Замон ва Адабиёт

[AbuMuslim]

Биз яшаётган дунё, жамиятлар сўнгги 100 йил мобайинида ўз қиёфасини роса ўзгартириб ташлади... гоҳида адибларимиз бундай тусланишлар билан ҳамохонг бўлдилар.... баъзан эса йўк...

Ҳозирги кунда-чи... "адабиёт ходимлари" ўз асарларида замон билан хамнафасми? "Замонамизнинг кувончлари-ю, дардларига шерикми?"- демокчиман, "Нега ҳозир Абдулла Кодирийлар йўк... ? Чўлпонлар йўк...? ёки уларнинг борлигидан бехабармизми, беэътибормизми?

[Nigora Umarova]

Биз яшаётган дунё, жамиятлар сўнги 100 йил мабойинида ўз қиёфасини роса ўзгартириб ташлади... гоҳида адибларимиз бундай тусланишлар билан хамохонг бўлдилар.... баъзан эса йўк...

хозирги кунчи... "адабиёт ходимлари" ўз асарларида замон билан хамнафасми? замонамизнинг кувончлари-ю, дардларига шерикми? демокчиманки нега хозир Абдулла Кодирийлар йўк... ? Чўлпонлар йўк...? ёки уларнинг борлигидан бехабармизми, беэътибормизми?

Адабиёт хар замон замон билан хамнафас булган ва мафкурага хизмат килган. Бизнинг замонда хам Кодирийлару Чулпонлар бордир. Балки улар узини намоён кила олишмаётгандир?!!!...

[AbuMuslim]

Балки улар узини намоён кила олишмаётгандир?!!!...


Уларнинг ўзларини намаён кила олмаётганлигига мухит* сабабми ёки айб ўзларидами? (яъни хали Кодирий ва Чўлпон даражасига ета олмаётганлигими?)


---------
* Мухит яъни биз атрофдаги одамлар... Кодирий ва Чўлпонларнинг кадрига ета олмай, янги адибларимизга имкон бермай турганлар... ми?

[OmoN]

Адабиёт хар замон замон билан хамнафас булган ва мафкурага хизмат килган
Менимча агар адабиёт мафкурага хизмат килганида "халк душманлари" орасида Чулпон, Усмон Носир, Шукрулло ...лар булмасди.

Чулпонлар бордир. Балки улар узини намоён кила олишмаётгандир?!!!
Уларни хам бошларига Кодирий-у Чулпонларнинг куни тушганидан кейин таниймизми?

[AbuMuslim]

OmoN мениимча уларнинг бошига кандайдлир балоларнинг келиши шарт эмас... уларнинг буюклиги уларнинг асарларида, яъни ижтимоий-сиёсий холатлари, позицияларида эмас... Кодирий, Чўлпонларнинг аксари ўзларининг сиёсий ёки бошка карашлари учун курбон бўлмаган, балки атрофдагиларнинг хасадлари, интригалар мухим роль ўйнаган бўлса керак... аммо Сталин давридаги миллат зиёлиларини кирғин килиши омилини хам эсдан чикармаслик керак...

[OmoN]

Кодирий, Чўлпонларнинг аксари ўзларининг сиёсий ёки бошка карашлари учун курбон бўлмаган, балки атрофдагиларнинг хасадлари, интригалар мухим роль ўйнаган бўлса керак.
Эшитишим буйича Чулпоннинг "Кеча ва кундуз" асари 2 кисмдан иборат экан. Бизгачса етиб келгани факатгина "Кеча" кисми. "Кундуз" кисми эса канакадир сабаблар туфайли йуколган экан. Балки уша сабаблар сиёсатга тегишлидир.

[JUS]

Уларни хам бошларига Кодирий-у Чулпонларнинг куни тушганидан кейин таниймизми?
Аксинча, уларни таниганимиздан кейин Қодирий-у, Чўлпонларнинг куни тушса керак. Балки шундан чўчишар...:)

[Nigora Umarova]

Балки улар узини намоён кила олишмаётгандир?!!!...


Уларнинг ўзларини намаён кила олмаётганлигига мухит* сабабми ёки айб ўзларидами? (яъни хали Кодирий ва Чўлпон даражасига ета олмаётганлигими?)

---------
* Мухит яъни биз атрофдаги одамлар... Кодирий ва Чўлпонларнинг кадрига ета олмай, янги адибларимизга имкон бермай турганлар... ми?

Балким...
Инсон узини ва узлигини хар кандай шароитда намоён кила олиши керак. Хаёт кийинчилигини куп курган адибнинг калами уткир булади.
Сиз мисол килиб келтирган Абдулла Кодирий ёки Чулпон оз-мунча хаёт кийинчиликларини куришмаганми? Зиддиятли вазиятларга хам куп дуч келишган. Ёки Тогай Муродни олайлик.

[Nigora Umarova]

Адабиёт хар замон замон билан хамнафас булган ва мафкурага хизмат килган
Менимча агар адабиёт мафкурага хизмат килганида "халк душманлари" орасида Чулпон, Усмон Носир, Шукрулло ...лар булмасди.

Совет адабиёти намуналари билан танишиб чикканмисиз?


Уларни хам бошларига Кодирий-у Чулпонларнинг куни тушганидан кейин таниймизми?

Узини адабиётга ва адабий мухитга багишлаган одам давр бухронларидан чучимайди. Хакикий истеъдод эгаси хар доим хам тугилавермайди.

[Nigora Umarova]

Адабиётшунос олим Иброхим Хаккулга "Адабиётсиз яшаш мумкинми?" деган савол билан мурожаат килинганида шундай жавоб берган эдилар:

Адабиёт хеч качон хеч бир халкнинг корнини тўйдириб, уст-бошини бут килмаган, килолмайди хам. Адабиётсиз яшаш мумкин – бадиий китоб ўкимаса хам одамнинг куни ўтаверади. Аммо ростини айтганда, бундай кун рўшнолик эмас, зулмат бўлади. Рух ва кўнгил зулмати! Акл ва тафаккур зулмати! Бошка номлари хам бор бунинг: гафлат, жахолат, авомлик ва хоказо. Дидни, савия ва идрокни адабиёту санъат тарбияламаса, нима тарбиялайди. Ишонинг: хеч нима! Адабиёт – кўнгил мураббийси. Адабиёт завк-шавки факат ва факат адабиётга хос. Унинг ўрнини босадиган ёки тўлдирадиган бошка бир нарса йўкдур оламда. Адабиёт дунёси – гўзаллик, нафислик, латофат дунёси.
Хурмат билан Иброхим Хаккул

[OmoN]

Совет адабиёти намуналари билан танишиб чикканмисиз?
Балки танишдирман. Лекин алохида дарс сифатида укиш "бахти" биз тенгиларга "насиб килмаган". Болалигимда акам, опамларнинг "Совет адабиёти хрестоматияси" китобини куп укирдим.

[Husen]

Замон ва макон каби чегаралар ҳақиқий, чинакам адабиётга даҳл қила олмайди..Ҳақиқий адабиёт ўлмайди. Шунчаки, уни ўлди деганларнинг ўлимини жимгина кузатиб туради, холос.

[AbuMuslim]

Назаримда адабиётимиз замон билан хамнафас эмасдек... балки мен адашаётгандирман... кўп "истикболи бор" ёзувчиларимиз ўзларини "сарик пресса"га уришди... шу нарса менга кўра ёзувчиларимиз ўз "қадрини" арзонга сотгандек гўё... тирикчилик... яхши яшаш... деган "нарсалар" хакикий роман (асар) ёзилишига тўскинлик кила оладими... ?

[Gulnora Voisova]

Назаримда адабиётимиз замон билан хамнафас эмасдек... балки мен адашаётгандирман... кўп "истикболи бор" ёзувчиларимиз ўзларини "сарик пресса"га уришди... шу нарса менга кўра ёзувчиларимиз ўз "қадрини" арзонга сотгандек гўё... тирикчилик... яхши яшаш... деган "нарсалар" хакикий роман (асар) ёзилишига тўскинлик кила оладими... ? Балки буюк вокеалар хакида хамма нарса ёзилиб,илхом манбаи тугагани сабабли,бирон бир оламшумул,илхомбахш вокеани кутишаётгандир?

[Abror Qodirov]

Балки буюк вокеалар хакида хамма нарса ёзилиб,илхом манбаи тугагани сабабли,бирон бир оламшумул,илхомбахш вокеани кутишаётгандир?

Buyuk asar yaratilishi uchun buyuk voqeani kutib o'tirish shart emas menimcha. Oddiy odamlarning kundalik hayoti, oddiydek tuyulgan voqealar, hatto har kuni ko'radigan narsalarimiz haqida yozib ham buyuk asar yaratish mumkin deb hisoblayman.

Hayotimizning o'siz buyuk voqea emasmi?

[Gulnora Voisova]

Hayotimizning o'siz buyuk voqea emasmi? Албатта буюк вокеа айникса "юкори"дан караганда:-)

[Abror Qodirov]

Сообщение от Abror Qodirov


Hayotimizning o'siz buyuk voqea emasmi?


Албатта буюк вокеа айникса "юкори"дан караганда:-)

Orfografik xatoni o'zim ham ko'rgandim. "Pravka" qilib bo'madi.
Hammaga Qizil bilan, ko'zga tashlanadigan qilib ko'rsatib qo'yganinggiz uchun minnatdorman!

[Akbarjon]

Балки улар узини намоён кила олишмаётгандир?!!!... To'g'ri shunday bo'lishi ham mumkin lekin faqat shularga qiyoslayversak nima bo'ladi? Adabiyotimizda ijodi o'ta kuchli yozuvchilar ham bor. Shuni hisobga olaylik bugun maktabddan tortib to oliy o'quv yurtigacha Qodiriy yoki Cho'lpondan boshqasining asarini tan olishmaydi. Shaxsan Oybekning "Qutlug' qoni" va boshqalarni chuqur o'rganmaymiz yoki o'rgatmaymiz. Chunki qandaydir ta'qiq bor emish. Axir adabiyot shu ikki dahodan iborat emas-ku. Topgan gapimiz bitta "O'tgan Kunlar" yoki "Kecha va kunduz"

:rtfm:

[Nigora Umarova]

Akbarjon!
Хабарга жавоб ёзаётганингизда хабар эгасининг хабари билан ўз хабарингизни аралаштириб юборманг.

[AbuMuslim]

Akbarjon (http://javascript%3Cb%3E%3C/b%3E:insertnick%28%27Akbarjon%27%29;) фикрларингиз тўғрига ўхшайди... аммо...
Хозирги даврда ўзбек совет адабиётини ўрганиш ўрнига миллий уйғониш даврини ўргангани тўғри... совет давридаги адабиёт мақсадлари бизнинг миллий мафкурамизга мос келавермайди... улар асос қилиб олган ғоя ва уларнинг мақсадлари бошқача бўлган...

[Masud Mahsudov]

Hozirgi Zamon bilan adabiyot, yuzaki qaraganda, hamnafasdek... Bozorga o'xshagan zamonda yengil-yelpi yozilgan asarlar to'lib ketdi... Ularni bir o'qiysan-u, ikkinchi bor qo'lga olmaysan... Hayotga yengil-yelpi qaraydigan, jiddiy bo'lmagan asarlar, ayniqsa zamonga mosdek ko'rinadi... Eng ajablanarlisi, o'sha asarlarni, xususan, sariq matbuotda to'xtovsiz bosib chiqariladigan asarlarga odamlarimiz o'ch bo'lib qolishgan...

Aslini olganimizda esa, haqiqy adabiy asarlar yo nashr qilinmayapti, yoki hech kim yozmay qo'ydi... Balki, kimdir yozayotgandir, lekin, afsuski, kitobxonlar qo'liga kelmayati... Bu juda achinarli holat... Shunday asarlar bo'lmagandan keyin, noiloj o'sha eski "O'tgan kunlar", "Kecha va kunduz", "Ikki eshik orasi", "Yulduzli tunlar" kabi durdona asarlarimizni qayta varaqlashga majbur bo'ladi odam...

[OmoN]

Bozorga o'xshagan zamonda yengil-yelpi yozilgan asarlar to'lib ketdi... Ularni bir o'qiysan-u, ikkinchi bor qo'lga olmaysan...
Шу асарларни бир марта охиригача ўқиб чиқишга етган сабрингизга қойилман :)

[AZiza X]

Haqiqatan ham, oylik olgan kunim Sharq ziyokoriga borib, ko'zlarim quvnab, kitob sotib olaman-u, uyga kelib, ko'z yugurtirgach, bekorga sotib olibman deb achinaman.

Menimcha, sevimli yozuvchimiz Tohir Malikning so'nggi yillarda chiqarayotgan didaktik asarlari o'qishga, qayta-qayta o'qishga arziydi.

[Алишер Ашуров]

Бошқаларни билмадиму, аммо менда китобларни ўқишга хафсала қолмади охирги пайтларда. Бунга бир неча сабаблар мавжуд.
Авваломбор, молиявий сабаблар билан. Ўзингизни қийинчилик билан топган пулингизга сифатли нарса олгингиз келади. Аммо адабиётимизда сўнгги пайтларда бу нарса йўқдек.
Кейинги сабаб вақт йўқлиги. Бу ҳар кимда ҳар хил сабаблар билан бўлади.
Ундан кейин Интернетда ҳам китобларнинг электрон вариантлари пайдо бўлган.
Сизлардачи аҳвол қандай?

[OmoN]

Ундан кейин Интернетда ҳам китобларнинг электрон вариантлари пайдо бўлган. Сизлардачи аҳвол қандай?
Мен бадиий китобни қоғоздан ўқишни ёқтираман. Экрандан фақат ишимга тегишли китобларнигини ўқишим мумкин.

[Алишер Ашуров]

Мен бадиий китобни қоғоздан ўқишни ёқтираман. Экрандан фақат ишимга тегишли китобларнигини ўқишим мумкин.

Агар ўша Сиз ўқимоқчи бўлган китобингизни ҳеч қаердан тополмасангиз ёки қиммат бўлса нима қиласиз? Ман, масалан, талаба бўлганим сабабли (молиявий тарафдан олганда) Интеренетдан ўша китобни қидириб кўраман.

Энди китобларни монитордан ўқишга ҳар ким ҳар қил қарайди. Кўпчилик кўзни оғритади дейди. Аммо, мониторингиз разрешенияси яхши бўлса, унчалик таъсири йўқ. Албатта 4-5 соатлаб оддий қоғоздаги китобни ўқиса ҳам кўз чарчайди. Шахсан ман компьютеримдаги мониторга ўрганиб қолганман. Унча-мунчага кўз чарчамайди.

[OmoN]

Агар ўша Сиз ўқимоқчи бўлган китобингизни ҳеч қаердан тополмасангиз ёки қиммат бўлса нима қиласиз?
Унақа китоблар интернетдан ҳам текинга топилмайди.
Ман, масалан, талаба бўлганим сабабли (молиявий тарафдан олганда) Интеренетдан ўша китобни қидириб кўраман.
Иложи бўлса Достоевскийнинг "Жиноят ва жазо" китобини ўзбекчасини электрон вариантини топиб беринг. Китобнинг нархини тўлашга тайёрман. Москвада русчаси 200 рубль(13 000 сўм) эди.
Аммо, мониторингиз разрешенияси яхши бўлса, унчалик таъсири йўқ.
Гап мониторнинг техник характеристикаларида эмас. Агар шунга боғлиқ бўлганида мен фақат электрон китоб ўқирдим. Суянчиққа суянволиб варақлаб китоб ўқишнинг ҳам ўзгача гашти бор.

