш керакки, “Мирзо Улуғбек” каби эпик спектаклларда албатта бош образ – етакчи актёр бўлиши зарур. Ана шу қаҳрамон атрофида ўз саҳнасини ижро этаётган бошқа персонажлар ўша етакчи сиймога эргашади, тенглашишга ҳаракат қилади. Бу ўз навбатида спектаклдаги ансамбль рухини таъмин этади. Назаримизда “Мирзо Улуғбек” спектаклида воқе бўлган ўзига хос тажриба – пойтахт театридан етакчи актёрнинг вилоят театридаги етакчи образ талқини учун таклиф этилиши, умуман, бошқа театрлар учун ҳам катта саҳнавий полотнолар яратишда ўзига хос тажриба ва намуна бўлиб хизмат қилиши мумкин.

[Shuhrat Rizayev]

Спектаклда ғоят мураккаб талқиндаги образлардан яна бири Абдуллатиф образидир. Ёш актёр Бахтиёр Нажмиддинов бу ролга ҳадик билан ёндошиб, спектаклдаги дастлабки қадамларини хавотир билан ташлайди. Бироқ кейинги саҳналарга ўтгани сайин қандайдир ички қувват кашф этиб, дастлаб уқувсизроқ кўринган Абдуллатифни залворли бир қиёфага айлантириб боради. Актёр образнинг ички динамикасини илғайди ва шунга мувофиқ ҳаракат қилади. Вақти билан, тажриба пайдо бўла бошлагач, Б.Нажмиддинов ўз образини янада бойитиш, ривожлантириш, кучайтириш имкони – ижодий потенциалга эга эканини алоҳида таъкидламоқ жоиз. Гавҳаршодбегим – Меҳри Хакимова, Сайид Обид – Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Солижон Хакимов, Шайхулислом Бурхониддин – Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Бахрулло Раҳимов, Пири Зиндоний – Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Туйима Пардаев, Феруза – Шоҳсанам Раҳимова, Али Қушчи – Фарид Расулов, Нигорхоним – Сарвиноз Саитова ижролари ҳақида ҳам талайгина эътиборли фикрлар айтиш ўринли. Бу санъаткорларнинг барчаси ўз образларининг ички дунёсини англашга интиладилар. Уларнинг вазият тақозосига кўра намоён бўладиган хусусиятлари борасида режиссёр аниқ вазифалар белгилаган. Шу сабабдан ҳам бу образларни бир андоза- қолипда ўлчаб, ёндашиб бўлмайди. Спектаклда ўттизга яқин турли персонажлар ҳаракат қилади. Улар ҳар бирининг ўз ўрни, мизан саҳналари бор. Бу ҳам режиссёрнинг эпик фикрлаш иқтидори, бори саҳна бўшлиғини тўла қамраб олиб, уни мазмун ва томоша завқи билан тўлдира олиши, ғоявий ва бадиий – эстетик мақсадни юзага чиқариш маҳоратидан далолатдир.
Саҳналаштирувчи режиссёрнинг спектаклдаги ҳар бир катта-кичик лавҳа ва деталларга ортиқ даражада эътибор бериши бош ғоянинг яхлитлиги ва таъсирчанлигини таъминлашда муҳим омиллардан бўлган десак янглишмаймиз.
Маълумки, Мирзо Улуғбек пьесасида тарихий шахс – Хўжа Аҳрор Валий образи салбий маънода талқин этилади. Балки театрларимизнинг мазкур асарга кўпда мурожаат қилавермаслиги шу билан ҳам изохланар. Чунки Мустақиллик даврига етиб, бузиб кўрсатилган тарихнинг кўпгина оқу қора доғлари бартараф этилди. Хаққоний тарих яратишга уриниш, тарих хақиқатини тиклаш авж олди. Шу жумлада Шайхзода пьесасини синчиклаб ўрганмасдан турли ёрлиқлар ёпиштиришга харакатлар бўлганини ҳам таъкидламоқ ўринли. Тўғри, Хўжа Аҳрор Валийнинг Ўрта асрлар мамлакатимиз тарихидаги роли ва аҳамияти эътиборли, нуфузи баланд. У Улуғбек билан замондош бўлгани ҳолда шоҳ билан муайян муносабатларга киришгани ҳақида маълумотлар йўқ. Бу кўпроқ пьеса муаллифининг бадиий тўқимаси маҳсули. Лекин Шайхзода ўз асарида Хўжа Аҳрор образига ниҳоятда эҳтиётлик билан ёндашади. Унинг қиёфасини пьесанинг энг сўнгги кўринишларида кичик бир лавҳада жонлантиради. Шу маънода пьеса бўйича ҳам, аввалги саҳна талқинларида ҳам Хўжа Аҳрор бош персонажга айланмайди. Тўғри, ўтган аср олтмишинчи йиллар охирларида кинорежиссёр Латиф Файзиевнинг “Улуғбек юлдузи” фильми учун пьеса асос бўлган. Кино санъати талабига кўра кинорежиссёр ғоявий – бадиий контрастни кучайтириш учун Хўжа Аҳрор Валий образини тамомила янгитдан ишлатган, ўта фаоллаштирган. Шу сабаб “Улуғбек юлдузи” фильми билан “Мирзо Улуғбек” саҳна асари бир биридан жиддий фарқ қилади. Фильмдаги Хўжа Аҳрор образига юкланган вазифа пьесада аслида Абдуллатиф, Гавҳаршодбегим, Сайид Обид ва яна бошқа персонажлар билан тўқнашув саҳналарида намоён бўлади. Шунинг учун Хўжа Аҳрор образи иккиламчи персонажлар қаторига туширилган. Пьеса ва кинофильмдаги бу икки ҳолатни бир-бири билан аралаштирмаслик керак. Қолаверса, Мақсуд Шайхзода ўзбек адабиёти ва тарихини ниҳоятда чуқур билган катта олим эди. Назаран, у Хўжа Аҳрорни тарихий шахс сифатида эмас, балки фақат ўша давр илмий манбаларида номи тилга олинган машҳур диний арбоб сифатида фақат ному насабидан файдалангандек туюлади. Шуларга кўра, “Мирзо Улуғбек” тарихий драмасини холис назар билан ўрганиб чиққан одам унда тарихий фактлар масъулиятини эмас, энг аввало Шекспирона трагедияларга хос эҳтирослар пўртанасини ҳамда фалсафий фикр юксаклигини туяди. Ана шу жиҳатлари билан пьеса мумтоз асарлар сирасида эътироф этилади. Билҳақиқат, мазкур асарга бугунги кун кўзи билан қараб, юксак бадиий эпик спектакль сифатида саҳнага олиб чиққан ижодий жамоа том маънода мумтоз асарнинг янги умрини бошлаб берди.

