Ижодни кўнгил иши деб билган ёзувчи: Ўткир Ҳошимов

[Nigora Umarova]

Қовурдоғ

1
Яқинда ёзувчи Эркин Усмоновнинг "Эртак каби гўзал бир олам..." деган китобчаси қўлимга тушди. Китоб Ўзбекистон халқ ёзувчиси, эл ардоғидаги адиб Ўткир Ҳошимов ижодиёти ҳақида эди. Китобни қандай бошлаб, қандай тугатганимни билмай қолибман.
Ўқиб бўлгандан кейин, бир муддат кўзларимни юмиб гўзал таассуротларга ғарқ бўлиб ўтирдим. Ўткир аканинг ҳикоя, қисса ва романларини ўқиганман, адиб ҳақидаги мақолаю адабий ўйларнинг ҳам анча-мунчаси таниш. Лекин Эркиннинг эссесидан кейин адибни яна бошқатдан кашф этаётгандек, Ўткир аканинг эртак каби гўзал олами — ижод оламидаги инжа манзараларни томоша қилаётгандек эдим: "Жала қуйди, ҳавода тут ҳиди гуркираб кетди", "Ёмғир шивалаб ўтди, димоққа қизиган тупроқ ҳиди урилди", "Анҳор ёқасида жимгина мудраб ётган гўристонда яна бир қабр мунгли дўппайди", "Осмон чинни тавоғи тўнтарилган уфқларга тикиламан", "Қора бахмалга қадалган дурдек ялт-ялт этиб кўз қисаётган юлдузлар мудраб-мудраб охири сўнди", "Машина ўйдим-чуқур йўлда ҳаккалаб юра кетди", "Чирмандадай қизғиш ой тирмаша-тирмаша бақатеракнинг устига чиқиб олди", "Қонталаш осмон хиралашиб, адирлар орқасидан этагини судраб оқшом келабошлади", "Ҳовлидаги бир туп ўрик шохларида қинидан чиққан довучча мўралади..." Бири-биридан тиниқ бу манзаралар оғуши кимни сеҳрламайди, яйратмайди, ўйлатмайди, дейсиз! Эркин маладес! Топибди! Ёзувчининг кимлигини кўрсатиш учун том-том ҳамду санолар айтиш шарт эмас, мана шундай оддий мисоллар кифоя экан.
Бундан кўп йиллар илгари, талабалик даврида мен ҳам айнан шундай ҳолатга тушганман. Пединститутнинг (ҳозир университет) учинчи курсида ўқирдик. Ҳам суюкли домламиз, ҳам ёш ижодкорларнинг "Чашмалар" тўгараги раҳбари Пирмат Шермуҳамедов ёзувчининг маҳорати ҳақида гапираётиб, Ўткир Ҳошимовнинг "Муҳаббат" ҳикоясидаги: "Арслонбоб тоғларининг чўққилари ёниб кетди" деган тасвирни завқ-шавқ билан, узоқ таҳлил қилди. Мен адибнинг бу ҳикоясини ўқиган эдим. Домламизнинг сўзларидан кейин, ҳикояни бошқатдан ўқидим. Нафақат "Муҳаббат"ни, "Бир томчи шудринг" китобидаги барча ҳикоялар-у, "Шамол эсаверади" қиссасини ҳам ҳижжалаб, Пирмат Шермуҳамедов айтгандек, "ижодкор кўзи билан" ўқидим. Ва... худди ҳозиргидек, ажиб мўъжиза содир бўлди: китоб саҳифаларига жон кирди; ранг-баранг қиёфали, мураккаб тақдирли кишилар қуршовида қолдим; гўзал ташбеҳлар, манзаралар, тасвирлар, фикрлар дарёсида сузиб юргандек эдим гўё.Ўткир Ҳошимов ижодий оламининг нафис ранглари, гўзал шакли, мазмун ва моҳияти энди бутунлай бошқача бўлиб қолгандек эди. Эркин Усмоновга ўхшаб мен ҳам китобдаги ёрқин тасвирлару ибораларни бир дафтар қилиб кўчириб олганман...
Ўзинг билган, таниган, ҳатто, бир пайтлар бирга ишлаган ва ҳурмат қилган одаминг тўғрисида илиқ ва ҳалол фикрларни эшитганда шундай ёқимли кайфият пайдо бўлса керак инсонда.
