Ижодни кўнгил иши деб билган ёзувчи: Ўткир Ҳошимов

[Asror Samad]

“Санъатда... ижодкорнинг қалби ҳаётдан олинган қўғирчоққа жон ато этади, уни тирилтиради. “Қандай қилиб тирилтиради?” – деб сўрарсиз. Мен буни билмайман ва ўйлайманки, буни ҳеч ким билмайди, ҳатто санъаткорнинг ўзи ҳам ҳар қанча тиришмасин, буни сизга аниқ-таниқ тушунтириб беролмаса керак. Ва яна ўйлайманки, шу сир ижодга, санъаткорга алоҳида бир фавқулоддалик, ақл бовар қилмайдиган сеҳру жоду, оташнафаслик, борингки, истасангиз, алланечук илоҳийлик бахш этади. Ахир, биз ҳазрат Алишер Навоийни, ёхуд ҳазрат Аҳмад Яссавийни ўзимиз билан бир сафга қўйиб, уларни жўн, ўзимиз қатори одамлар дея олмаймиз-ку! Буни хаёлга келтиришнинг ўзи алланечук осийлик, ғалати бир шаккоклик бўлмайдими? Шундай экан, замондош адибу шоирларимизга ҳам бу иборани қўллашдан чўчимайлик” (Озод Шарафиддинов, “Эл ардоқлаган адиб” мақоласи).
Яна Гегелнинг истеъдод илоҳий неъматдир, деган гапига қайтишга мажбурмиз. Модомики, ҳамма нарсадан олдин Сўз яратилган экан, шу Сўзнинг сирли оҳанглари ва маъноларидан фойдаланган ва умуман касби сўз билан боғлиқ бўлган санъаткорлар илоҳий неъматнинг маҳсулларидир.
Яна шу нарсани таъкидлаш керакки, ҳар бир тасвир, ҳар бир деталь асар воқеасига боғланган бўлиши лозим. Агар тасвир асар воқеасига, персонажлар ҳолатига мос келмаса, у тасвир қуруқ ва кераксиз бўлиб қолиши табиий. “...“Тез ёрдам” машинаси қизил чироғини липиллатганча фарёд солиб ўтди. Қор тумани орасида унинг ноласи анчагача акс-садо бериб турди. Кейин “Меҳмонхона – Тошкент” деган пушти ранг чироқ ёниб турган бинодан қаҳ-қаҳа товуши, жаз садоси янгради” (“Қалбингга қулоқ сол” қиссаси).
Ёзувчи бу тасвир орқали бўлажак бир нохуш воқеага китобхонни тайёрлайди. Кўпгина детектив жанрдаги асарларда тасвир бўлмайди, воқеалар кетма-кетлиги ва шиддати тасвирга йўл қўймаса керак, шунинг учун ҳам детектив асарларнинг аксарияти бир ўқилгандан кейин эсда қолмайди. Тасвир эса, таъбир жоиз бўлса, асарнинг жилосидир.
Агар адибда ҳофиза қуввати бўлмаса, нозик таъб ва ингичка ҳиссиётнинг ўзи иш бермайди. Бинобарин, у кузатганларини, бошидан ўтганларини, ўзи гувоҳи бўлган воқеаларни, борингки, ўқиганлари ва эшитганларини хотирасида мустаҳкам сақлаши керак. Аммо ҳофиза қуввати эси паст одамдан ташқари ҳаммада бўлиши мумкин ва улар ўз хотираларини сўзлаб бераверадилар. Аммо уларнинг сўзлаб берганларида бадиий бўёқлар бўлмайди. Сўз санъаткорининг ҳофиза қуввати шу билан фарқ қиладики, у эсида сақлаб қолган воқеа-ҳодисаларга бадиий жило бериб, уни гўзал жонлантиради. Масалан, Ўткир Ҳошимов “Тушда кечган умрлар” романида болалагида эшитган воқеаларни хотирасида сақлаган ва уни бадиий жонлантирган. Бинобарин, олдинги фаслда айтдигимиз Носирхон тўра ва Абдуллажон фожиаси кексаларнинг айтиб берган ҳикоясидан Ўткир Ҳошимовнинг хотирасида элас-элас қолган. Унинг болалагида эшитган ҳикояси фабула эди холос. Агар у романга шу фабуланинг ўзинигина олиб кирганда Эшон ота, Қурбоной фожиаларини юрагимиз зирқираб ўқимасдик. Адиб ўзида бор бўлган ингичка ҳиссиёт ва нозик таъби билан фабулани сюжетда жонлантирган ва бадиий баркамол образлар яратган.
Лев Толстой Туркистонда генерал-губернатор бўлиб ишлаган барон Вревскийни Петербургда бир мартагина ҳарбий штабда кўрган, холос. Унинг қиёфасини, одамлар билан муомаласини, ҳодисаларга муносабатини, ҳатто диккайган мўйловини яхши эслаб қолганлиги туфайли ҳам “Анна Каренина“ асарида князь Вронскийни айнан унга ўхшатиб тасвирлаган, лекин унинг ички дунёсини, изтиробларини Толстой нозик таъб ва ингичка ҳиссиёти туфайли китобхонга етказа олган. Вревский Толстой учун, таъбир жоиз бўлса, бир мато эди, холос, аммо бу матодан қандай либос тикиш устасига боғлиқ.
Гоголь учун “Ревизор” комедиясини яратишда Пушкин сохта ревизорлар ҳақида айтиб берган латифа материал бўлиб хизмат қилди. Аммо Гоголнинг тасаввур кучи ва мантиқий фикрлаши ўша даврдаги давлатчиликнинг асос-асосларини фош қила олди.
Тасаввур эса, адибнинг энг муҳим сифати; у кўрганлари ва хотирасида сақлаганлари, тарихий далилларни тарихшунос каби расамади билан ифода этмайди, балки тасаввурида худди табиий манзарадек жонлантира олиши керак ва буни кейинги бобларда Ўткир Ҳошимов ижоди таҳлилида кўра биламиз. Бу ерда шуни айтишимиз керакки, “Икки эшик ораси” ва “Тушда кечган умрлар” романлари учун адибнинг кенг тасаввури ёрдамга келган; ахир, у 30-йиллар воқеасининг гувоҳи бўлмаган, қатағон йилларида ҳали туғилмаган, Иккинчи жаҳон уруши кетаётган даврда гўдак эди. Фақат ўша даврга оид тарихий ва бадиий манбаларни ўқиган. Аммо тасаввурнинг кучи билан кичкина фабулалардан катта бир романни майдонга келтирди. Бинобарин, фабула ўз-ўзидан ҳеч нарса, аммо у сюжетган кўчганда жонли воқелик касб этади. Ўрни келганда шуни айтиш керакки, арава босиб кетган одамнинг ҳолати ва азобларини тасвир қилиш учун Демян Бедний сингари ўзини арава тагига ташлаб кўриш шарт эмас.