[AZiza X]

Достоевскийнинг "Жиноят ва жазо" китобини ўзбекчасини электрон вариантини топиб беринг. Китобнинг нархини тўлашга тайёрман. Москвада русчаси 200 рубль(13 000 сўм) эди.
Менда китобнинг узи бор.(узбекчаси) Бирок уни сота олмайман.
"Жиноят ва жазо" жуда мураккаб асар. Мен негадир уша китобни укиб, узимни Раскольников(жиноятчи) деб хис килганман..Анча вактгача мазам кочиб, сикилиб юрганман.

[Tўлқин Эшматов]

Анча вактгача мазам кочиб, сикилиб юрганман.

Жамиятнинг кўзгуси бўлган ОАВ ходими бўла туриб шунақа қўпол сўзларни ишлатиш яхшимикан? Шунчаки қийналиб юрганман деб қўйсангиз бўларди...

[Nigora Umarova]

Анча вактгача мазам кочиб, сикилиб юрганман.

Жамиятнинг кўзгуси бўлган ОАВ ходими бўла туриб шунақа қўпол сўзларни ишлатиш яхшимикан? Шунчаки қийналиб юрганман деб қўйсангиз бўларди...

AZiza Xga tanbeh berish uchun forumda moderatorlar bor. Mavzu birovga tanbeh berish uchun ochilgan emas.

[AZiza X]

Tўл?ин Эшматов,
Рахмат-куя, лекин агар сиз менинг хатоимни алохида олиб курсатмаганингизда бу хеч кимнинг гашига тегмаган хам буларди. Бу маъно етти ухлаб, тушимга хам кирмаган эди.

P.S. Хамма уз каричида улчайди дунёни..

[Nigora Umarova]

Tўл?ин Эшматов,
Рахмат-куя, лекин агар сиз менинг хатоимни алохида олиб курсатмаганингизда бу хеч кимнинг гашига тегмаган хам буларди. Бу маъно етти ухлаб, тушимга хам кирмаган эди.

P.S. Хамма уз каричида улчайди дунёни..

AZiza X xonim!
To'lqin Eshmatovga berilgan tanbeh sizga ham tegishli!

[Behzod Saidov]

Анча вактгача мазам кочиб, сикилиб юрганман.

Жамиятнинг кўзгуси бўлган ОАВ ходими бўла туриб шунақа қўпол сўзларни ишлатиш яхшимикан? Шунчаки қийналиб юрганман деб қўйсангиз бўларди...

AZiza Xga tanbeh berish uchun forumda moderatorlar bor. Mavzu birovga tanbeh berish uchun ochilgan emas.


Илтимос, AZiza X хонимга ўзбек тилида тўғри ёзишни тавсия қилсангиз.


Мана "ўқғҳ" ҳарфларини ишлатмасликнинг оқибати...

[Алишер Ашуров]

Иложи бўлса Достоевскийнинг "Жиноят ва жазо" китобини ўзбекчасини электрон вариантини топиб беринг. Китобнинг нархини тўлашга тайёрман. Москвада русчаси 200 рубль(13 000 сўм) эди.

Хамма нарсани асли, яъни оригинали яхши менимча. Шунинг учун ман у китобни русчада укишни маъкул кураман. У китобни эса Интернетдан бемалол топса булади.
Хурмат билан

[OmoN]

У китобни эса Интернетдан бемалол топса булади.
Иложи бўлса ссылка берворинг.

[Алишер Ашуров]

Иложи бўлса ссылка берворинг

Мархамат:

http://lib.aldebaran.ru/author/dostoevskii_fedor/dostoevskii_fedor_prestuplenie_i_nakazanie/

http://bookz.ru/authors/dostoevskii-fedor/prestup.html

Бунака ссылкалар жуда куп аслида.

[Nigora Umarova]

ШАХСИЯТ ВА ИЖОД

Миллатимизнинг бутун истиқболи Мустақилликда. Шунинг учун Мустақиллик эътиқодини кундан-кунга теранлаштирмоқ керак. Лекин юрт мустақиллигига эҳтиром, шахс мустақиллигига эҳтиром шахс эркига жавобгарликдан ажралмаслиги лозим. Мана шунга эришилса жамият лоқайдлик, ишончсизлик ва мутелик иллатларидан анча халос бўлади. Одамларда ҳақиқатга ишонч юксалади. В.Г.Белинский, “Шахснинг тақдири, бутун дунёнинг тақдири ва Хитой подшоҳининг соғлиғидан ҳам муҳимдир”, деганда жуда адолатли фикрни айтган. Чунки миллат, инсоният ва дунё тақдирини ҳам фақат Шахслар ҳал қилади. Кучли Шахс кўпчиликнинг тушунчалари таъсирида ўзгармайдиган, аксинча, ўз ҳақиқати таъсирида кўпчиликни ўзгартира оладиган толмас курашчи ҳисобланади. Бу гап, хусусан, буюк ёзувчи ва шоирларга кўпроқ тегишлидир. Биз ижод аҳлининг асарлари тўғрисида кўп гапирамизу, аммо уларнинг шахсиятига деярли эътибор қилмаймиз. Ҳолбуки, Гётенинг эътирофига кўра, фақат шахсияти миллат маданиятидан ўрин топиб, унда боқий қолади. Гёте адабиётнинг умуминсоний моҳиятини белгилашда ҳам ёзувчи шахсиятига суянади. Ва “соф шахсияти” учун Шекспирни ўзининг улуғ замондоши Байрондан баланд қўяди.
Демоқчимизки, чин маънодаги ижодий шахсиятлар адабиёт майдонида қад кўтармагунча янгиланиш ҳам, юксалиш ҳам кўзга ташланмайди...
Истанг, истаманг, анча содда одамлармиз. Соддалигимиз шундаки, ёзувчилик нонини еган, ёзувчилик билан эл-юрт ўртасида танилган ҳамма ижодкорлар ҳам адабиёт тақдирига холис қарайди, адабиёт ривожи учун сидқидилдан куюнади, деб ўйлаймиз. Аслида бундай эмас. Кейинги эллик, олтмиш йил мобайнида бундай бўлмаган. Яқин-ўртада ҳам бундай бўлмайди. Чунки Абдулла Қаҳҳорга ўхшаб ҳар қандай вазият ва шароитда ҳам адабиёт манфаатларни шижоат ва ҳалоллик билан ҳар нарсадан устун қўйишга қодир ёзувчию шоирларимиз жуда кам. Ақлли, эҳтиёткор, китобий ҳақиқатларни сув қилиб ичган қаламкашлар етарли. Аммо виждон изтироби йўқ уларда. Шулар бир-бирининг кўзига қараб ёлғон сўзлайди. Ёлғондан бир-бирини мақтайди. Воқелик олдидаги ожизликларини яширмоқ учун гоҳо мушфиқлик, хоксорлик тўнига бурканиб олишади. Ижод дарди билинмас, мукофот, унвон, мартаба қайғусида ёниб-куйиб юрганлар эса қанчадан-қанча. Ҳақиқий истеъдодлар эса бундай риёкорликлардан четда туришни, имкони бўлгуни қадар адабий жараёнга аралашмасликни мақбул кўрадилар. Нега шундай?
Жараён сўзи баъзан менга негадир Жар аён деган маънони англатади. Ҳатто адабий жараён ҳақида ўйлаганда ҳам шу сўз ўз-ўзидан иккига ажралади: ЖАР-АЁН. Шунда беихтиёр кин, ҳасад, адоват ва ёвузликнинг чиркин қўллари ила қазилган тубсиз жарликлар тасаввурда жонланади. Дарвоқе, ўттизинчи йиллар адабий жараён буюк Қодирий,Фитрат, Чўлпон ва Усмон Носирларнинг муборак вужудларини комига тортган бир ЖАР бўлмасдан нима эди? Ундан кейинги даврларда ҳам адабий жараёнда расмий сиёсатга мувофиқ келмайдиган “қалтис” бирор-бир гапни айтиш жарга қулаш хавфи билан теппа-тенг бўлган. Шунинг учун адабий жараён масалалари билан шуғулланувчи адабиётшуносу мунаққидлар сиёсатни хоҳласалар қилич, хоҳласалар қалқон қилиб кўтарганлар. Энди у кунлар ўтиб кетди. Бироқ ўша қўрқув асоратлари ҳали бор. Бир-биридан сиёсий хатолар ахтариб, бир-бирини айблаш замонлари ортда қолди. Аммо адабий жараёнда том маънодаги ижодий эркинлик, янгиликка чанқоқлик руҳи унча сезилмайди. Янада очиғини айтадиган бўлсак, адабий муҳит бугун бир қадар ачинарли ва ночор аҳволдадир. Уни қалам аҳлини ўзаро ҳамжиҳат айлаб, янги-янги ижодий юксакликларга рағбатлантирадиган бир майдон, дейиш қийин. Шеърият буҳрон ичида. Маънавий-руҳий буҳрон қофиябозликни жуда кучайтириб юборди. Устод Абдурауф Фитрат таъбири билан айтганда, биз “чин шеър ва санъат очунидан” ниҳоятда йироқлашдик. “Етти-саккиз сўзни билгили бир “вазн”да тизиб, билгили бир сўзни “қофия” қўймоқ билан шеър орасинда ердан кўккача айирма” борлигини деярли унутдик.
Адабий жараённинг дахлсиз ички талаблари, ўзига хос тараққиёт йўллари бор. Буларни инобатга олиш зарур, албатта. Токи ҳеч бир истеъдод ўзининг эртасига умидсиз қарамасин. Ҳар қандай иқтисодий қийин шароитда ҳам у ўзини адабий ҳаёт бағрида ҳис этсин. Шу халқ, шу ватан ва шу жонажон ажабиёт учун фойда етказишга имони комил бўлсин. Айрим шоиру ёзувчилар адабий жараёнга аралашиш бир ёнда турсин, яқинлашишни ҳам истамайдиган бўлишган. Агар жараёнда тил ва дил, маслак ва эътиқод бирлиги устиворлик қилмас экан, бир-биридан бегоналик, парокандалик, хилватнишинлик ҳислари кундан-кунга кенг қулоч ёзаверади. Бундан адабиёт қанча ютқизса, миллат ҳам шунча зарар кўради.
Уилям Фолкнер “Иккинчи разрядли ижодкорни машинага ҳам, тарғиботчига ҳам айлантирса бўлади, бироқ биринчи разрядли санъаткорни бошқаришга ҳеч ким қодир эмас, ҳатто унинг ўзи ҳам”, дейди. Чунки “биринчи разрядли” санъаткор зиммасидаги масъулиятни шу қадар чуқур ва мукаммал биладики, қалбини ГЎЗАЛЛИК ва ҲАҚИҚАТ илоҳасидан бошқа ҳеч нарса ўзига ром эта олмайди. Унинг учун адабиётга хиёнат – миллатга хиёнат билан теппа-тенг тушунча...
Адабий жараён – эркин фикр алмашиш ва бевосита адабиёт,истеъдод қисматига тегишли энг долзарб муаммолар устида фойдали баҳс-мунозаралар ўтказишни талаб қилади. Бу эса унда ҳукмрон бўла бошлаган ғоявий-бадиий тамойилларини аниқ белгилаб, адабиётнинг бугуни ва эртасига очиқ назар ила қараб, маълум қаноат ҳосил айлашга имкон беради. Адабиётимиз бугун шундай бир ҳолатдаки, уни озод мамлакатнинг мутлақо озод адабиёти мақомига кўтариш учун барча истеъдод соҳиблари бир ёқадан бош чиқаришлари, неча ўн йиллар мобайнида давом топиб келган дастёрчилик ва ташвиқотбозлик хизматидан бутунлай халос этишлари лозим.
Албатта, бозор муносабатлари олим ва ёзувчиларнинг иқтисодий турмуш даражасини бир оз пасайтириб юборди. Кимларнингдир илҳом чироқлари сўнди. Кимлардир илм ва ижодни, умуман, тарк этишди. Аммо ижод дарди, ёзиш шавқи билан яшаётганлар бор ва етарли. На китоб чиқаришнинг қийинлиги, на ора-сира қўлга тегадиган қалам ҳақи билан ҳеч мурод ҳосил бўлмаслиги, на моддий танқислик хуружлари уларни йўлдан чалғита олгани йўқ.
Айтишларича, Исо алайҳиссалом ҳеч қачон кулмаган экан. “Инжил”да ҳам Исонинг кулганлигини тасдиқловчи бирор-бир эслатма учрамайди. Кулгининг сабаблари бўлгани сингари, кулмасликнинг ҳам сабаблари бор. Одатда кулги кўпроқ инкор қилишдан, яъни нафрат, ғазаб, шубҳа ва гоҳо қўрқув туйғусидан туғилади. Баъзи одамлар кулгига қодир бўлмаганликлари учун эмас, кўнглида инкор ҳиссиёти йўқлиги учун кулмайдилар. Зеро, энг олий илоҳий Марказда кулги ҳам, йиғи ҳам йўқ. Чунки ул жойда “ҳа” ва “йўқ” деган қарама-қаршилик ҳам йўқдир. Бугун адабиётда нафрат, ғазаб, зиддиятлардан фориғ тафаккур тамойили шаклланаётир. Касрат ақидалар ваҳдат ҳақиқатларига йўл бўшатмоқда. Руҳ ва қалб ҳолатларини тасвирлаш бора-бора адабиётнинг севимли машғулотига айланажак. Демак, адабий жараённи ўз ҳолига ташлаб қўймаслик керак. Зеро, у янги адабиёт “корхона”сидир.