Мақолада "Мирзо Улуғбек" спектаклининг Самарқанд вилоят мусиқали драма театрида қўйилган версияси баён этилган.

[Nigora Umarova]

“Мирзо Улуғбек” юлдузининг Миллий театрдаги ёғдуси

Илк ёзув ихтиро этилган кундан
Тинчликни унутди изловчан фикри.
Айирмоқ истади ёлғонни чиндан-
Нимаси тўғри-ю, нимаси эгри.
Мақсуд Шайхзода

Олимлар, илму маърифат соҳиблари мисли юлдузлардир. Гарчанд бу ёруғ оламдан ўтиб кетганларига неча-неча асрлар бўлса ҳам, уларнинг илм нурлари инсон шуури, тафаккурини ёғдулантириб туради. Мирзо Улуғбек... Соҳибқирон Амир Темурнинг набираси, “олим-инсон-донишмандлик” учбурчаклигининг барча қирраси намоён; олимлик ва ҳукмдорлик зиддияти шахсиятида ўзаро курашиб “юлдузлар қўшинига фармондор” бўлиб, фарзанди аржумандининг феъл-атворининг сезимидан бироз чалғиган алалхусус, Абдулатиф қўлида шаҳид кетган ота.
Ўзбек Миллий академик драма театрида Мақсуд Шайхзоданинг “Мирзо Улуғбек” фожиасини режиссёр Олимжон Салимов ҳамда адабиётшунос олим Шуҳрат Ризаев театр актёрлари билан ижодий ҳамкорликда саҳна юзини кўриши ўзига хос ҳодиса бўлди.



