Ижодни кўнгил иши деб билган ёзувчи: Ўткир Ҳошимов

[Asror Samad]

Радий Фишнинг “Жалолиддин Румий” тарихий-биографик романи бадиий жиҳатдан етук асар. Аммо унда 17 яшар Жалолиддин Румий отаси Султон ул-уламога Гавҳар деган қизни яхши кўришини шартта айтади. Муаллиф бу эпизодни тасвирлаганда Ғарб одобидан келиб чиққанлиги кўриниб турибди. Аслида, бу эпизод мантиққа мос эмас. Шарқ этнографиясини ўрганган европаликлар ота-бола муносабатларини нақ феодаллик, деб атайдилар. Аммо бир нарсани унутмаслик керакки, тарбия жамият тараққиётида содир бўладиган фазаларга қараб белгиланмайди; феодализм, капитализм, социализм ва охир-провардида бозор иқтисодиёти фазаларидаги тарбия, деган тушунчалар йўқ. Тарбия — яхлит, залворли, маҳобатли тушунча. Тарбия ота-онанинг феъл-атвори, аждодларнинг қони билан ҳам белгиланади.
Болани уришга келсак, калтак болани нафақат безбет, қашшанг қилади, балки унинг эркин ҳиссиётларини ўлдиради ҳам. Калтак еяверадиган бола қўрқоқ ҳам бўлиб қолади. Ота-она ўз фарзандлари олдида салобатини сақлай билиши тарбиянинг асосий мезони ҳисобланади.
Атоуллохон тўра болаларининг биронтасини, агар улар калтаклашга арзийдиган гуноҳ қилганларида ҳам чертмаган. Аммо унинг жиддийлиги, салобати фарзандлари руҳияти учун етгулик эди. Ўткир Ҳошимов ана шундай шар- қона оилада тарбия топди.
“...Сигиримиз бор эди. Тенгқурларим билан жийдазорда мол боқардик. Адашмасам, ўшанда бешинчи синфда ўқирдим. Жийдазорда ўт кўп. Бекинмачоқ ўйнашга ҳам қулай жой. Фақат кун ботар-ботмас ҳар ким ўз молини етаклаб уйига жўнар, жийдазорда ажина бор, ёлғиз юрсанг, оғзингни қийшайтириб кетади, деган ваҳимали гаплар юрарди. Менинг сигирим ювош бўлса ҳам бир айби бор эди. Нуқул қозиғини суғуриб “дайдиб кетарди”. Биласиз, қозиқ ёғочдан ясалади. Ҳар куни қоқавергандан кейин боши едирилади, синади. Қарабсизки, бошқа қозиқ ясаш керак...
Шундай кунлардан бирида темир қозиқ топиб олдим. Бошида ҳалқаси ҳам, узилиб қолган бир-икки қарич арқони ҳам бор. Ўртоқларимдан “кимнинг қозиғи”, деб сўрасам, эгаси чиқмади. Севиниб кетдим. Сигиримни янги қозиққа боғлаб қўйдим: эндиям суғуриб кўрсин-чи!
Ўша куни эмас-ку, эртасига ғалати иш бўлди. Кечаси энди ухлаган эканман, ойим “аданг чақираяптилар, тураркансан”, деб қолди. Ҳайрон бўлиб айвонга чиқсам, адам қовоғини уйиб ўтирибди. Қўлида ўша темир қозиқ.
— Қаёқдан олдинг буни? — деди таҳдид билан.
Қўрқиб кетдим.
— Топиб олдим, — дедим ростини айтиб.
— Қаердан?
— Жийдазордан.
— Қайси жийданинг тагидан?
— Қийшиқ жийданинг.
— Жийданинг тўғриси бўлмайди, қайси бирининг тагидан? Кўрсанг, танийсанми ўша жийдани?
— Танийман, — дедим қўрқа-писа.
Адам қўлимга қозиқни тутқазди.
— Худди ўша жийданинг тагига ташлаб келасан!
Юрагим орқага тортиб кетди. Жийдазорда “ажина” борлиги эсимга тушиб, талмовсираб қолдим.
Айвон бурчагида турган ойим ялинди:
— Ташлаб келади, адаси, тонг отсин, албатта, ташлаб келади.
— Сен аралашма! — деди адам эътирозга ўрин қолдирмайдиган оҳангда.
Уйғониб, ичкаридан чиққан акам ҳаммасини тушунди шекилли, кастюмини кия бошлаган эди, адам жеркиб берди:
— Сен қаёққа?
— Бирга бориб келамиз.
— Йўқ! — деди адам шиддат билан. — Ўзи топганми, ўзи обориб қўяди!
Куз, салқин тушиб қолган. Ғира-шира кўройдин... Қўлимда муздек темир қозиқ билан йўлга тушдим. Жийдазор-ку узоқ эмас. Аммо унга етгунча Дархон ариқ устидаги кўҳна кўприкдан ўтиш керак. Одам ёлғиз қолса, кундузи ҳам қўрқадиган қинғир-қийшиқ жийда чакалакзори орасига кириш керак. Аксига олиб ярамас қозиқни Қонқус анҳори бўйидаги дарахт тагидан топганман...
Салқин ҳаводанми, қўрқувданми оёғим қалтираб кўприкдан ўтдим. Ғира-шира кўройдинда сирли сукунат чўккан жийдазорга кирдим. Назаримда ҳар бир дарахт орқасида нимадир беркиниб тургандек эди. Қаердадир бойқуш “ҳув-ҳув”лади... Ростини айтсам, Қонқус бўйигача бормадим. Қўлимдаги қозиқни кучим борича улоқтириб орқага қараб югурдим...”.
Отанинг бу қаттиққўллиги қандай самара берди? Нега ота ҳеч иккиланмасдан 12 яшар болани ўшандоқ даҳшатли, “ажина”си бор жийдазорга тунда юборди? Тағин ширин уйқудан уйғотиб...
Аслида “ажина”, “алвасти” деган тушунчалар, асосан, аёллар ва болаларга тааллуқли. Ўқимаган, саводсиз одамлар ҳам шу тушунчаларга ишонадилар. Аммо Атоуллохон тўра илмли одам бўлганидан бу тушунчаларга ишонмасди. У Шарқ адабиётини яхши биладиган ва тушунадиган, китоб таълимини ҳаётга татбиқ эта оладиган тажрибали, айни пайтда иродали одам эди. Унинг иродаси ўғилларига ўтмаслиги мумкин эмас. Шарқ педагогикасига оид китоб-ларда ва этнографик маълумотларда, айниқса, ўғил тарбиясига катта эътибор берилади. Бу маълумотларга кўра, ўғилни ботир қилиб тарбиялаш биринчи ўринда турган. Қўрқоқ, ожиз бола оталарга ёқмаган.
Атоуллохон тўра болалари шўхлик қилганда уларни жазолаган эмас. Бола бўлса шўх бўлсин, шўх бўлмаса йўқ бўлсин, деган халқ мақолига амал қилган шекилли. Аммо уларнинг одобсизлик қилишига, бировнинг ҳақига кўз олайтиришига, кўпчиликка қарши боришига йўл қўймаган.