Иброҳим Ҳаққул

[Nigora Umarova]

АДАБИЁТНИНГ КУЧИ

Адабиётда инсон учун қимматли нарса абадийликка интилишдир.
Р. Тагор

Адабиёт ҳеч қачон, ҳеч бир халқ қорнини тўйдириб, уст-бошини бут қилмаган ва қилолмайди ҳам. Адабиётсиз яшаш мумкин – бадиий китоб ўқимаса ҳам кун ўтаверади. Ростини айтганда, бу кун эмас, зулмат бўлади. Руҳ ва кўнгил зулмати! Ақл ва тафаккур қоронғилиги! Бошқа номлари ҳам бор унинг: ғафлат, жаҳолат, авомлик ва ғоказо. Дидни, савия ва идрокни адабиёт тарбияламаса, нима тарбиялайди? Ишонинг, ҳеч нима. Адабиёт – кўнгил мураббийси. Адабиёт завқ-шавқи фақат ва фақат адабиётга хос. Унинг ўрнини босадиган ёки тўлдирадиган бошқа бир нарса йўқ оламда. Адабиёт дунёси – гўзаллик, нафислик, латофат дунёси.
Адабиётдан йироқлашиш ва ажралиш – маънавий-руҳий ахлоқий-эстетик хасталикларга ихтиёрий равишда йўл очиш демак. Ҳа, кўриб-кўрмасдан, билиб-билмасдан! Абдулҳамид Чўлпон ҳақ: “Адабиёт ўлса - миллат ўлади”. Адабиёт ҳам худди Ватандай муқаддас. Тил, Тарих, Дин каби адабиёт ҳам эл-юртнинг таянч тоғи эрур. “Дунёни Гўзаллик қутқаради” дегани - Гўзалликнинг посбони, чароғбони адабиёт дегани. Не-не буюкларимиздан, дейлик, Яссавийдан, Лутфий ва Навоийдан мерос адабиётимиз бор. Бобур, Машраб, Огаҳий шу адабиёт дилбанди ва муҳофизлари эди. Асрлар мобайнида жафокаш ўзбекнинг қувонч ва қайғусини ифодалаб келган шу адабиёт Фитрат, Қодирий, Чўлпонларни зўр кураш майдонига олиб чиққан. Адабиётга хиёнатни улар миллатга хиёнат деб билишган. Ва ўлимга юзлашганда ҳам зиммасидаги вазифани бажаришдан қўрқмаган. қочмаган. Зеро, адабиётдаги энг катта гуноҳ ва қабоҳат қўрқоқлик, таҳлика ва хушомаддир.
Машҳур Америка адиби Уильям Фолкнер “Қўшма Штатларда ёзувчи мамлакат маданиятининг бир бўлаги эмас: у кўпчилик ёқтирадиган, бироқ ҳеч ким жиддий қабул қилмайдиган кучукка ўхшайди”, дейди. Ёзувчи- санъаткорга шундай назар билан қараш, ҳеч шубҳа йўқки, жамиятни нафс учун талашадиган, манфаат ҳирси ила бир-бирини ғажийдиган йиртқичлар жамиятига айлантириши муқаррар...
Шўро давлатининг қилмишлари эса янада қабиҳ эди. ғайриинсоний мафкурасига хизмат қилмаган, ғоявий ғанимга чиқарган ёзувчи ва шоирни у бир кучук ўрнида ҳам кўрмаган. Бировини қатл қилган, бировларининг умрини қамоқларда чиритган. Не-не талантларни эса синдириб, руҳини эзиб, маддоҳга айлантириб олган. Шундай фожиаларни кўрган, шунақа қўрқинчли шарт-шароитларда яшаб ижод этган ёзувчидан нима талаб қиласиз? Уни қўрқоқлик ва муросабозликда айблаш эса умрида битта ҳам ўқ узмаган аскарнинг кўпиришидай бир ҳавойилик, бир нодонлик. Бунда масалага бошқача қараш ва баҳо бериш лозим.
Вазият ва шароит одамни не кўйларга солиб, қандай кўргиликларга юзлаштирмайди, дейсиз? Ёзувчи ҳам инсон: қўрқади, фикр-қарашини ўзгартиради, адашади... Аммо адабиётда қўрқоқлик бўлмайди. Туб моҳиятда адабиёт адашмайди, тўхтамайди: ҳар қандай қаршилик ё тўсиқни енгиб янгиланаверади. Улкан рус ёзувчиси М.Е.Салтиков-Щедрин таъкидлаганидек, “Адабиёт ўткинчи ва ўткинчилик қонуниятларидан холи. Фақат биргина адабиёт ўлимни тан олмайди”.
Дарҳақиқат, енгилмайдиган ва ўлмайдиган иккита мавжудлик бўлса – биттаси адабиёт. Битта бўлса ўша ҳам – адабиёт. Адабиётга зўравонлик, қаҳру ғазаб ила раҳбарлик қилиш имконсиз. “Бу иш ҳатто Гитлер ва Сталиннинг ҳам қўлидан келмаган... Адабиётга раҳбар бўлишга уриниш - шамолга буйруқ бериш билан баробардир” ( Н. Коржавин).
Энг оғир, энг мураккаб ва энг таҳликали замонларда ҳам чинакам талантларнинг адабиёт майдонида от суришига асосий бир сабаби шунда. Талант куч-қувватига ишончни бой бермаса, ҳаётнинг катта-кичик ўйинларига қурбон бўлмаса, нафсу ҳавонинг қўғирчоғи бўлишдан ўзини асрай олса – қолгани ўз-ўзидан ўнгланиб, илгарилаб бораверади.
Ахир, ҳар қандай миллат, буюк адабиёт соҳиби бўлгандагина, курашчан, жасур, маънавият ва тафаккури юксалган миллат мавқеини эгаллайди. Чунки миллатнинг бутун миллий, маданий ва руҳоний ютуқлари, яратувчанлик салоҳияти унинг адабиётида мужассамлашиб боқийлик топади. Акс ҳолда Абдулла Қаҳҳор адабиёт кучининг атомдан ҳам ортиқлигига ишонч билдирмас, адабиёт тақдири ва равнақи деб жонини жабборга бермас эди.
Ҳамма билади: шўро давлатининг тузоқ ва қармоқлари кўп бўлган. Энг синалгани: мансаб, мартаба, унвон, мукофот... Булардан бирига илинмаса, ижод аҳли иккинчисига илинган. Бировдан қочиб, бошқасига тутинган. Қочиш қаёқда! Абдулла Ориповнинг бир шеърида тасвирланганидек, ҳатто кўчадаги гадой ҳам кейинчалик мукофотталаб бўлганди. Мукофот гадойлиги эса айб ҳам, уят ҳам ҳисобланмасди...
Мен Абдулла Қаҳҳорнинг унвон ва мукофотни кўзлаб асар ёзганига ёки бирор китоби учун унвон ва муокфотни ўйлаганига асло ишонмайман. Бироқ сиёсат ва мафкура муҳорабасидан келадиган бало-қазолардан ҳаётини асраш, ҳимоя этиш коммунистик партияга суянган. Тўғрироғи, суянгандай кўринган. Буни кимлардир сезиб, сезмаганга олган, кимлардир пайқаб унга қарши ғужумни кучайтиришган. Абдулла Қаҳҳорнинг вафотига қанча йил бўлди. Қанча ёзу қишлар ўтиб кетди. Баъзи бировларнинг ичида ҳанузгача хусумат, адоват, ҳасад тутаб ётибди. Қўйиб берилса, булар марҳумни ҳам аяшмайди...
Тўғри, Қаҳҳор сиёсат “қалқон”ига муҳтожлик сезган ва ундан фойдаланган. Агар истисно тарзда айб саналса – айби унинг ана шу! Агар “қизиллик” дейилса – Қаҳҳорнинг қизиллиги ва коммунистликка садоқати шудир. Ҳолбуки, улуғ адибнинг беқиёс Шахси ва санъаткорлик сирларини кенг мушоҳада қилишга қодир ўқувчи ўзгача фикрлайди. Инсоф ва адолат билан ҳукм чиқаради.
Маълумки, барча ёзувчи китобини ҳам мароқ билан, яйраб ўқиб бўлмайди. Қайси бир санъаткор асарларини англаб, яхши кўриб ўқий олсанг, муаллиф шахсига ҳам бефарқ бўлолмайсан. Дид ва савияси баланд ўқувчини китоблари ўзига ром айлаган ижодкор борки, ҳеч истисносиз барчасининг шахсияти ўзига хос ва қайтарилмас. Бадиий ижоддаги “магнит майдони”, энг аввало, бутун шахсият. Бир боғландингми – ажралолмайсан ундан. Ишондингми - ишончинг оқланаверади. Бундай ёзувчининг ҳар янги асаридан шахсиятига хос фазилат ва хусусиятларни қийналмасдан билиб оласан. Шу учун Толстой – Толстой. Чехов, бу – Чехов. Чингиз Айтматов шу боис бировга ўхшамайди...
“Ўткан кунлар”ни ўқиганимда, Қодирий назаримда шундоқ тирилиб келгандай бўлган. Роман гўё бир восита-ю, Қодирий унда, асосан, ўзини, қаттол замон, шарафсиз муҳит билан яккама-якка қолиш фожиасини тасвирлаб берган деб ўйлаганман. Хаёл ва тасаввур шунақа ишлаганки, асти қўяверасиз. Ўлмас адиб Шахси ва санъатига шу-шу меҳрим ҳам, эҳтиромим ҳам чексиз...
Қонхўр ва жаллодлар панжасидан кўп буюк зотларни ўлим қутқазган, не-не қийноқ, таҳқир ва уқубатлардан ҳам уларни ўлим халос айлаган. Қатл ва қирғиндан омон қолганлари дўзах жабру жафоларини бошдан ўтказган. Аммо жони халқумига келса-да, улар чидаган. Эгилган, лекин синмаган.
Сабот ва иродасини ҳаёт аёвсиз синовлардан ўтказган адиблардан бир Абдулла Қаҳҳор эди. Қаҳҳор моҳият эътибори билан қайғу ва ҳасрат ёзувчиси. Чеховга уни яқинлаштирган умумий ҳолат ҳам ёруғ ҳам ва ҳасратдир. Қаҳҳор бутун бир миллатнинг қайғу аламини кўтара олган, бутун ижодий фаолиятида кўнглида Дард силқиллаган, сиёҳдонига кўз ёш томиб турган адиб. Жамиятга аралашган Қаҳҳорни биз кўпроқ биламиз. Ботинига бекинган, энг ёруғ, энг умидбахш туйғу ва тилаклари кўнгилга ҳайдалган Қаҳҳорни деярли билмаймиз. Ваҳоланки, қаҳҳорнинг дилда чайқалган ҳақиқат ва изтиробларнинг асосий қисми юзага чиқмай қолиб кетган.
Унинг “Талант қанчалик катта, қанчалик қудратли бўлмасин, ҳар нечук юзада бўлмайди, конга ўхшаб ернинг тагида бўлади”, деган сўзлари бевосита ўзига ҳам тегишлидир. Умуман, ҳаётда ҳам, ижодда ҳам Қаҳҳор юзада юриш, юзада иш кўришга қарши бўлган. Шогирдлари баланд мартабали бир амалдор билан муроса қилиш ҳақида гапиришганда, у “Мени йўлимдан қайтаришга уринманглар – эгаман деб мени синдириб қўясизлар”, деган экан. Эгилиб-букилиш ҳадисини олган киши бундай деёлмайди.
Абдулла Қаҳҳорнинг ҳаётида ҳам юракни тирнаб, виждонни эзадиган ишми, ҳолатми балким бўлгандир. Нега бўлмасин? Ҳақиқат, адолат, тенглик ўлароф тарғибу ташвиф айлагани ҳафсизлик, адолатсизлик, ғирромлик бўлган, эркинлик, бахтиёрлик дея кўрсатган йўли қуллик ва толесизликка маҳкум қилган бир даврда адашмаслик ёхуд хато ва гуноҳдан қочиш мумкинми? Абдулла Қаҳҳорнинг сокинлиги, собирлиги ва одиллигида бир дунё андуҳ, пушаймонлик, зиддият беркинган. Шулар унинг ўзига-ўзи ҳисоб беришга, имкони бўлгани қадар ҳақиқатдан чекинмаслик ва адабиёт дахлсизлиги йўлида ҳеч ким билан муроса қилмасликка ундаган. Шу маънода Қаҳҳор бурч ва мажбурият юкини зиммасига олиш ва курашишдан толиқмаган. Талантсизни талантдан фарқлашда Қаҳҳор адашмаган. Мақтов кўтармайдиган асарни мақтамаган. Арзимас манфаатлар учун дуч келган қаланғи-қасанғининг китобига сўзбоши ёзмаган. Бундай ишларда Қаҳҳорга кимни тенг қўямиз. Қаҳҳордан бошланган гапни Қаҳҳор билан давом эттиришдан ўзга имконимиз йўқ.
Тоқат қилиб бўлмас даражада бўш, пала-партиш, устомонлик билан ёзилган “силлиқ” асарлар бугун тўлиб-тошиб кетди. Аммо ҳаммамиз гўёки томошабин. Битта Қаҳҳор эплаган ишни кўпчилик нега уддалай олмаётир, деган фикрни хаёлга ҳам яқинлаштирмаймиз.
Абдулла Қаҳҳор ўзбек насрининг энг заҳматкаш ва танти бободеҳқони эди. Ҳеч вақт у “кетмон уриб, таҳсин ва офарин умидида атрофга” аланглаб қарамаган. Доимо яратиш, илгари одимлаш шавқи билан яшаган.
Жаҳон адабиётида янги бадиий кашфиётлар яратган даҳолар сафига Қаҳҳор балки киролмас. Дунё бадиий тафаккури тажрибаларини у кенг миқёсларда балки ўзлаштира олмагандир. Адиб ҳақидаги бир гурунгда шоир Усмон Азим “Қаҳҳорнинг Чеховдан ўрганиш Чехов даражасида юксалмаган – Чеховнинг даражасида қолган”, деди. Бу гапга биз қўшилдик. Чеховнинг дунёқараши, жамиятга муносабати, адабий муҳити ва маҳорати эътиборга олинса, Усмон айтган фикрга эътироз туғилмайди. Лекин бадиий ижодда Қаҳҳор қўлга киритган ютуқлар ҳеч қайси классик ёзувчиникидан кам эмас.
Ҳаётдаги бирор бир воқеа-ҳодиса суврати, яъни зоҳирий манзарасини яратиб, моҳият мушоҳадасини ўқувчининг ўзига ҳавола этиш адабиёт ва санъатнинг қадимий усулларидандир. Бу усул Қаҳҳор асарлари, хусусан, ҳикояларига ҳам хос. Шунинг учун адиб ҳикояларини ҳар ким билими, савия ва тасаввурига яраша тушунади ёки талқин қилади. Шундан нарига ўтолмайди. Ўта олса, демак, мулоҳаза, мушоҳадада силжиш, ўзгариш бўлади. Олдин сезилмай ётган нимадир равшанлашади. Эътибордан четда қолган бирор бир иборами, деталь ёхуд рангми, ярқ этиб кўзга ташланади. қандайдир оддийлик, ҳаттоки, жўнлик билан китобхонни сеҳрлаш Қаҳҳор учун хос бир хусусиятми, деб ҳам ўйлайсан. Унинг ўтмиш мавзуида ёзилган ҳикояларининг ҳаммаси юракда бир маҳзунлик пайдо этади. “Ўҳри” ҳикоясини неча қайта ўқиганимни аниқ айта олмайман. Зериксам, нималардандир толиқиш сезсам баъзида шу ҳикояга бир назар ташлайман. Унинг оҳанги ёқади менга. Чунки ҳикоя оҳанги боболаримиз қалбидан таралгандек, улар қисматига ҳам мувофиқдир. Адиб Қобил бобо, Сотволди, Туробжон сингари қаҳрамонлар воситасида яхлит, умумлашма бир образ ихтиро этган. Бу – ҚАШШОқЛИК образи.
Қашшоқлик ва йўқсиллик одамларни бирлаштириб, ё ҳақ-ҳуқуқини танишга чорлайди, ёки ҳайвон – тилсиз махлуҳқа айлантириб, тўдага ажратиб ташлайди. Эътибор берган бўлсангиз, Қобил бобо бошига тушган ногаҳоний кулфат қўни-қўшнини дастлаб қизиқтиради. Сўнг, кўп фурсат ўтмасдан ҳеч нима бўлмагандай, ҳеч нима кўрмагандай, бирин-бирин ҳамма тарқаб кетади. Биринчидан, ҳеч биров шўрлик чолга мадад бериб, ёрдам кўрсатадиган аҳволда эмас. Иккинчидан, буни ўйлаганда ҳам қўлидан ҳеч вақо келмайди. Учинчидан, ҳар бири ўзича мададга муҳтож. Қолаверса, ғафлат ва мутеликдан озод бир банда йўқ. Нега бундай? Жавобни ўзинг ахтар, ўзинг топ, муаммоларнинг муаммосини ҳал қил ўзинг, дейди Қаҳҳор ҳикояларининг бадиий мантиғи.
Шўро давлати даврида ўзбек халқи ўзлигини билди, таниди, деган гаплар кўп чайналган. Қанақа ўзлик? Қанақа таниш? “Синчалак”да “Одам боласи циркнинг оти эмаски, қамчи қарсиллаганда, чўккаласа”, деган гап бор. Хақимизнинг ўзлигини англаши, қамчи қарсиллаши-ю чўккалаб туришдан кўп ҳам фарқланмасди. Мустабид тузум қуллик ва қарамликнинг эски, яроқсиз ҳолга келган кишан ва тузоқларини ўзгартирди, шароитга мувофиқ равишда янгилади, холос. Қўрқитиш, эзиш, қирғин, алдаш кучайса кучайди – камайтирилгани йўқ.
Абдулла Қаҳҳор “Ён дафтари”даги қайдлардан бирида, “Ғалати-ғалати “назариялар ўзи кўкариб, ўзи қуриб ётибди”, дейди. Минг афсуски, бундай муваққат “назариялар” наинки адабиёт, балки китобхонларни адабиётни англаши ва қабул қилишига ҳам катта зиён етказган. Мактаб ва олий ўқув юртларида ўргатилган мужмал, мавҳум назарий тушунчалар, саёздан саёз таҳлиллар Қаҳҳор ижодиётининг қалбига етиб боришга тўсиқ бўлган. Аслида, ҳақиқий адабий матнга бир “йўлак”дан эмас, ўқувчи хоҳласа, уддалай олса, истаган “йўл”дан киради.
Мен болалигимдан устод Абдулла Қаҳҳор китобларини ўқиб, ўрганаман. Уларнинг ҳар бири менга қадрли. Ҳар бирини қўлга қалам олиб, қайсидир бир жойларининг остига чизиб, қайсидир қаторларига белги қўйиб мутолаа қилганман. Аммо назари ўткир, мендан-да зукко киши Абдулла Қаҳҳор китобларидан бундан ҳам кўпроқ дур ва гавҳар топишига ишончим комил.

