Қрим яримороли: эски ва янги тарих

[Shokir Dolimov]

1853-56 ЙИЛЛАРИ БЎЛИБ ЎТГАН ҚРИМ УРУШИ
19- аср ўртасига келиб Шарқ масаласи кескин тус олди.
Шарқ масаласи, 18- асрдан 20- аср бошига қадар Усмонли турк империяси парчаланиб кетиши муқаррар бўлиб қолган вазият қарор топгач, юзага келган бир қатор сиёсий муаммолар билан боғлиқ халқаро зиддиятларнинг жаҳон дипломатияси ва тарихий адабиётларида қабул қилинган номидир.
Ушбу муаммолар жумласига:
Туркиянинг Левант (фр. Levant , итал. Levante – Шарқ) ва Болқон яриморолида ҳукмронлик қилиши борасида Россия билан йирик Европа давлатлари ўртасидаги муносабатлар;
Усмонли турк империясининг ўз ҳудудлари ёки йирик давлатлар тасарруфидаги ерлар туташадиган жойлар, яъни «контакт зоналари»га нисбатан олиб бориладиган сиёсат;
Россиянинг православие мазҳабидаги Туркия табааларини ҳимоя қилиш ҳуқуқи;
Россия ҳукумати билан йирик давлат ҳукуматларининг Усмонли турк империясидаги турли миллий ва диний ҳаракатларга бўлган муносабати кирган.
Шарқ масаласининг ривож топиш босқичларини шартли равишда тўртта хронологик даврга, хусусан:
1760 йилдан 1814-15 йилларда ўтган Вена конгрессига қадар;
1810 йилдан 1856 йили имзоланган Париж тинчлик шартномасига қадар;
1850 йилдан 1878 йили ўтган Берлин конгрессига қадар;
1880 йилдан Усмонли турк империяси парчаланиб, 1923 йил 23 июль куни имзоланган Лозанна тинчлик шартномасига қадар кечган даврларга бўлиш қабул қилинган.
Шарқ масаласининг иккинчи даврида (асосий мавзудан чалғимаслик учун қолган даврларда тўхталмадим) Россия Грециянинг мустақилликка эришишида узил-кесил ҳал қилувчи ўринга эга бўлди. Бироқ бир қатор дипломатик муваффақиятлардан сўнг, Россия Шарқ масаласидаги ўрнини йўқота бошлади. Бу эса ўз навбатида Қрим уруши бошланишига олиб келди. Россия империяси томонидан Қора денгиз ва унинг бўғозларида устунлик қилиш мақсадида олиб борилган бўлиб, Шарқ уруши номини олган ушбу уруш давомида Қрим яримороли ҳарбий ҳаракатларнинг асосий майдонига айланди.
Дастлаб Россия-Туркия уруши сифатида кечган Қрим уруши 1854 йилнинг февраль ойидан эътиборан Усмонли турк империяси, Буюк Британия, Франция, 1855 йилдан эса Сардиния қироллигидан ташкил топган давлатлар коалициясининг Россия империясига қарши олиб борган урушига айланди. Ушбу урушда юз берган асосий ҳодисалар жумласига:
1853 йили рус қўшинларининг Молдавия ва Валахия заминига бостириб кириши, Кавказда эришган ғалабалари, Синопдаги турк флотининг йўқ қилиниши;
1854 йили Туркия иттифоқчиларининг Қримга тушиши, Балтика денгизи қамал қилиниши, 1854-55 йиллардаги Севастополь мудофааси;
1855 йили Россиянинг дипломатик жиҳатдан яккалатиб қўйилиши, Севастопольнинг топширилиши, ҳарбий ҳаракатларнинг тўхтаб қолиши киради.
1856 йили Париж тинчлик шартномаси имзоланиши билан якун топган ушбу урушда феодал Россиянинг мағлуб бўлишига, ушбу империянинг ҳарбий ва иқтисодий жиҳатдан қолоқлиги сабаб бўлди.

Урушнинг бошланиши
1850 йили француз республикаси президенти (давлат тўнтарилишидан сўнг, икки йил ўтгач, Франция императори бўлган) Луи Наполеон Бонапарт (Наполеон III) Туркия султони Абдулмажиддан Фаластиндаги «Муқаддас черков калити»ни (рус. «Ключи от Храма Гроба Господня») православлардан олиб, католик руҳонийларга топширишни талаб қилди. Қуддуснинг православие мазҳабидаги руҳонийлари эса ўз навбатида, рус подшосига нома йўллаб, ёрдам сўради. Подшо Николай I Туркия ҳукуматидан мавжуд вазиятни тиклашни талаб қилди ва шу тариқа бошланган можаро урушга айланиб кетди.
1853 йилнинг февраль ойида Николай I нинг мухтор элчиси князь А. С. Меншиков Истанбулга келиб, султон Абдулмажиддан рус подшосининг православие мазҳабидаги Туркия табааларини ҳимоя қилиш ҳуқуқини эътироф этишни ультиматум тарзида талаб қилди. Ўша даврда Усмонли турк империясида православие мазҳабига мансуб миллиондан ортиқ одам яшаб, русларнинг ультиматуми қабул қилиниши султон учун ўз табаалари устидан бўлган суверенитети сезиларли даражада чекланиб қолишини англатар эди.