Беихтиёр Эркин Усмонов билан гаплашгим, унга ташаккуримни айтгим келди. Шоир ва адиб Муҳаммад Исмоилдан телефон рақамини олдим.
— Ўткир ака тўғрисида тенг-тўшлари, устоз ва шогирдлари, адабиётшунослар хўп ёзишган. Аммо сизники бутунлай бошқача китоб бўлибди — барисидан ўтибди! — дедим чин дилдан.
— Мен китобда Ўткир аканинг айрим асарлари атрофида мухтасаргина сўз юритдим, улар баҳона адиб ижодий лабараториясига "мўралаш"га, ёзувчиликдек гўзал ва машаққатли меҳнатнинг сирларини англаб етишга ҳаракат қилдим, — деди Эркин. —Ўткир аканинг ўзига хос услуби, тили ва тасвирий воситалари, уларнинг ёш ёзувчиларга сабоқ бўларли жиҳатлари, китобхонга таъсири ҳақидаги айрим шахсий кузатувларим ва ўйларим билан ўртоқлашдим. Қолаверса, ёзувчига ундай ёз, бундай ёз деб, панд-насиҳат қилувчи айрим адабиётшуносларга ўчакишиб ёзилган эссе десам ҳам бўлади. Бир эсланг, ёзувчига энг кўп насиҳат қиладиган маслаҳатгўй ким? Ҳеч шубҳасиз, танқидчи-адабиётшунос. Лекин, мана, манавинақа қилиб ёзади окоси, деб икки саҳифани қойиллатиб қўядигани борми!
Ростдан ҳам бу китоб қатор-қатор фазилатлари билан адабиётчиларнинг асарларидан кескин ажралиб туради. Эркиннинг жавобларидан бир қадар руҳланиб, Ўткир акага телефон қилгим, китоб ҳақидаги фикрини эшитгим келди.
Ўткир ака билан кўпдан бери гаплашмаганмиз. Бирданига таниёлмаса керак, деган гумонда эдим.
— Абдусаидмисиз? — деган овоз келди саломлашган заҳоти у томондан. Эссе, Ўткир аканинг ўзига ҳам маъқул тушган экан. — Ёзувчи-да, ёзувчи! — дея мамнунлигини билдирди.
Уёқ-буёқдан анча гаплашдик. Суҳбат асносида "Саккизинчи мўъжиза" китобининг тўлдирилган қайта нашри чоп этилаётгани ва етмиш ёшга тўлиши муносабати билан кўп томлик танланган асарлари тайёр бўлгани билинди. "Ҳаёт" газетасининг кечаги сонида адибнинг "Тўяна операцияси" сарлавҳали хўп қизиқ ҳикояси чиққан эди, жуда ҳаётий экан, десам, пиқир-пиқирлаб кулди, бўлган воқеа, устоз Саид Аҳмад ака "шумликлар"нинг пири эди, боплаб туширган ўшанда, гўл бўлмасам, лаққа тушибман-е, деди.
Суҳбатимиз тугаганидан кейин, суюмли шоиримиз Абдулла Орипов: "Умр деганлари асли нимадир, дайр денгизида сузган кемадир" — деганда қанчалар ҳақ, деган ўй кечди хаёлимдан. Ахир, кечагина эди-да, Ўткир Ҳошимов билан "Шарқ юлдузи" журналида ишлаб юрганларимиз...
Иш жараёнидаги турли-туман ҳолатлар, йиғилишлар, "летучка"лар, муҳокамалар, тортишуву баҳслар эсимга тушди. Ва... Самарқандга қилган бир сафаримиз лоп этиб кўз олдимда пайдо бўлди. Ўша сафарни ён дафтаримга қайд қилиб борганим ҳам ёдимда. Дафтар қаердадир турган бўлиши керак.
"Архив"ни титкилаб-титкилаб, ахийри топдим. Муқовасига "1986 йил 4-5 апрель. Самарқандда "Шарқ юлдузи" кунлари" деб ёзиб ҳам қўйган эканман.
1986 йил... Ё, қудратингдан! Ана-мана дегунча орадан йигирма тўрт йил ўтиб кетибди-ми!