Иброҳим Ҳаққул, “Абдулла Қаҳҳор жасорати”, Тошкент, 2007.

[Farhod Sadikov]

Нега биз доимо классик асарларга мурожаат килишимиз керак.
Нега узбек тилига хозиргача Харуки Мураками ёки Орхан Памук таржима килинмаган ? Улар ахир асар ёзишда хозир дунёда энг машхур ёзувчилар.

[Husen]

Орхан Памук таржима килинмаган
Илтимос, бу саволни беришдан аввал "Жаҳон адабиёти"ни варақлаб кўринг!

[Masud Mahsudov]

Нега биз доимо классик асарларга мурожаат килишимиз керак.
Нега узбек тилига хозиргача Харуки Мураками ёки Орхан Памук таржима килинмаган ? Улар ахир асар ёзишда хозир дунёда энг машхур ёзувчилар.

Nega Sizga doim kimdir tarjima qilishi kerak? Shu savolniyam oldin o'zingizga berib ko'rdingizmi? Tarjima qilishning qanchalik mashaqqatli ekanini bilasizmi? xo'p tarjimasi yo'q ekan, nega unda o'sha asar tarjima qilingan boshqa tilni o'rganib, o'zingiz o'qimaysiz o'sha tilda?

[Nigora Umarova]

Жадидлар — миллий тарихимиздаги ноёб ҳодиса, том маънода феномен. Сабаби — фикр ва фаолият бобида бу қадар дадил кишилар ҳар қачон ҳам етишиб чиқавермаган. Улар тарих учун жуда қисқа бўлган муддат — йигирма-ўттиз йил ичида ижтимоий онг ва ижтимоий ҳаётни кескин ўзгартириб юборди! Ўзбек халқига миллий мустақиллик учун тарихий шароит етилганда ҳам бу ёвқур аждодлар меросига биринчилардан бўлиб эҳтиёж туғилгани бежиз эмас. Домла, айтинг-чи, мустақилликка эришган бугунги авлод жадид боболарнинг армонларини амалга ошира билдими? Улар илгари сурган ғоялардан яна қайсилари Ватан ва миллатнинг эртанги ҳаётини қуришга кўмак бера олади?

Саволлар "Тафаккур" журналидан олинди.

[Naim Karimov]

Жадидлар — миллий тарихимиздаги ноёб ҳодиса, том маънода феномен. Сабаби — фикр ва фаолият бобида бу қадар дадил кишилар ҳар қачон ҳам етишиб чиқавермаган. Улар тарих учун жуда қисқа бўлган муддат — йигирма-ўттиз йил ичида ижтимоий онг ва ижтимоий ҳаётни кескин ўзгартириб юборди! Ўзбек халқига миллий мустақиллик учун тарихий шароит етилганда ҳам бу ёвқур аждодлар меросига биринчилардан бўлиб эҳтиёж туғилгани бежиз эмас. Домла, айтинг-чи, мустақилликка эришган бугунги авлод жадид боболарнинг армонларини амалга ошира билдими? Улар илгари сурган ғоялардан яна қайсилари Ватан ва миллатнинг эртанги ҳаётини қуришга кўмак бера олади?


Чиндан ҳам, ХХ аср бошларида жадидларнинг тарих саҳнасига чиқиши, ҳаёт дарёсини бирдан тўлқинлантириб, уни янги ўзанга буриб юбораёзгани — фавқулодда буюк ҳодиса. Агар большевиклар Туркистон Мухториятини чақалоқлик палласидаёқ бўғиб ташламаганда, жадидлар замонавий, демократик, парламент бошқарувига асосланган маърифатли давлат моделини яратган бўлармиди?.. Ҳар ҳолда улар ўз дастурларини босқичма-босқич амалга оширишга интилган. Бунинг учун ҳатто 1917 йил воқеаларидан кейин ҳам келажакда ўзбек миллий давлатини идора қила биладиган, фан ва маданият, қишлоқ хўжалиги ва саноат соҳалари бўйича юқори малакали мутахассислар етиштириш мақсадида етмишга яқин йигит-қизни Германияга ўқишга юборган. Уларнинг режасига кўра, 1922-23 йиллардан бошлаб ҳар йили Европа мамлакатларига, шунингдек, Россиянинг Москва ва Петербург шаҳарларига кўплаб ёшлар юборилиши лозим эди. Лекин большевиклар барпо эта бошлаган давлат бундан манфаатдор эмас ва ҳатто “Қўзғол, қуллар!” дея наъра тортаётган режага зид эди. Шунинг учун улар давлат тепасига келиши биланоқ жадидларни қириб ташлашни мақсад қилиб олди ва қизил империя тарих уммонига ғарқ бўлгунига қадар ҳатто “жадид” сўзи тилга олинишига ҳам йўл қўймади.
Энди жадидларнинг орзу-армонларига келсак, уларнинг буюк орзуси 1991 йилнинг 1 сентябрида рўёбга чиқди: ўзбек халқи ниҳоят мустақил Ватанда яшаш ва ишлаш имконини қўлга киритди!

[Naim Karimov]

Лекин, шунисига аминманки, агар жадидлар ҳозирги дориломон кунларга етиб келганида ҳам Гётенинг “Фа¬уст”¬и¬даги каби “Сония! Сен гўзалсан, тўхта!” демаган бўларди. Не¬гаки, орзу ва армон — чек-чегараси бўлмаган тушунча. Жадидлар, албатта, орзу-армонлари йўлида ўқтин-ўқтин па鬬до бўлиб турадиган ҳаётий муаммоларни ечишдан таш¬қа¬ри жаҳоннинг энг тараққий этган мамлакатларига ҳам назар ташлаган ва шу мамлакатларда яшаётган халқларнинг тараққиёт даражаси билан ўз халқининг ҳаётини таққослаб, янги-янги зал¬ворли режалар ишлаб чиққан ва ниятларини рўёбга чиқаришга интилган бўларди.
Бугунги халқимизни бундан йигирма-ўттиз йил илгариги халқ билан қиёслаб бўлмайди. Мамлакатимизнинг таш¬қи қиёфаси ҳам, халқимиз дунёқараши ҳам, унинг турмуш тарзи ҳам бутунлай ўзгарди. Аммо халқнинг менталитети билан боғлиқ одатларнинг ўзгариши осон эмас. Ҳар қанча фармону қарор чиқарсангиз ҳам, саҳар-мардондан кўзини уқалаб тўйхонага кетаётган кишилар сафи озаймайди. Ҳали уйқуси қочиб улгурмаган одам тонг-саҳарлаб ҳазми оғир таомни танаввул қилиши шартми?
Жадидлар ислоҳ қилмоқчи бўлган масалалардан бири ҳам айни шу — тўй масаласи эди. Улар яшаган замонларда тўй маҳалла миқёсидаги маърака эди, холос. Одамлар ухламасдан шаҳарнинг бирф чеккасидан нариги чеккасига ош егани бормасди. Аҳолининг аксар қисми камбағал ёки ўртаҳол бўлган ва тўй харажатлари шу тоифа кишиларнинг баттар камбаҚаллашувига сабаб бўларди. Жадидлар тўй — оилавий байрам, шунинг учун кўпга ош тортаман деб қарзга ботманг, агар орзу-ҳавас йўлида сарф-харажат қилмоқчи бўлсангиз, шу маблағни фарзандингизни илмли, маърифатли этишга сарфланг, деган даъват билан чиқди.
У вақтдаги тўйларни ҳозирги дабдабали тўйлар билан асло солиштириб бўлмайди. Агар жадидлар ҳозир яшаганларида нима деган бўларди? Қўша-қўша дошқозонларда ош дамлаб, юртга тўй бергандан кўра, меҳрга муҳтож оилаларга мадад қўлинг¬ни узат, фарзандларинг таълим олаётган мактабга уч-тўртта компьютер совға қил, маҳаллангдаги ўнқир-чўнқир йўлларни асфальтлаб бер... деган бўлмасмиди?

[Naim Karimov]

Кези келганда айтиш жоизки, ҳашаматли ресторан ва тўйхоналарнинг кўпа¬йиши халқнинг бой бўлганини англатмайди. Жадидлар орзу қилган бойлар ҳали етишиб чиққанича йўқ. Фитрат домла “Ҳинд сайёҳи баёноти” асарида ХХ аср бошларидаги иқтисодий муаммолар борасида сўзлаб, бундай деб ёзган эди: “Яна бошқа масала ҳам борки, буни ҳам арз этсам: тижоратдан мақсад — бойлик орттиришдир (яъни пул топиш). Аммо сарватни (бойликни) қўлга киритишнинг йўли фақатгина тижорат эмас. Бунинг жуда кўп йўллари бор бўлиб, тижорат шулардан биридир. Бошқа йўл: “ихрож саноати”, яъни ер ости бойликларини чиқариб олиш ва “аъмол саноати”, яъни ускуналар (фабрика ва заводлар) яратишдир”.
Ўзбекистон — энг аввало, аграр мамлакат. Бугунги бойларимиз энг замонавий технологияга асосланган завод ва фабрикалар қуриб, қишлоқ хўжалик маҳсулотларидан тайёрланган рақобатбардош товарларни жаҳон бозорига олиб чиқмагунча мамлакатимиз, айниқса, қишлоқ аҳли бойимайди. Фитрат айтмоқчи, халқ ва мамлакат фаровонлиги кўп жиҳатдан ихрож ва аъмол саноатининг келажагига боҚлиқ.
Жадидлар тўйдан ташқари, гиёҳвандлик, жувонбозлик сингари миллат камолига монелик қилган масалаларга ҳам бежиз эътибор қаратмаган. Аммо уларни ҳаяжонлантирган энг муҳим масала маърифат эди.
ХХ асрда қандай оламшумул воқеалар содир бўлган бўлса, буларнинг барчаси юксак ақл-заковат ва билимнинг самараси эди. ХХI асрда яшаётган ёш ватандошларимиз жаҳонга Мусо Хоразмий, Аҳмад ФарҚоний, Абу Наср Форобий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий сингари машҳур сиймоларни етиштириб берган ўзбек халқининг илмий ва ижодий салоҳиятини намойиш эта оладиган етук инсон бўла оладими? Бор-йўғи, икки-уч минг нусхада чоп этилаётган китобларни ҳам сотиб олмайдиган, олий ва ўрта махсус ўқув юртларидаги маърузаларни хуши келганда бориб тинглайдиган ёшлар буюк аждодларига муносиб маърифатли ворис бўла олармикан?..
Агар жадидлар бизнинг кунларга эсон-омон етиб келганида яна енг шимариб ишлаган бўлардилар.

[Nigora Umarova]

Домла, ўзингиз ҳам кўп бор такрорлагансиз, ўтган асрда ўзбек адабиёти 20-, 60-, 80-йиллардаги қисқа муддатли эркин нафас олишларни айтмаса, асосан, эрксизлик сиртмоғида бўғилиб яшади. Қанча-қанча адиблар, тўғрироғи, сара, гул адиблар жисман маҳв этиб юборилди. Тирик қолганлар қалбида эса бир умр қўрқув ва ҳадик яшади. Бу қўрқув ва ҳадик ижодкорнинг асл “Мен”ини итоатда сақлаб турган хоин “Мен” эди. Бадиий ижод табиатини биласиз: чинакам асар фақат илҳом туфайли дунё юзини кўради, илҳомни эса фақат озод руҳдан қидирмоқ керак. Хуллас, ХХ асрда қалам аҳли аксар муте аҳволда илҳомсиз асарлар яратган экан, бу давр адабиётини тўлақонли деб ҳисоблаб бўладими? Ҳолбуки, Сиз бу даврни ўзбек адабиётининг олтин асри деб атайсиз. Бунда қандай принципларга асосланасиз?

[Naim Karimov]

Домла, ўзингиз ҳам кўп бор такрорлагансиз, ўтган асрда ўзбек адабиёти 20-, 60-, 80-йиллардаги қисқа муддатли эркин нафас олишларни айтмаса, асосан, эрксизлик сиртмоғида бўғилиб яшади. Қанча-қанча адиблар, тўғрироғи, сара, гул адиблар жисман маҳв этиб юборилди. Тирик қолганлар қалбида эса бир умр қўрқув ва ҳадик яшади. Бу қўрқув ва ҳадик ижодкорнинг асл “Мен”ини итоатда сақлаб турган хоин “Мен” эди. Бадиий ижод табиатини биласиз: чинакам асар фақат илҳом туфайли дунё юзини кўради, илҳомни эса фақат озод руҳдан қидирмоқ керак. Хуллас, ХХ асрда қалам аҳли аксар муте аҳволда илҳомсиз асарлар яратган экан, бу давр адабиётини тўлақонли деб ҳисоблаб бўладими? Ҳолбуки, Сиз бу даврни ўзбек адабиётининг олтин асри деб атайсиз. Бунда қандай принципларга асосланасиз?

Чинакам асар фақат илҳом туфайли туғилади, дейиш у қадар тўғри эмас. Ёзувчи ёки шоирнинг адабиёт олдидаги, салафлари олдидаги бурчини чуқур ҳис этиши (Алишер Навоийнинг “Хамса”си сингари), ҳаётда нохуш воқеалар рўй бераётган, инсоф ва диёнат каби фазилатлар хира тортиб, миллат жар ёқасига яқинлашган бир пайтда халқни огоҳ қилиш эҳтиёжи пайдо бўлиши (Абдулла Қодирийнинг “Ўтган кунлар”и сингари) ёки турмуш машаққатларидан эзилиб, яшаш учун кураш туйҚусини йўқотган кишилардан фарқли ўлароқ, бир ўсимликнинг тоғу тошларни тешиб кўкка юксалиши ҳам (Ойбекнинг “Наъматак”и сингари) чинакам асарларнинг майдонга келишига сабаб бўлиши мумкин. Биз илҳомнинг ижодий жараёндаги аҳамиятини ҳаддан зиёд ошириб юборамиз. Тўғри, лирик шеърият намуналари яралишида илҳомнинг аҳамияти катта. Лекин илҳом — оний ҳолат, холос. Йирик эпик асарларнинг, айниқса, қисса ва романларнинг майдонга келишида ёзувчи маҳорати, ижодий малака, профессионализм ғоят муҳимдир.
Ўтган асрнинг 20-йилларидан 90-йилларига қадар давом этган шўролар даврида қандай бедодликлар содир этилган бўлмасин, адабиётимиз худди шу давр¬да Абдулла Қодирий, Ойбек, Ғафур Ғулом сингари буюк ёзувчиларни етиштириб берди. Шу даврда адабиётимиз хазинаси роман, қисса, достон, баллада, пьеса сингари янги жанрлар ва уларнинг хилма-хил шакллари билан бойиди. Янги ўзбек адабий тили худди шу даврда шаклланиб, олмос қирраларини намоён этди. Шеърий асарлар 5-10 минг, насрий асарлар 10-50 минглаб нусхада нашр этилиб, ўзбеклар жаҳондаги энг китобхон халқлардан бирига айланди. Бундай адабий даврни “тўлақонли эмас”, дейиш инсофдан бўлмас.