Забардаст шоир Мақсуд Шайхзода томонидан ХХ асрнинг 50-60 йиллардаги давр талаби билан ёзилган, совет мафкураси томонидан Хўжа Аҳрор Валийдек зотлар қоралашга мажбур қилинган драмага “Масиҳ анфоси бирла руҳ киритиш” ўзига хос тарихий, адабий. юксак бадиий ижодкорлик билимдонлигини талаб этади. Бундан ташқари 60-йилларда Александр Гинзбург каби режиссёр, Улуғбек ролини ижро қилиб томошабиннинг онгига мангу муҳрланиб қолган Шукур Бурҳоновдек устоз буюк санъаткорларнинг “панжасига панжа уриш”, Мирзо Улуғбек сиймосини замонавий томошабин эътиборига ҳавола қилиш ҳазилакам иш эмас. Шу тарафдан ижодкорлар ўз саҳнавий ечимини, ўз қаҳрамонларини, ўз ғояларини акс эттириб бера олишган.
XXI аср ахборот бўҳронлари асри. Курраи арзнинг глобаллашув деб аталмиш жараёнида холис ахборотни нохолис ахборотдан ажрата олиш шарт, “Агар шоҳсан сен, огоҳсан сен/ Агар огоҳсан, сен, шоҳсан сенсен” бўлган ахборот полигонлари ядро полигонларидан кучли бўлган даврда “Мирзо Улуғбек” фожиасидаги Амир Темур арвоҳи (Ўзб.халқ артисти Ёқуб Аҳмедов)нинг “Агар душман рўпарангда бўлса, унинг енгмоқлик осон/ агар у ичингда бўлиб зимдан иш кўрса, унга бас келмоқлик амри маҳол” ёки “Мамлакатда ғалаёнлар олдини олгин/ Оламонга ғалаён солиб, юртга қарши қўзғатганлар/ Хонадонимизнинг ёвуз душмани”, - деб жаранглаган сўзлари томошабинни беихтиёр огоҳликка, тинч-хотиржам кунларимизнинг қадрига етишга чорлайди.
Драмани кузатган томошабинда шундай савол туғилади: “Хўжа Аҳрор тимсолини фожиадан олиб ташлаб, Шайхзоданинг ижодкорлик услубига зид иш қилинмадимикан?” Бу табиий. “Мирзо Улуғбек” фожиаси юқорида қайд этиб ўтганимиздек, эски мафкура томонидан яратилган ҳамда ўша давр талабига мутаносиб тарзда диний арбоб ва мутаасиблар қораланиб келинган эди. Кейинги 30 йилларда Улуғбек ва Хўжа Аҳрор Валий ҳаётда умуман учрашмаганлиги тарихчи олимлар томонидан исботланди. Ҳатто “Хўжа Аҳрори Вали ва Мирзо Улуғбек муаммолари талқини” юзасидан илмий иш ҳам қилинди. Тарихий манбаларга мурожаат этадиган бўлсак, XVI асрда яшаган муаррих Фахриддин Али ас-Сафий ўзининг “Рашоҳоти айн ул-ҳаёт” (“Ҳаёт чашмаларидан томчилар”) асарида Хўжа Аҳрор шахсияти ва унинг Мирзо Улуғбек мутлақо билан учрашмаганлиги хусусида, Мирзо Улуғбекнинг ашаддий душмани Мавлоно Низомиддин Хомуш бўлганлиги ҳамда ўғилда отага нисбатан хусумат пайдо бўлишида унинг қўли борлиги айтиб ўтилади. Мавлоно Низомиддин Хомушга нисбатан адоватнинг пайдо бўлишида эса ўша пайтдаги Самарқанд шайхулисломи Хожа Мавлоно Исомиддиннинг ўзига хос ўрни бор. Драманинг қайтадан сайқалланган янги вариантида Мавлоно Низомиддин Хомуш вазифаси Саййид Обид образига, Хожа Мавлоно Исомиддин вазифаси эса шайхулислом Бурҳониддинга юклатилган. Ўрта мактабларнинг 9-синф “Адабиёт” дарслигига Мақсуд Шайхзоданинг “Мирзо Улуғбек” фожиаси киритилганлиги ҳамда ўсиб келаётган авлодга тарихий ҳақиқатни борича, ҳаққоний ўргатишни ўз олдимизга бош мақсад қилиб қўйганлигимизни эътиборга оладиган бўлсак, саҳна асарининг бундай таҳрир қилинишига етарлича асос бор.
Пойтахт томошабинлар эътиборига ҳавола этишдан олдин Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби режиссёр Олимжон Салимов “Мирзо Улуғбек” фожиасини аввал Самарқанд мусиқали драма театрида саҳналаштирган. Саҳна декорациясидаги баъзи ўзгаришларни айтмаса, режиссёр томошабинга асарни тақдим этар экан, унинг ечимини топишда Мирзо Улуғбекнинг “Мен султонманми ёки донишманд?” саволини кўндаланг қўяди. Улуғбекнинг “Замонамиз ғоят нозик. Ҳар ёқ хатарнок!/ Бизга лозим забардастлик, бирлик ва идрок” ёки “Мамлакатга урфон керак, илму маърифат/Бошбадоқлик эмас; идрок, низом, фаросат ” сўзлари фақатгина сарбадорлар сардори Пири Зиндоний-Ҳасан Чилангаргагина эмас, гўё ҳозирги замон фуқаросига нисбатан хитобдек эшитилади.
Икки пардали, саккиз кўринишли фожианинг марказида Мирзо Улуғбек сиймоси туради. Ўзбекистон халқ артисти Эркин Комилов ижро қилган Улуғбек гоҳ олим, гоҳ давлат арбоби, гоҳ устоз, гоҳ раиятпарвар ёр ва инсон сифатида гавдалантирган. Улуғбекнинг раиятпарварлиги боғбон қизи Фируза (Ўзб.да хизмат кўрсатган артист Лола Элтоева)ни севиб қолиб унга уйланганлиги, зиндонда Пири Зиндоний билан кўришиш олдидан унда гуноҳсиз ётган асирларни қутқариши ҳамда арзу ҳолга келган боғбон, Бобо Кайфий(Ўзб.да хизмат кўрсатган артист Абдураим Абдуваҳобов) билан бўлган суҳбатлардаги мизансаҳналарда очиб берилган. Кучли инсон оҳ-воҳ қилмайди, унсиз фарёд чекади. Абдулатиф (Ўзб.да хизмат кўрсатган артист Фатҳулла Масъудов)нинг ўзига нисбатан қилган хиёнатидан огоҳ бўлган отанинг фарёдини актёр юзи билан тахтга юзланган, орқаси билан томошабинга ўгирилган ҳолатда акс эттирдики; бу билан давлат ташвишлари, раият масалалари, осмон илмига юзланибман-ку, бироқ фарзандим тарбиясига эътибор қаратмабман, деган нидони елкалари титраган ҳолда унсиз етказиб берди.