Озод инсон изтиробларини акс эттирган адиб, публицист, адабиётшунос: Хуршид Дустмухаммад

[Xurshid Dustmuhammad]

Умиди узилмаган одамнинг жони ҳам узилмайди деган эди Устоз. Устознинг бу гапи Умиднинг сира хотирасидан кетмас, айниқса қийин дамларда шу гап унга далда берар, уни эслагани, ичида такрорлагани сари Умид вужудига куч-қувват оқиб кираётгандек ҳис қиларди ўзини.
Шу топда у ўзидаги ана шу ишонч ва умидворлик туйғуси қандай бўлмасин Устозга кўчиб ўтишини жуда-жуда истар, шунинг иложини топса шифокор йигитнинг ашқол-дашқолларига ҳам ҳожат қолмас эди. “Умиди узилмаган одамнинг... Умиди узилмаган одамнинг... Умиди узилмаган одамнинг...” Умид шу гапни бир неча бор Устознинг қулоғига энгашиб такрорлади, ҳадемай, мана, ҳозир у киши кўзини очади, баралла очиб унга қарайди, “Ҳа, ўғлим, ўтирибсизми?” деб сўрайди. Умид шунга ишонади, Устоз кўзини очган заҳоти унга танбеҳ беради – “Уст-бошингизга қараб қўйинг, йигит” дейди. Аввалига Устози тушунмайди, ҳайрон бўлади, шунда бирдан фикри тиниқлашади, хотираси жонланади, қаҳ-қаҳ отиб кулиб юборади. “Оббо, Умидвой-ей, мени бопладингиз-ку!” деб елкаларини силкита-силкита кулади, кулгани сайин вужудини забт этган дард тўкилиб-тўкилиб кетади!.. Умид бунга ишонади!..

***
Телефон нағма қилди. Умид уни қўлга олди. Фарҳод.
– Топдингми? – шивирлаб сўради Умид дўстининг гап бошлашини кутмай.
– Топилмаганига қўймадим, топдим! – Фарҳоднинг овозида ғолибона кўтаринкилик сезилиб турарди. – Астойдил киришдим-да, ўзиям! Қаловини топсанг – илонни инидан суғуриб чиқарасан, ука!
– Уйингда ўтирган жойингда изқуварлик қилибсан-да? Қойил!
– Хуллас, аллақандай ҳужжати тайёр бўлмаган экан, аллақайси идора раҳбарининг қабулхонасида қон бўлиб кутиб ўтирганакан. Ўша ҳужжати бут бўлмаса, самолётга чиқармас экан.
– Самолётга чиқадиган ҳужжати шу кунгача тайёр эмас экан-да?! Ол-а!..
– Уйида қариндош-уруғи тўпланиб ўтиришибди. Ҳаммалари хайрлашиш учун келишган акам билан.
Умид Фарҳоднинг кесатишга ўтганини сезиб, жиддийлашди.
– Фарҳод, мен бу ердан чиққач, бирров уйга кириб ўтаман, ўзинг тушунасан-ку...
Фарҳод тушунди.
– Майли, бемалол кириб чиқавер, хотиржам бўлиб, кейин борарсан. Унгача, мен ҳам улфатлардан бирига учрашиб келаман.
– Бугун улфатчилик йўқ эди, шекил?
Зарур иш чиқиб қолди, Азиз билан боғлиқ!..

***
Азизнинг жонини жабборга бериб бўғилишларими ёки юз йил муқаддам айтилган “қалампир” гапми – Фарҳодга бошқача таъсир қилди. Тўсатдан у Азизнинг оғзидан чиққанини маъқуллашга тушиб кетди.
– Азизтой, қадрдоним, – деди у дона-дона гапириб, – ҳамма ҳаммага хўжайинми, хўжайин эмасми ёки боши оғримаган Умид айтмоқчи, ҳамма кузатувчими-кузатилувчими – ўзбекча қилиб айтганда, булар қариндош-уруғчилик, маҳалла-кўйчилик, ошна-оғайнигарчилик, амма-холачилик деб аталади. Бу одат оиладан, гўдакликдан бошланади. Бола туғилганидан бошлаб ота-онаси учун – бола, гўдак! Элликни, борингки, юзни уриб қўйсаям, ота-онанинг измида.
– Ота-она – кузатувчи, ўғил-қиз – кузатилувчи, – илова қилди Умид.
– Кўчага чиқди дегунча қўни-қўшни, маҳалла-кўй – кузатувчи, одамлар – кузатилувчи!
– Қариндош-уруғ, ёру биродар – кузатувчи!
– Бозорда паттачи, налогчи – назоратчи, бизга ўхшаш бозорчилар – кузатилувчи!
– Ишхонада раҳбар – кузатувчи, ходимлар – кузатилувчи!
– Лариса Латиповналар – кузатувчи, бошқа ҳамма – кузатилувчи!..
– Индамаган сайин санайвермаларинг, баракаси учади, – деди Фарҳод сўз ўйинига киришиб кетган дўстларини тартибга чақириб. – Кузатувчининг додалари бозорда! Илло, бозордан гап оча кўрма! Бозор ҳангамаларидан бошласам бугун тонг отмайди, оғайни! Так что, бозорда нон топиб юрганларга осон тутмаларинг...
– Энг осони – қонунга биноан ишлаш, ҳеч кимдан, ҳеч қандай текшир-текширу назоратдан чўчимай ишлайверасан.
Фарҳоднинг очиқчасига энсаси қотди, Азизнинг бу гапини эшитмагандай бақрайиб ўтираверди. Умид Фарҳоднинг таъби тирриқлашаётганини пайқади, Азиз оғиз жуфтлаганини кўриб туриб, қўл кўтариб уни гапиртирмади. Ўзи гапирди:
– Қонун – кузатувчи, одамлар – кузатилувчи!
– Ҳаддингдан ошма, қонунга тил теккизма, дедим, – Фарҳод жиддийлашиб, ҳазил-мутойибага чек қўйди. – Аслида қонун одамларни текшириш учун ўйлаб топилган нарса!.. Биз бозорчилар қонуннинг ўзидан эмас, қонунни пеш қилиб келадиган назоратчидан ҳайиқамиз. Ишқилиб, нимани восита қилмасин кузатувчи ўзини кузатилувчидан зўр деб билади. Бу ерда мен ҳукмрон, деган ўйда юради у.
– Ҳозир учовимиз санаб ўтган кузтилувчилар бор-ку, – дея гап бошлади Умид, ҳазилни бас қилиб. – Ўшаларнинг зиммасида айни вақтда кузатувчилик вазифаси, бурчи, миссияси бўлади. Фақат доим кузатув остида яшайдиган одам палағда одамга айланади, ундайлар ўзгаларни кузатув остига олишга ярамайди. Қарабсанки, ўзи қисиниб юрган одам бировни назорат остига олиш у ёқда турсин, ўзи қисиниб нафас олади, қисиниб гапиради. Ўйлови қисинган одамнинг ўзи эркин бўлолмайди, қисинган бўлади унақа одам.