[Naim Karimov]

Шайхзоданинг “Искандар Зулқарнайн” деган балладаси бор. Халқ эртагига асосланган бу асарда тасвирланишича, Искандарнинг сочини олаётиб бошидаги шохни кўриб қолган сартарош бу даҳшатли сирни яшира берганидан қорни ёрилар даражага келиб қолади. Шундан кейин бояқиш тоғу тошларга бориб, “Искандарнинг шохи бор!” дейди-да, юрагини бўшатиб олади. Иттифоқо, мол боқиб юриб, ўша ерга бориб қолган чўпон қамишдан най ясаб чалса, ундан фақат ўша садо чиқади: “Искандарнинг шохи бор!..”
Шайхзода балладани шундай равон, болаларбоп қилиб ёзганки, унча-мунча одам унинг сиз айтган эрксизлик даври ҳақидаги асар эканини сезмайди. Эҳтимол, шоир¬нинг ўзи ҳам асарга катта ижтимоий-сиёсий маъно юклаш ниятида бўлмагандир.
Биз ҳозир шўро ҳокимияти йилларида халқимиз бошдан кечирган даврни, айрим танаффусларни истисно этганда, бошдан-оёқ эрксизлик даври, деб биламиз. Аммо шу даврда рўй берган синфий кураш манзаралари Ҳамид Олимжон, Абдулла Қаҳҳор, Комил Яшин, ҳатто Абдулла Қодирий ижодида ҳам ўзининг ижобий талқинини топган. Уларнинг аксари 20-йилларда Саъдулла Қосимов бошчилигидаги суд ва прокуратура, Боту ва Рамзий бошчилигидаги маориф халқ комиссарлиги ходимларининг, Мунаввар қори бошчилигидаги “миллий иттиҳодчилар”нинг қамоққа олинишини тўғри ҳисоблаб, “Ўлим ёвга!” деб шеър¬лар ёзган. “Мен совет ҳокимиятига ишонар ва бу ҳокимият амалга оширган ишларни тўғри, деб ўйлар эдим”, деб эътироф этган эди Абдулла Қаҳҳор.

[Naim Karimov]

Адабиёт шундай қудратки, у, Ойбекнинг наъматаги сингари метин тошни ҳам тешиб-ёриб чиқади. Мамлакат ичкарисида, оиласи бағрида яшаб ижод қилган ёзувчиларни қўя турайлик-да, Магадандаги лагерлардан бирида азоб-уқубат чекиб ётган Усмон Носир ўша ерда бир неча достон ёзганини кўз олдимизга келтирайлик. (Афсуски, бу асарларни ҳанузгача қидириб тополмаймиз.) Маҳбуслару лагерь назоратчиларидан иборат зулм ва ўлим масканида Усмон Носирга илҳом қаердан ҳам келсин? У Олой бозори яқинидаги қамоқхонада ётганида деворларга мана бу сатрларни илҳом келгани туфайли ёзиб ташламаган:

...Қарға қағиллашда этса ҳам давом,
Булбул навосига эл солур қулоқ.
Жарликда ҳам қайнар, беором қайнар
Эл назари тушган илҳомгоҳ булоқ.
Ўлмаслик даъвосин қилмоқ номардлик,
Ном қолдирмоқ учун урин оламда.
Эзгу ишинг қодир узоқ яшашга,
Қуламас бир ўрин берур оламда.
Умидим бор: булбулинг бўлиб,
Қурмоқликка бошингда ошён.
Вомиқ, Фарҳод, Мажнундан кўра
Муҳаббатим ҳадсиз, бепоён.

Бу сатрлар — илҳомий ҳолнинг меваси эмас, балки туҳмат тоши остида эзилиб ётган Шоир қалбининг ҳайқириғи. Бу сатрлар зарурат тақозоси билан туғилган. Бу сатрлар Инсон руҳининг вулқоний тошқинидир.
Шундай сўзлардан кейин қандай принципларга асосланиб, ХХ аср адабиётини “олтин аср” дейишим мумкин? Албатта, унинг ҳеч қайси аср адабиётига ўхшамаганига асосланиб. Халқ ва жамият дарди билан яшаганига асосланиб. Тил ва тасвир бобида ғоят гўзаллиги ва бойлигига асосланиб. Қафасдаги булбул янглиғ жўшиб сайрагани ва айрим китобхон гуруҳларни эмас, бутун халқни нафис сўз шайдосига айлантирганига асосланиб...

[Nigora Umarova]

Кўп бўлгани йўқ, “ХХ аср адабиёти манзаралари” деб номланган тадқиқотингизнинг салмоқдор биринчи китоби босилиб чиқди. Айни вақт¬да иккинчи китобни ҳам нашрга тайёрлаш борасида ишлаётган бўлсангиз керак. Одатда, биз бундай китоблар жамоавий ижод маҳсули сифатида дунёга келади, деб ўйлашга ўрганиб қолганмиз. Сизнинг тажрибангиз, гарчи ягона бўлмаса-да, ҳарқалай, кўп учрайдиган ҳодиса ҳам эмас. Албатта, бундай йирик тадқиқот фазилатлар билан бирга қусурлар ҳам бўлиши табиий. Улар хусусида соҳа мутахассислари ҳали батафсил фикр юритар. Ҳозирча бизни ушбу тадқиқот қандай юзага келгани, унинг асосига қандай концепция қўйилгани қизиқтиради...

[Naim Karimov]

Кўп бўлгани йўқ, “ХХ аср адабиёти манзаралари” деб номланган тадқиқотингизнинг салмоқдор биринчи китоби босилиб чиқди. Айни вақт¬да иккинчи китобни ҳам нашрга тайёрлаш борасида ишлаётган бўлсангиз керак. Одатда, биз бундай китоблар жамоавий ижод маҳсули сифатида дунёга келади, деб ўйлашга ўрганиб қолганмиз. Сизнинг тажрибангиз, гарчи ягона бўлмаса-да, ҳарқалай, кўп учрайдиган ҳодиса ҳам эмас. Албатта, бундай йирик тадқиқот фазилатлар билан бирга қусурлар ҳам бўлиши табиий. Улар хусусида соҳа мутахассислари ҳали батафсил фикр юритар. Ҳозирча бизни ушбу тадқиқот қандай юзага келгани, унинг асосига қандай концепция қўйилгани қизиқтиради...

Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти “Ўзбек адабиёти тарихи” деган монументал тадқиқот устида иш бошлаган. Унда ўзбек халқ оғзаки ижоди ва ёзма адабиётининг энг қадимги давр¬ларидан ҳозирга қадар босиб ўтган йўли, шу йўлда орттирган тажриба сабоқлари, йирик ёзувчилар ижоди таҳлил қилиб берилади. Бу шундай катта адабий-маданий даврки, бир киши ёки бир хил йўналишдаги адабиётшунослар гуруҳи бажарадиган иш эмас. ХХ аср адабиёти — ана шу бой тарихга эга ўзбек сўз санъатининг энг муҳим даврларидан бири. Сиз айт¬гандек, бу давр тарихини бир киши ёзиши қийин. Шунинг учун ҳам китоб “ХХ аср адабиёти манзаралари” деб аталади. (Сарлавҳа узун бўлмаслиги учун “ўзбек” сўзи тушириб қолдирилган.)
“Манзаралар”нинг нашр этилган биринчи китоби жадид адабиётининг юзага келишидан 30-йилларнинг ўрталарига қадар бўлган давр ва шу даврда яшаган ёзувчилар ижодига бағишланган. Бу давр адабиёти турли-туман ижтимоий силсилалар жараёнида кечган. Адабиёт оламига кириб келган ёзувчилар, бир томондан, янги ўзбек адабиётини яратиш ишига бел боҚлаган ва улкан ишни амалга оширган бўлса, иккинчи томондан, бамисоли тўққиз балли денгиз пўртанаси оша сузиб борган кема янглиғ, даврнинг даҳшатли ижтимоий-сиёсий силсилаларини бошдан кечирган ва пировардида, қай бир тарзда эса-да, шўро даври фожиаларининг қурбони бўлган.

[Naim Karimov]

Тақдир менга шу даврда сиёсий қатағоннинг аччиқ тузини тотган ижодкор юртдошларимиз ҳаёти ва фожиали тақдирини озми-кўпми ўрганиш имконини берди. Шу туфайли жабрдийда ёзувчиларнинг истиқлолгача темир сандиқларда сақланиб келган “иш”ларини ўргандим. Бу ”иш”лар орқали ўша зиёлилар ва улар яшаган давр ҳақидаги ҳақиқат зарралари билан танишдим. Бу “зарралар” 30 — 50-йиллар жабрини чеккан ёзувчилар ҳаётининг айрим номаълум саҳифаларини ёритиб юборди. Мен “Манзаралар”да ХХ асрда яшаган ўзбек ёзувчилари ижоди ва улар орқали ўша даврдаги адабий жараённинг соф илмий тад¬қиқи ва таҳлилини беришни эмас, балки унинг ижтимоий-сиёсий ва маданий тавсифномасига ҳамда ёзувчилар ҳаёти ва ижодига оид мумкин қадар янги маълумотларни беришга уриндим. Ўйлайманки, улар яратилажак “Тарих” учун материал бўлиб хизмат қилади. Айтмоқчиманки, “Манзаралар”ни ёзишдан бирдан-бир мақсадим “Тарих” учун материал тайёрлаш эди.
Шу вақтгача яратилиб келаётган “тарих”ларда ҳам, муайян ёзувчи ижодига баҚишланган монографияларда ҳам кўпинча тарихий шароитнинг, ижтимоий силсилаларнинг адабий жараёнга таъсирини четлаб ўтганимиздек, ёзувчиларнинг шахсий ҳаётига ҳам эътиборсизлик билан қараймиз. Ҳолбуки, ёзувчи ҳаёти қайси тарихий шароитда, қайси ижодий ва маиший муҳитда кечса, ўша шароит ва муҳит унинг ижодига албатта ўз муҳрини босади.
Агар бу сўзларимни концепциянинг жайдари ифодаси сифатида қабул қилсангиз, мамнун бўлардим.

[Nigora Umarova]

Хабарингиз бор, давлатимиз раҳбари Ислом Каримовнинг Ўзбекис¬тон Ёзувчилар уюшмаси фаолияти самарадорлигини ошириш юзасидан фикр-мулоҳазалари матбуотда эълон қилинди. Ушбу фикр-мулоҳазалар ҳозир нафақат шоир ва ёзувчилар, балки бутун жамоатчилик орасида қизғин муҳокама этилмоқда. Миллий адабиёт равнақига бефарқ бўлмаган бир инсон ва олим сифатида, айтингчи, Президент фикр-мулоҳазалари Сизда қандай ўй ва кечинмалар уйғотди? Сўз санъатимизнинг ҳозирги аҳволи ҳақида шахсий фикрингиз қандай? Унинг эртанги куни, Сизнингча, қандай бўлиши керак? Адабиёт маънавият негизи сифатидаги бурчини қай тарзда адо этиши лозим деб ҳисоблайсиз?

[Naim Karimov]

Хабарингиз бор, давлатимиз раҳбари Ислом Каримовнинг Ўзбекис¬тон Ёзувчилар уюшмаси фаолияти самарадорлигини ошириш юзасидан фикр-мулоҳазалари матбуотда эълон қилинди. Ушбу фикр-мулоҳазалар ҳозир нафақат шоир ва ёзувчилар, балки бутун жамоатчилик орасида қизғин муҳокама этилмоқда. Миллий адабиёт равнақига бефарқ бўлмаган бир инсон ва олим сифатида, айтингчи, Президент фикр-мулоҳазалари Сизда қандай ўй ва кечинмалар уйғотди? Сўз санъатимизнинг ҳозирги аҳволи ҳақида шахсий фикрингиз қандай? Унинг эртанги куни, Сизнингча, қандай бўлиши керак? Адабиёт маънавият негизи сифатидаги бурчини қай тарзда адо этиши лозим деб ҳисоблайсиз?

СССР парчаланиб, унинг харобалари ўрнида мустақил давлатлар пайдо бўлгач, жамият ҳаётининг ҳамма соҳаларини бозор иқтисоди қонунлари идора эта бошлади. Моддий ва маънавий қадриятларга муносабат кескин ўзгарди. Куни кеча яхши маош олиб, башанг кийиниб юрган элнинг олд кишилари — ўқитувчилар, ёзувчилар, олимлар, кутилмаганда, ўз мавқеини бой бериб қўйди. Кўча-кўйларда олдига хонтахта қўйиб, сигаретми, сақичми сота бошлаганлар эса бир-икки кунда уларнинг бир ойлик маошини топадиган бўлди. Ипподромда дўкон очганларни-ку асти қўяберинг. Ўқитувчининг, ёзувчининг, олимнинг дарвозахонасида бўлмаган машина уларнинг уйида пайдо бўлди. Шу тарзда илм-фанга, адабиётга, санъатга бўлган эътибор сусайиб, соҳа мутахассисларининг кечаги обрў-эътибори совун кўпигидек ғойиб бўлди-қолди. Натижада, ёзувчиларнинг бир қисми рўзғор тебратиш илинжида ўзга соҳаларни ихтиёр қила бошлади. Бошқа қисми эса ёзган китобини нашр эттириш учун ҳомий излашга тушди. Бундай шароитда бели бақувват одамлар мардикор ёллаб, асар ёздирадиган ва чоп эттирадиган ҳам бўлди.
Агар адабиёт карвони шу тарзда одим отаверса, унинг “олтин аср”ида эришган ютуқларидан из ҳам қолмаслиги мумкин эди.

[Naim Karimov]

Шундай мураккаб шароитда Президентимиз “Адабиётга эътибор — маънавиятга эътибор, келажакка эътибор” деган шиор билан чиқди. Биз, адабиётшунослар ва адиблар Президентимизнинг Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси фаолиятининг самарадорлигини ошириш бўйича муҳим амалий таклифларини эшитиб, сўнгра шу таклифлар асосида эълон қилинган мақола ва рисолани ўқиб, ҳайратга тушдик. Бу суҳбат ва рисолада билдирилган фикрлар шунчаки кўнгил кўтариш истагида айтилган гаплар эмас. Бу гаплар замирида катта ишларни амалга ошириш, адабиётимиз томирларига янги қон юбориш мақсади ётади.
Бир замонлар адабий ҳаётнинг гавжум маркази бўлган Ёзувчилар уюшмаси сўнгги йилларда ижод аҳли ўртасидаги обрў-эътиборини йўқота бошлаганди. Уюшма қошидаги Адабиёт жамғармаси ҳам, поликлиника ҳам, Ижод боғи ҳам ачинарли бир аҳволга тушиб қолганди. Президентимизнинг шу суҳбатидан — адабиётимиз муаммоларига катта эътибор бериб, оталарча ғамхўрлик кўрсата бошлаганидан кейин харобага айланган Ижод боҚини ҳам, поликлиникани ҳам қайта қуриш ва жиҳозлаш учун, билишимча, катта маблағ ажратилди. Жаҳон молиявий инқирози шароитида шунча маблағ ажратилиши ҳазилакам гап эмас. Ўзбек адабиёти, унинг ҳозирги таниқли намояндалари ва эртанги вакилларига эътибор берилса, ёзувчининг халқ ўртасидаги обрў-эътибори тикланса, ошса, бу халқимиз маънавиятининг юксалишига қўшилажак муҳим ҳисса бўлади.
Абдулла Қаҳҳор, ХХI аср адабиёти буюк адабиёт бўлади, деган эди. Адабиёт шу даражага эришиши учун, аввало, ёш ижодкорларни тарбия¬лаш лозим. Миллий университетнинг филология факультети қошида ташкил этилган Олий адабиёт курсининг ўзигина бу вазифани уддалай олмайди. Менимча, ҳозирги Санъат институти базасида Адабиёт ва санъат институтини ташкил этиш мақсадга мувофиқ. Бу институтда адабиёт назарияси, тарихи ва ҳозирги адабий жараён бўйича маърузалар ўқиш билан бирга, йирик ёзувчилар раҳбарлик қиладиган устахоналарни ташкил этиб, талабаларни бевосита ижод табиати, маҳорат сирлари билан ошно қилиш имконияти ҳам туғилади. Масалан, талабалар “Шароф Бошбеков устахонаси”дан драматургия жанрининг қонун-қоидаларини мукаммал ўрганиб чиқади.
Ёзувчилар уюшмаси бир замонлар адабий жараёнга фаол аралашиб, қизғин баҳс ва мунозаралар, ижодий кечалар ўтказиб турарди. Эътиборга молик асарлар университет ва институтларда муҳокама қилинар, янги асарга бўлган эътибор халқда, айниқса, ёшларда катта қизиқиш уйғотар эди. Халқ “Навоий” романи ёки “Вақт” шеърининг эълон қилинишини чинакам байрамдек кутиб олган. Агар адабиётга эътибор аввалги мақомига эришса, бугун чиқаётган “зўраки ёзувчи”лар сафи ўз-ўзидан сийраклашиб, бора-бора йўқолиб кетишига шубҳа йўқ.
Адабиёт, адабий асар — инсон руҳини покловчи, унинг маънавий оламини ҳаётбахш нурлар билан мунаввар қилувчи, унга турмушнинг синов ва машаққатларини енгиб ўтиш кучини бағишловчи, унинг эрк ва иродаси пўлат янглиғ тобланишига ёрдам берувчи омилдир. Ҳозирги ўзбек адабиётининг ана шундай кучга эга бўлиши учун шарт-шароит йўқ эмас.

[Nigora Umarova]

Сиз Чўлпон, Ойбек, Усмон Носир, Ҳамид Олимжон, Мақсуд Шайхзода тўғрисида монографик тадқиқотлар эълон қилгансиз. Изланишлар давомида уларни нафақат ижодкор, балки шахс сифатида ҳам билишга, англашга интилгансиз. Табиийки, улардан ҳар бирининг миллат зиёлиси сифатидаги қиёфасини аниқ кўз олдингизга келтира оласиз. Бугунги зиёлиларимизни улар билан қиёслаб кўришга ҳеч ҳаракат қилганмисиз ва бу борада қандай хулосаларга келгансиз?

[Naim Karimov]

Сиз Чўлпон, Ойбек, Усмон Носир, Ҳамид Олимжон, Мақсуд Шайхзода тўғрисида монографик тадқиқотлар эълон қилгансиз. Изланишлар давомида уларни нафақат ижодкор, балки шахс сифатида ҳам билишга, англашга интилгансиз. Табиийки, улардан ҳар бирининг миллат зиёлиси сифатидаги қиёфасини аниқ кўз олдингизга келтира оласиз. Бугунги зиёлиларимизни улар билан қиёслаб кўришга ҳеч ҳаракат қилганмисиз ва бу борада қандай хулосаларга келгансиз?

Ойбек ва Ғафур Ғулом авлоди Чўлпон ва Фитрат авлодидан фарқ қилганидек, ҳозирги авлод нафақат Асқад Мухтор ва Шуҳрат, балки Эркин Воҳидов ва Абдулла Орипов авлодидан ҳам фарқ қилади. Ҳеч бир замонда бир авлод аввалги авлодга хос барча фазилатларнинг вориси бўлмаган. Ҳар бир тарихий давр ўз авлодини яратади. Лекин бу ҳар бир авлод орасидан Чўлпон ёки Ҳамид Олимжонга ўхшаган ёзувчилар чиқмайди, дегани эмас. Ҳар бир авлод ўзини яратган давр “сут”ини эмиб, улғайиб боради.
Мен адабиётимизнинг ҳозирги ва эртанги авлоди вакилларига, ёзувчи, бош¬қа соҳа кишиларидан фарқли ўлароқ, халқ дарди ва интилишлари билан яшовчи киши, шунинг учун ҳам сиз китобхонларнинг — адабиёт мухлисларининг руҳан бой ва гўзал, олижаноб, имон-эътиқодли, фидойи, ҳалол, камтар, халқ ва жамият олдидаги бурчини чуқур ҳис этувчи шахслар бўлишига ҳисса қўша олувчи ижодкор бўлиб улғайишингизни истайман, деган бўлардим.
Ўйлайманки, бу фазилатлар, биринчи навбатда, ёзувчининг ўзида ҳам бўлиши лозим.

[Nigora Umarova]

Муҳтарам форумдошлар!
Эътиборингизга "Замон ва адабиёт" мавзусидаги суҳбатнинг давомини ҳавола қилмоқдаман.
Саволларни тақдим этганликлари учун "Шарқ юлдузи" журнали бош муҳаррири ёзувчи, шоир, адабиётшунос олим Улуғбек Ҳамдамга ўз миннатдорчилигимни билдираман.

[Nigora Umarova]

У. ҲАМДАМ:
Устоз, негадир кейинги пайтларда адабиётнинг вазифаси тўғрисида кўп ўйлайман. Мундоқ қарасак, бундан бир-бир ярим аср муқаддам адабиётнинг ижтимоий функцияси ҳақида бугунгидек гапирилмаган экан. (Зеро, бунга асоснинг ўзи бўлмаган). ХIХ аср охири ва айниқса, ХХ аср аввалига келиб эса унинг зиммасида ғоят салмоқдор ижтимоий вазифа пайдо бўлдики, натижада бир неча ўн йил мобайнида адабиётнинг ажралмас узвига айланди. Вақтлар бўлдики, адабиёт одамларнинг дунёқарашларини, ҳаётга ёндашувларини, кайфиятларини белгилади, уларни йўналтирди. Бугун эса ундай эмас. Демак, давр ва унинг кайфиятига қараб адабиётнинг инсон (ўқувчи) олдидаги вазифалари ўзгариб турар эканда...

[Naim Karimov]

У. ҲАМДАМ:
Устоз, негадир кейинги пайтларда адабиётнинг вазифаси тўғрисида кўп ўйлайман. Мундоқ қарасак, бундан бир-бир ярим аср муқаддам адабиётнинг ижтимоий функцияси ҳақида бугунгидек гапирилмаган экан. (Зеро, бунга асоснинг ўзи бўлмаган). ХIХ аср охири ва айниқса, ХХ аср аввалига келиб эса унинг зиммасида ғоят салмоқдор ижтимоий вазифа пайдо бўлдики, натижада бир неча ўн йил мобайнида адабиётнинг ажралмас узвига айланди. Вақтлар бўлдики, адабиёт одамларнинг дунёқарашларини, ҳаётга ёндашувларини, кайфиятларини белгилади, уларни йўналтирди. Бугун эса ундай эмас. Демак, давр ва унинг кайфиятига қараб адабиётнинг инсон (ўқувчи) олдидаги вазифалари ўзгариб турар эканда...

Тарих ХIХ аср охири - ХХ аср бошларида дунёга келган жадид адабиётининг олдига муҳим масалаларни қўйди. Жадид маърифатпарварлари ХYII-XIX асрлардаги ижтимоий-иқтисодий таназзул ҳамда Кауфманлар, Скобелевлар, Черняевлар, Мочаловларнинг ваҳшийликлари ва зулми остида эзилган, қадди букилган, ўз Ватанида эркин яшаш ҳуқуқидан маҳрум бўлган халқни уйғотиш вазифасини қўйди. Жадидлар ўз зиммаларига қўйилган шу тарихий вазифани шараф билан бажардилар. Шунинг ўзиёқ биздан уларга, уларнинг ижтимоий-маърифий ва ижодий фаолиятига катта ҳурмат билан муносабатда бўлишимизни тақозо этади. Менинг бу масалага тўхтаб ўтишимнинг боиси шундаки, жадидлар адабиётнинг ижтимоий функцияси (вазифаси)ни ошириб юбордилар, бадиий адабиёт елкасига катта ижтимоий вазифани юкладилар. Халқнинг тарихий тақдирини ўзгартириш учун адабиёт энди кураш қуролига ҳам айланиши зарур эди. Жадидлар шу масалага жуда нозик ёндашиб, дастлаб маърифатпарварлик ғоялари билан тўйинган асарларни яратдилар. Кейин эса: “Онам, сени қутқармоқ учун жонми керакдур? Номусми, виждон била иймонми керакдур?” деб ўзларининг эрк ва ҳуррият йўлида жонларини фидо қилишга ҳам тайёр эканликларини айтдилар. Шу сатрлар ёшларнинг илғор қисмида ҳуррият учун кураш истаги ва мақсадини уйғотди.
Шундай “ижтимоийлашган” жадид адиблари қаламкаш биродарлари ижодига ҳаёт ҳақиқатини ҳаққоний акс эттириш нуқтаи назаридан ёндашдилар. Чўлпон “Фарғона фожиалари” пьесасида шу масалада чекинган Ҳамзани қаттиқ койиди. Аммо жадид танқидчилигининг бундай “ижтимоийлашиш”и замирида халқ ва мамлакат тақдири билан боғлиқ мақсад ётган эди.
1917 йилдан кейин, бошқа қўшни миллий адабиётларда бўлганидек, ўзбек адабиётида ҳам жадид адабиёти эришган марралардан ва миллий адабий илдизлардан узоқлашиш, рус йўқсил адибларининг, кейинчалик рус мумтоз адибларининг шўро мафкурасига зид бўлмаган асарларини таржима қилиш, адабиётни шўро даври ғояларини тарғиб қилувчи минбарга айлантириш жараёни кечди.
Агар рухсат берсангиз, шу ерда бир “лирик чекиниш” қилсам. 1921-1923 йилларда Самарқандда нашр этилган “Меҳнаткашлар товуши” газетасига дастлаб Мирсалимов, кейин З.Бурнашева деган татар зиёлилари муҳаррирлик қилишган. Агар биринчи муҳаррир газетадан маҳаллий ходимлар ва мухбирларни қувиб чиқарган бўлса, иккинчиси муҳаррирлик курсини эгаллаши билан газетада Беҳбудий номининг тилга олинишига йўл қўймаган. У ҳатто: “Яхши бўлган эканким, Беҳбудий ўлдирилган экан. Агар Беҳбудий бу кунда тирик бўлса эди, Туркистоннинг устига иккинчи Анвар пошони келтириб, ўзи бирор мансабга эга бўлур эди”, деб ўз хатти-ҳаракатининг тўғрилигини асосламоқчи бўлган. Куни кеча маҳаллий раҳбарлар ва ижодкорлар ёрдамида адабиёт ва журналистикага кириб келган кимсалар тирик ва марҳум ўзбек ёзувчиларини миллатчиликда, совет давлатига қарши кайфиятда айблаб, ишдан ҳайдалиш ёки қамалиш хавфи остида қолган миллий адабиёт намояндаларининг шўро позициясига ўтишларига ўз ҳиссаларини қўшганлар. Партия турли миллатга мансуб шундай ҳайбаракачилар ёрдамида адабиётнинг советлашиш жараёнини амалга оширган.
Сиз айтганингиздек, бугун адабиётнинг халқ олдидаги вазифаси ўзгарди. Ўзбекистоннинг миллий давлат байроғи ҳилпираб турган ҳозирги даврда адабиёт ҳам ўз олдига ҳалқ ва мамлакатнинг янги тарихи билан уйғун вазифаларни қўймоқда. Бу вазифалар биринчи навбатда ёш авлодларнинг илғор дунёқарашини шакллантиришга, маънавий оламни бойитишга, фидойи аждодларнинг ватанпарварлик ва халқпарварлик анъаналарини давом эттиришга қаратилган бўлса, айни муддао бўлурди.

[Nigora Umarova]

У. ҲАМДАМ:
Устоз, авлодлар алмашинуви - ҳаёт қонуни. Лекин авлодлар билан бирга дунёқарашлар ҳам ўрин алмашади. Бунга ҳам бағрикенглик билан қарашимиз керак, албатта. Айни чоғда юқоридаги гапдан “ҳар қандай янги авлод аввалгисидан яхшироқ (тўғрироқ) бўлади”, деган маъно чиқмайди. Чунки ҳар авлоднинг ўзига яраша кучли ва ожиз тарафлари мавжуд. Шу маънода сиз мансуб адабиётшунослар авлодининг ютуқлари нималарда эдию ожизликлари қаерларда кўзга ташланади?..
Менинг назаримда, адабиёт ва санъат ғоят мафкуралашган бир даврда яшаганликлари бу авлод вакилларининг ижодларига ўз таъсирини ўтказди. Натижада улар қолдирган қимматли меросда айрим мафкуравий чекланишлар кўзга ташланади. Шунга қарамай, катта авлод вакиллари ҳаётларини ягона ишга бағишлай олдилар. Яъни сизлар учун адабиёт иши муқаддас иш эди. Сизлар адабиётнинг инсон турмушидаги, маънавий оламидаги мислсиз ўрнига қатъий ишониб келган авлодсизлар. Алалхусус, мазкур ишонч ўзбек адабиётшунослигининг Беҳбудийю Фитрат, Чўлпону Ойбеклар тамал тошини қўйиб кетган пойдеворини янада мустаҳкамлаш йўлидаги фундаментал тадқиқотларингизнинг яратилишига замин ҳозирлади. Назаримда сизнинг авлод ана шундай шарафли ишга ўзининг муносиб ҳиссасини қўша билди, тўғрими?
Устоз, ана шу айтилганлардан келиб чиққан ҳолда хулоса қилсак, ХХ аср ўзбек танқидий тафаккур тадрижи сизнингча, қандай қиёфа эга?..

[Naim Karimov]

У. ҲАМДАМ:
Устоз, авлодлар алмашинуви - ҳаёт қонуни. Лекин авлодлар билан бирга дунёқарашлар ҳам ўрин алмашади. Бунга ҳам бағрикенглик билан қарашимиз керак, албатта. Айни чоғда юқоридаги гапдан “ҳар қандай янги авлод аввалгисидан яхшироқ (тўғрироқ) бўлади”, деган маъно чиқмайди. Чунки ҳар авлоднинг ўзига яраша кучли ва ожиз тарафлари мавжуд. Шу маънода сиз мансуб адабиётшунослар авлодининг ютуқлари нималарда эдию ожизликлари қаерларда кўзга ташланади?..
Менинг назаримда, адабиёт ва санъат ғоят мафкуралашган бир даврда яшаганликлари бу авлод вакилларининг ижодларига ўз таъсирини ўтказди. Натижада улар қолдирган қимматли меросда айрим мафкуравий чекланишлар кўзга ташланади. Шунга қарамай, катта авлод вакиллари ҳаётларини ягона ишга бағишлай олдилар. Яъни сизлар учун адабиёт иши муқаддас иш эди. Сизлар адабиётнинг инсон турмушидаги, маънавий оламидаги мислсиз ўрнига қатъий ишониб келган авлодсизлар. Алалхусус, мазкур ишонч ўзбек адабиётшунослигининг Беҳбудийю Фитрат, Чўлпону Ойбеклар тамал тошини қўйиб кетган пойдеворини янада мустаҳкамлаш йўлидаги фундаментал тадқиқотларингизнинг яратилишига замин ҳозирлади. Назаримда сизнинг авлод ана шундай шарафли ишга ўзининг муносиб ҳиссасини қўша билди, тўғрими?
Устоз, ана шу айтилганлардан келиб чиққан ҳолда хулоса қилсак, ХХ аср ўзбек танқидий тафаккур тадрижи сизнингча, қандай қиёфа эга?..

Камина мансуб бўлган адабиётшунослар авлодининг ютуқ ва ожизликларидан аввал ўзбек адабиётшунослик фанининг илдизларига мухтасар бир йўсинда назар ташласак. Ўзбек ёзма адабиёти пайдо бўлибдики, унинг йўлдоши сифатида адабиётшунослик фанининг ҳам куртаклари кўрина бошлаган. Ёзувчилар ўзларининг ёки қаламкаш биродарларининг ҳаёт ва ижодлари тўғрисида турли йўллар билан фикр баён қилишган. Тазкиралар тузила бошлаган. Илми аруз, илми қофия, илми бадеа сингари ўзбек адабиётининг назарий масалаларини ўрганувчи “фан тармоқлари” туғилган. Бедилхонлик, навоийхонлик, фузулийхонлик “тўгараклар”и пайдо бўлган. Бу “фан тармоқлари” ва “тўгараклар”нинг диққат марказида бадиий ижоднинг ўзига хос специфик масалалари турган. Ижодкорларни ҳам, китобхонларни ҳам тасвир маҳорати, поэтик образнинг гўзаллиги ва сермаънолиги, бадиий сўз жилолари, поэтик фикр ва шеърий шаклнинг уйғунлиги сингари масалалар қизиқтирган.
1917 йилдан кейинги даврда қандай катта ва кичик хатолар содир этилган бўлмасин, ўзбек адабиёти шу даврда жаҳон адабиётининг сўнгги ижодий ютуқлари ва бадиий тажрибаларини ўзлаштириб, юксак миллий адабиётлардан бирига айланди. Ўзбек адабиётшунослиги ҳам шу даврда фан сифатида шаклланиб, янги-янги жанрлар билан бойиди. Ўзбек адабиётшунослигида бадиий ижод табиатини, ижодий жараённи, ёзувчининг ижодий йўлини, бадиий маҳорат масалаларини тадқиқ этувчи асарлар майдонга келди. Камина мансуб бўлган адабиётшунослар авлоди ана шу ютуқларнинг эришилишида четда турмади. Агар мазкур авлодга Матёқуб Қўшжонов, Озод Шарафиддинов, Лазиз Қаюмов, Бегали Қосимов, Салоҳиддин Мамажонов, Нуриддин Шукуров, Умарали Норматов, Иброҳим Ғафуров, Бахтиёр Назаров, Нуъмон Раҳимжонов сингари замонавий адабиёт масалалари билан, Азиз Қаюмов, Абдуқодир Ҳайитметов, Ботир Валихўжаев, Абдурашид Абдуғафуров, Суйима Ғаниева сингари мумтоз ўзбек адабиёти билан шуғулланувчи адабиётшуносларни мансуб, деб билсак, кўп жилдлик мумтоз ва замонавий ўзбек адабиёти тарихининг, йирик шоир ва ёзувчиларга бағишланган, шеърият, наср ва драматургия турлари, роман, қисса, достон сингари жанрлари тадқиқ этилган монографияларнинг яратилиши шу авлод номи билан боғлиқ. Қолаверса, мустақиллик арафасида ва мустақилликнинг дастлабки йилларида мумтоз ва замонавий ўзбек адабиёти тарихини тарихий ҳақиқат мезонлари асосида ўрганилишида ҳам шу авлод муҳим роль ўйнади. Бинобарин, шу авлодга хос хусусиятлар, менимча, фаоллик, кенг ва чуқур билим, нина билан қудуқ қазиш машаққатидан қочмасликдир.
Энди ожизликларга келсак, улар ҳам етарли. Аввало, бизнинг авлод адабиётнинг ижтимоий функциясига катта эътибор бериб, ёзувчи ҳам, унинг асари ҳам ноёб бадиий-эстетик ҳодиса эканини унутиб қўйган вақтлар оз бўлмади. Адабиётшунослар баъзан юқоридан туширилган мезонлар асосида, баъзан эса ўзларининг субъектив қарашлари асосида бадиий ижодга ёндашишга мажбур бўлдилар. Қодирий ва Чўлпонлар адабиёт оламидан бадарға қилинган даврда Ҳамза ҳаддан зиёд илоҳийлаштириб юборилди. 60 70 йилларда бадиий заиф асарларни юқори баҳолаш оддий ҳодиса бўлиб қолди. Мавзунинг долзарблиги ва замонавийлик бадиий ижоднинг асосий мезони сифатида идрок этилди. Шундай мезон тақозоси билан “Ўтган кунлар”га эмас, “Ғолиблар”га, “Наврўз”га, “Ҳамза”га ўхшаш асарлар хирмони кўпайди. Адабиётшунос адабиётнинг гуллаб-яшнашига, танқидчи эса ёзувчининг ижодий ўсишига ёрдам берувчи ижодкор бўлиши лозимлиги унутилиб, бадиий ғариб асарларнинг ғариблигини айтишда журъатсизлик авж олди. Шунинг натижаси ўлароқ шу вақтга қадар тўрт қатор шеър ёки кичик ҳикоя ёзмаган кишилар бугун том-том китоблар ёзиб ташламоқдалар ва бирорта ҳам танқидчи уларнинг теварак-атрофни ўраб олган мушукларини “пишт” демаяпти.

[Nigora Umarova]

У. ҲАМДАМ:
Энди кенжа авлодлар хусусида сўзлашсак. Мазкур авлод фикран эркин, ҳар турли информацияга имкондор бўлиши баробарида нега ўз ишини сизлар қадар яхши кўрмайди? Улар руҳиятидаги тараддуд яна қанчагача давом этиши мумкин? Нега уларнинг кўпчилиги муқаддас иш - адабиёт ишини осонликча бошқа ишга, масалан, тужжорликка алмаша ол(а)дилар? Нима учун уларда адабиёт иши эътиқод даражасига кўтарилмаган? Нега бизнинг ва биздан кейинги авлоднинг адабиётшунослик соҳасида фундаментал тадқиқотларга ҳоли йўқ: бу ердаги асосий сабаб илмнинг етишмаслигими ё хоҳишнинг? (Ва ёки бошқа нарсанинг, масалан, рағбатнинг?) Ёхуд фундаментал тадқиқотлар, аввало, ўзгариб кетган оламнинг янгидан фалсафий идрок этиш билан юзага чиқадими? Ундай бўлса, файласуфларимиз қаерда?..

[Naim Karimov]

У. ҲАМДАМ:
Энди кенжа авлодлар хусусида сўзлашсак. Мазкур авлод фикран эркин, ҳар турли информацияга имкондор бўлиши баробарида нега ўз ишини сизлар қадар яхши кўрмайди? Улар руҳиятидаги тараддуд яна қанчагача давом этиши мумкин? Нега уларнинг кўпчилиги муқаддас иш - адабиёт ишини осонликча бошқа ишга, масалан, тужжорликка алмаша ол(а)дилар? Нима учун уларда адабиёт иши эътиқод даражасига кўтарилмаган? Нега бизнинг ва биздан кейинги авлоднинг адабиётшунослик соҳасида фундаментал тадқиқотларга ҳоли йўқ: бу ердаги асосий сабаб илмнинг етишмаслигими ё хоҳишнинг? (Ва ёки бошқа нарсанинг, масалан, рағбатнинг?) Ёхуд фундаментал тадқиқотлар, аввало, ўзгариб кетган оламнинг янгидан фалсафий идрок этиш билан юзага чиқадими? Ундай бўлса, файласуфларимиз қаерда?..


СССРдек ер юзини титратган қудратли давлатнинг тарих саҳнасидан кетиши билан жаҳон халқлари тарихида янги давр бошланди. Европа халқлари бозор иқтисоди шароитида яшаганлари, шунингдек, мафкуралашган адабиёт ва санъат булоқларидан сув ичмаганлари учун уларда маънавий-маданий қадриятлардан узоқлашиш жараёни кўзга ташланмади. Улар ҳаёти бир маромда оқишда давом этди ва давом этмоқда. Улар “яшил иблис” қудратига шак келтирмаган ҳолда зикр этилган қадриятларнинг қадрсизланишига йўл қўймадилар. Бизда эса жараён анча кескин кечди.
Ҳозир ижод қилишда давом этаётган ёзувчилар орасида ниманингдир илинжида қалам тебратишаётганлари талайгина. Агар шу илинж – ё шуҳрат қозониш, ё мукофот олиш, ё асар ёзиб пул топиш илинжи бўлмаса, ёзувчилар сафи анча сийраклашиб қолади. Айтмоқчиманки, Чўлпонлар, Ойбеклар, Шукур Холмирзаевларга ўхшаб ўз тақдирини бир умрга адабиёт билан боғлаган ва бундан бирор манфаатни кўзламаган ёзувчилар ҳам, адабиётшунослар ҳам бундан кейин анқонинг уруғи бўлиб қоладигандек. Бунинг асосий сабабларидан бири моддий бойликнинг фетишлаштирилиши, маънавий-маданий бойликнинг, бир замонлар фаровон яшаш омилларидан бири бўлган ақлий ва ижодий меҳнатнинг қадрсизланиши бўлса, иккинчиси эса “Ўтган кунлар”ни мижжа қоқмай ўқиган, Эркин Воҳидов ва Абдулла Ориповларнинг 10 минглаб нусхада чоп этилган асарларини китоб пештахталаридан тополмай изланган, шеърият кечалари ўтган залларни тўлдириб-гулдиратиб ўтирган китобхонларнинг бугун йўқлигидир.
Ана шундай китоб ўқимаслик касали ҳозирги адабиётшунослар авлодини ҳам четлаб ўтмаган. Уларнинг бир қисми Фрейдларни, Камюларни ҳижжалаб ўқиган бўлса ҳам, миллий адабиётимиз ва маданиятимиз тарихини яхши билади, дейиш қийин. Улар Ойбеклар, Ғафур Ғуломлар, Ҳамид Олимжонлар, Миртемирларнинг қандай шароитда ижод қилганларидан хабарсиз. Шунинг учун ҳам улардан бири бу ижодкорларни замонасозликда айбласа, иккинчиси уларнинг бир-икки сатрини юлиб олиб, истиқлол курашчиси сифатида талқин қилиб кетаверади. Улар адабиёт тарихини ҳам, адабий жараённи ҳам яхлит ҳодиса сифатида илғаб олганларча йўқ. Акс ҳолда Абдулла Қодирийлар, Чўлпонлар, Ойбеклар, Шайхзодалар, Усмон Носирлар жавлон урган адабиёт майдонида мардикор ёллаб ёзилган ёки пулнинг кучи билан чоп этилган “асарлар” оқимига бефарқ қараб турмаган, ўтган-кетганни ушлаб олиб, ўзлари тўғрисида мақтовдан иборат мақолаларни ёздириб олган ва уларни ёстиқдек-ёстиқдек тўплам шаклида чоп эттирмаган бўлардилар. Шубҳасиз, бу таънам умумий жараёнга тегишли. Бугунги авлод орасида виждон амри билан қалам тебратаётган адабиётшунослар йўқ эмас. Лекин уларнинг аксари, афсуски, диссертациялар ёзишдан нарига ўтмаяптилар. Адабий жараён, Пушкин ифодаси билан айтсам, “соқчилар”сиз қолмоқда.
Бунинг ва шунга ўхшаш муаммоларнинг бош сабабларидан яна бири ва, эҳтимол, энг асосийси - масъулиятни бўйнига олиб, чин сўзни айта биладиган мард ва фидойи кишиларнинг баракаси учиб кетди.
Мен уруш даврининг фарзандиман. Ўз отамнинг уруш даврида қандай қийинчиликларни бошдан кечирганларини яхши билмайман. (Отам бу ҳақда сўзлашни хуш кўрмаганлар.) Аммо амаким баъзан-баъзан уруш йилларини эслаб, аудиторияга гўё ҳеч нарса бўлмагандек, доим оқ кўйлак устига костюм кийиб, галстук тақиб кирганлари ва дарс берганларини, аммо бу кўйлакнинг фақат ёқаси-ю олд томони ҳамда бошқа кўйлакнинг калта енги – манжети бўлганини айтар эдилар. Улар мансуб бўлган авлод
зиёли номини баланд ушлар, шунинг учун ҳам халқ зиёлиларни астойдил ҳурмат қиларди. Ҳозир-чи, фан доктори дипломи билан бозорда чодир тикиб ўтирган кишилар йўқми? Шеърият ва матбуот оламини тарк этиб, бозордан макон топган кишилар йўқми? Тўғри, уларнинг баъзилари турмуш тақозоси билан шундай йўлни танлашган. Лекин агар улар юрагида ҳам ҳақиқий зиёлининг қони жўш уриб турганида, балки шундай йўлни танламаган бўлармидилар? Ҳар ҳолда шу нарса аниқки, моддий қадриятларнинг жамият ҳаётидаги мавқеи дафъатан ошиб кетганида, қалам аҳлининг фаровон ва ҳашаматли ҳаётга мойил қисми ўзга йўлни танлади. Бунинг учун уларни қоралаш эмас, балки тушуниш лозимдир.
Масаланинг даҳшатли томони шундаки, масалан, адабиётшунослик соҳасида қалам тебратаётган аксар ёшларни ҳам ўз соҳаларига содиқ, нина билан қудуқ қазишга тайёр кишилар, деб бўлмайди. Улар билим заҳираларини бойитишдан, адабиётшуносликнинг жиддий муаммоларини ҳал қилишга чоғланишдан кўра тезроқ фан номзоди, сўнгра фан доктори бўлишни ўйлайдилар, холос. Фан орқали моддий ёки маънавий имтиёзга эришиш уларнинг бош мақсадлари бўлиб қолмоқда.

[Nigora Umarova]

У. ҲАМДАМ:
ХХ аср ўзбек адабиётига алоҳида меҳрингиз борлигини яхши биламан. Чунки айнан бу даврга келиб, мамлакатнинг сиёсий-ижтимоий, тарихий-маданий, руҳий-маънавий тақдирида улкан бурилишлар юз берди. Диний-эътиқодий эврилишларни айтмай қўя қолай. Демак, буларни бошидан, юрагидан кечирган ижодкор оламни ўзгача кўра бошлади. Унинг атроф-муҳитни бадиий эстетик жиҳатдан қабул қилиш принципида туб истилоҳлар юз берди. Роман, драма, бармоқ вазнидаги шеър... булар ана шу азим ўзгаришларнинг қонуний меваси эди. Улар минг йиллик шарқ ўзбек адабиётида янги ҳодиса бўлиб майдонга тушди. (Албатта, қадим-қадимдан сочма ва бармоқ ўлчовидаги назм, яна роман ва театрнинг бошқачароқ кўринишлари мавжуд бўлгани ёдимизда).
Ана шундай моҳиятга эга янги ўзбек адабиёти, сизнингча, яна нималари билан Навоий ва Бобур даври адабиётидан фарқ қилади? Ва бу давр (ХХ аср) адабиёти ёнида ХХI аср адабиёти қандай тахминий кўринишга эга бўлиши мумкин?
ХХ аср ўзбек адабиёти мумтоз ва келажак адабиётимиз ўртасида бир кўприк вазифасини ҳам ўтади, ўтамоқда, дейишимиз мумкинми?..

[Naim Karimov]

У. ҲАМДАМ:
ХХ аср ўзбек адабиётига алоҳида меҳрингиз борлигини яхши биламан. Чунки айнан бу даврга келиб, мамлакатнинг сиёсий-ижтимоий, тарихий-маданий, руҳий-маънавий тақдирида улкан бурилишлар юз берди. Диний-эътиқодий эврилишларни айтмай қўя қолай. Демак, буларни бошидан, юрагидан кечирган ижодкор оламни ўзгача кўра бошлади. Унинг атроф-муҳитни бадиий эстетик жиҳатдан қабул қилиш принципида туб истилоҳлар юз берди. Роман, драма, бармоқ вазнидаги шеър... булар ана шу азим ўзгаришларнинг қонуний меваси эди. Улар минг йиллик шарқ ўзбек адабиётида янги ҳодиса бўлиб майдонга тушди. (Албатта, қадим-қадимдан сочма ва бармоқ ўлчовидаги назм, яна роман ва театрнинг бошқачароқ кўринишлари мавжуд бўлгани ёдимизда).
Ана шундай моҳиятга эга янги ўзбек адабиёти, сизнингча, яна нималари билан Навоий ва Бобур даври адабиётидан фарқ қилади? Ва бу давр (ХХ аср) адабиёти ёнида ХХI аср адабиёти қандай тахминий кўринишга эга бўлиши мумкин?
ХХ аср ўзбек адабиёти мумтоз ва келажак адабиётимиз ўртасида бир кўприк вазифасини ҳам ўтади, ўтамоқда, дейишимиз мумкинми?..


Кўп асрлик ўзбек адабиёти тарихида икки асрни “олтин аср” дейиш мумкин. Бири ХY аср бўлса, иккинчиси - ХХ аср. Агар Навоий форс тили ҳукмрон даврда ўз асарлари билан ўзбек адабий тили ва мумтоз ўзбек адабиётининг майдонга келишига тамал тошини қўйган бўлса (бу - Навоий ва Бобур даври адабиёти), ХХ аср адабиётининг Беҳбудий, Қодирий, Чўлпон, Фитратлар янги ўзбек адабий тили ва адабиётини яратиб бердилар. Кейинчалик Ойбек, Ғафур Ғулом ва уларнинг бошқа сафдошлари устозлари анъаналарини давом эттириб, жаҳон адабиёти ютуқларини ўзлаштирган ҳолда ўзбек адабиётида реализм методининг қарор топишига, адабиётнинг реал ҳаёт билан яқинлашишига, бадиий сўзнинг жамият ҳаётига таъсир кўрсата олувчи куч бўлишига, янги замонавий адабий тур ва жанрлар билан бойишига жиддий ҳисса қўшдилар. Сўнгги бир аср давомида дунёга келган авлодларнинг маънавий олами ва дунёқараши уларнинг асарлари асосида шаклланди, Агар Навоий ва Бобур даври адабиёти бизнинг буюк адабий меросимиз бўлса, ХХ аср адабиёти ҳали узоқ вақт халққа йўлчи юлдуз бўлиб хизмат қилади, деб умид қиламан. Энди ХХI аср адабиётига келсак, бирор башоратнамо гапни айтиш қийин. Ҳар ҳолда яқин йигирма йил ичида адабиёт оламида бирор фавқулодда истеъдодли ёзувчининг ва бирор фавқулодда буюк асарнинг туғилишига ишонмайман. Детектив-саргузашт ва ҳажвий адабиёт китоб бозорларини бундан кейин ҳам забт этишда давом этади. Бу эса китобхонлар оммасининг шунга мослашган диди (яъни бозор) адабиётни идора этиб туради, деган сўздир. Шундай шароитда янги Чўлпоннинг, янги Абдулла Ориповнинг туғилиши мушкул бўлса керак.

[Nigora Umarova]

У. ҲАМДАМ:
Менимча, ўзбек насри яқин ўтмишни идрок эта бошлади. Чунки бирин-сирин дилни қувнатувчи асарлар пайдо бўляпти. Улар бир-бирига ўхшамайди, лекин ҳаммаси ҳам катта истеъдод билан ёзилаётгани бор гап. А. Аъзамнинг “Рўё”, Н. Жалолиддиннинг “Қурб”, Р. Рахматнинг “Аросат” каби романлари қўлёзмасини ўқидим – таассуротим бир олам. Энг муҳими, уларнинг барида воқелик кутилмаган, ҳали юрилмаган томондан туриб таҳлил ва тасвир этилган. Ижодий жасоратларига бошим устига. Э. Аъзамнинг “Ступка”, Х. Дўстмуҳаммаднинг “Қичқириқ”, Н.М. Рауфхоннинг “Чилла”, “Этакдаги кулба”, Н. Эшонқулнинг “Баҳовуддиннинг ити”, “Қултой”, И. Султоннинг “Қисмат” каби ҳикоялари ўзбек насри жиддий эврилишлар палласига кирганини кўрсатади. Назаримда энди юқоридаги каби асарларни адабиётшуносликнинг аввалги мезонларидан туриб таҳлил қилиб бўлмайди. Бу асарлар энди адабиётшунослик фанининг ўзида жиддий янгиланишларни тақозо қилиб қўймоқда. Мана шу манода эскича ёндашув ва критерийлар билан бугунги катта истеъдодларни аниқлаш мушкул, деб ўйлайман. Яна шуни ҳеч бир муболағасиз айта оламанки, бугун ҳам сиз номини санаган улуғ ижодкорларимиз даражасидаги истеъдодлар бор. Бор, фақат бугун давр бошқа. Бу давр одамлари бир хил иқтисодий-маънавий кайфиятда эмас. Жамиятда ўзининг ҳам моддий, ҳам маънавий даражасига кўра кўпдан кўп турли-туман қатламлар пайдо бўлган. ХХ аср одамларининг психологик кайфияти якрангда бўлгани боис ҳар қандай яхши асарнинг таъсир кўлами ҳам мамлакат миқёсида бўлган. Бугунги шоир Навоий ҳазратларидек исътедодга эга бўлса ҳам (қани энди!), ана ўша қатламларнинг барчасига бирдек таъсирда хитоб қилгувчи ашъор битолмайди. У энг баланд пардаларда куйлаши мумкин. Лекин унга ҳамдардлар ўнлаб қатламларнинг бир ёки нари борса, икки-учтасида топилади. (Бугун Навоийни қанча одам тушуниб, ҳис қилади?..) Ҳазрати Румийда “Қарға ва лайлак дўстлигининг сабаби” деган ҳикоят бор: ақли расо бир киши қарға ва лайлакнинг бирга учиб юрганини кўриб, тоза ҳайрон бўпти. Кейин бу жўрачиликнинг тагига етиб қараса, иккала қуш ҳам оқсоқ экан. Қаранг, дардларнинг муштараклиги таналарнинг ҳамкору ҳамнафаслигига олиб келмоқда.
Ўйлашимча, истеъдодлар, даҳолар вақти-вақти билан туғилиб туради. Фақат уларни муҳит етилтиради, кўтаради ёки аксинча. Даҳонинг майдонга чиқиши учун қулай муҳит лозим. (Албатта, муҳит деганимиз ҳаётининг комфортдан иборатлиги бўлмай, аксинча, турли хил, машаққатларга тўла чиғириқлардир). Пешонасида даҳолик сифатлари мавжуд зотнинг агар “омади чопган” бўлса, у ўз даврида, уни юксакка олиб чиқадиган чигал муҳитда кўз ёради. Бўлмаса, у ҳам бир истеъдод даражасида, истеъдод эса оддий қаламкашдек яшаб ўтади. Шунинг учун ҳам Волков улуғ Пушкин истеъдоди ва муҳит бир-бирига тўғри келиб қолди, дейди. Йўқса, Лермонтовнинг истеъдод даражаси Пушкинникидан асло кам эмас эди. Адабий омад Пушкинга кулиб боқди. Мен шу гапларга ишонаман. Аксинча бўлганда эди, Яратганнинг қудрати Навоий ёки Шекспирда тўхтаб қолишига иймон келтиришимга тўғри келарди. Бунинг эса мутлақо иложи йўқ. Оққан дарё оқаверади, деган халқимизга жўр бўлгим келади, устоз...

[Naim Karimov]

У. ҲАМДАМ:
Менимча, ўзбек насри яқин ўтмишни идрок эта бошлади. Чунки бирин-сирин дилни қувнатувчи асарлар пайдо бўляпти. Улар бир-бирига ўхшамайди, лекин ҳаммаси ҳам катта истеъдод билан ёзилаётгани бор гап. А. Аъзамнинг “Рўё”, Н. Жалолиддиннинг “Қурб”, Р. Рахматнинг “Аросат” каби романлари қўлёзмасини ўқидим – таассуротим бир олам. Энг муҳими, уларнинг барида воқелик кутилмаган, ҳали юрилмаган томондан туриб таҳлил ва тасвир этилган. Ижодий жасоратларига бошим устига. Э. Аъзамнинг “Ступка”, Х. Дўстмуҳаммаднинг “Қичқириқ”, Н.М. Рауфхоннинг “Чилла”, “Этакдаги кулба”, Н. Эшонқулнинг “Баҳовуддиннинг ити”, “Қултой”, И. Султоннинг “Қисмат” каби ҳикоялари ўзбек насри жиддий эврилишлар палласига кирганини кўрсатади. Назаримда энди юқоридаги каби асарларни адабиётшуносликнинг аввалги мезонларидан туриб таҳлил қилиб бўлмайди. Бу асарлар энди адабиётшунослик фанининг ўзида жиддий янгиланишларни тақозо қилиб қўймоқда. Мана шу манода эскича ёндашув ва критерийлар билан бугунги катта истеъдодларни аниқлаш мушкул, деб ўйлайман. Яна шуни ҳеч бир муболағасиз айта оламанки, бугун ҳам сиз номини санаган улуғ ижодкорларимиз даражасидаги истеъдодлар бор. Бор, фақат бугун давр бошқа. Бу давр одамлари бир хил иқтисодий-маънавий кайфиятда эмас. Жамиятда ўзининг ҳам моддий, ҳам маънавий даражасига кўра кўпдан кўп турли-туман қатламлар пайдо бўлган. ХХ аср одамларининг психологик кайфияти якрангда бўлгани боис ҳар қандай яхши асарнинг таъсир кўлами ҳам мамлакат миқёсида бўлган. Бугунги шоир Навоий ҳазратларидек исътедодга эга бўлса ҳам (қани энди!), ана ўша қатламларнинг барчасига бирдек таъсирда хитоб қилгувчи ашъор битолмайди. У энг баланд пардаларда куйлаши мумкин. Лекин унга ҳамдардлар ўнлаб қатламларнинг бир ёки нари борса, икки-учтасида топилади. (Бугун Навоийни қанча одам тушуниб, ҳис қилади?..) Ҳазрати Румийда “Қарға ва лайлак дўстлигининг сабаби” деган ҳикоят бор: ақли расо бир киши қарға ва лайлакнинг бирга учиб юрганини кўриб, тоза ҳайрон бўпти. Кейин бу жўрачиликнинг тагига етиб қараса, иккала қуш ҳам оқсоқ экан. Қаранг, дардларнинг муштараклиги таналарнинг ҳамкору ҳамнафаслигига олиб келмоқда.
Ўйлашимча, истеъдодлар, даҳолар вақти-вақти билан туғилиб туради. Фақат уларни муҳит етилтиради, кўтаради ёки аксинча. Даҳонинг майдонга чиқиши учун қулай муҳит лозим. (Албатта, муҳит деганимиз ҳаётининг комфортдан иборатлиги бўлмай, аксинча, турли хил, машаққатларга тўла чиғириқлардир). Пешонасида даҳолик сифатлари мавжуд зотнинг агар “омади чопган” бўлса, у ўз даврида, уни юксакка олиб чиқадиган чигал муҳитда кўз ёради. Бўлмаса, у ҳам бир истеъдод даражасида, истеъдод эса оддий қаламкашдек яшаб ўтади. Шунинг учун ҳам Волков улуғ Пушкин истеъдоди ва муҳит бир-бирига тўғри келиб қолди, дейди. Йўқса, Лермонтовнинг истеъдод даражаси Пушкинникидан асло кам эмас эди. Адабий омад Пушкинга кулиб боқди. Мен шу гапларга ишонаман. Аксинча бўлганда эди, Яратганнинг қудрати Навоий ёки Шекспирда тўхтаб қолишига иймон келтиришимга тўғри келарди. Бунинг эса мутлақо иложи йўқ. Оққан дарё оқаверади, деган халқимизга жўр бўлгим келади, устоз...

Бир замонлар ўзбек адабиётининг том маънодаги кўзгуси бўлган, ютуғини ҳам, камчилигини ҳам ўзида акс эттириб турган “Шарқ юлдузи” журнали оғир аҳволга тушиб қолган эди. Кейинги йилларда адабиётга раҳбарият томонидан кўрсатилаётган эътибор севимли журналимизни ҳам четлаб ўтмади. Сиз журнални бугунги адабиётнинг минбарига айлантириш учун ҳали сиёҳи қуримаган асарларни ўқиб чиқдингиз. Афсуски, менда бундай имконият йўқ. Қолаверса кўз нури хиралашиб қолган бизнинг авлод, жумладан, мен ҳам ҳозирги адабий жараённи сизчалик изчиллик билан кузата олмайман. Шу сабабли мен адабиётимизнинг бугунги даражасидан сизчалик ҳайратда эмасман. Қани энди Хайриддин Султон, Мурод Муҳаммад Дўст, Аҳмад Аъзам сингари истеъдодли адиблар яна қўлларига қалам олиб, орттирган ҳаётий ва адабий тажрибаларининг гўзал самаралари билан адабиётимиз хазинасини бойитсалар.
Навоий, Бобур, Шекспир, Пушкинларга келганда, бундай улуғ сўз усталари ҳар йили уёқда турсин, 20-30 йилда ҳам туғилавермайди. Бундай буюкларнинг майдонга келиши учун тарихий ижтимоий-маданий заминдаги ҳарорат маълум нуқтага етиши ва улар вулқон янглиғ отилиб чиқишлари лозим.
Жамиятнинг вазифаси янги Навоийларнинг туғилишини кутиш эмас, балки ҳар бир ёш истеъдодли ижодкорга шаклланиш, яйраб ижод қилиши ва юксалишига ёрдам беришдир.

[Nigora Umarova]

У. ҲАМДАМ:
Миллатнинг қандайлиги унинг адабиётига боғлиқми? Ёки адабиётнинг даражаси миллатнинг ҳолига вобастами? Дунёда ҳамма нарсани пул, бойлик ҳал қилади, деган тутумнинг борар жойи қаергача бўлиши мумкин? Техника асрини ортига ташлаб, ахборот даврини бошидан кечираётган замондош зоҳиран нақадар мағрур, нақадар мустақил ва ишбилармон кўринади. ХIХ аср кишиларига сув ва ҳаводек зарур бўлган адабиёт мазкур Хабародам учун ортиқча юкка айланиб қолмадими?.. Бутун онгли ҳаётини адабиёт илмига бағишлаган Зиёли сифатида сизнингча, Хабародамнинг ҳоли нима кечади? Адабиётсиз, демоқчиман.

[Naim Karimov]

У. ҲАМДАМ:
Миллатнинг қандайлиги унинг адабиётига боғлиқми? Ёки адабиётнинг даражаси миллатнинг ҳолига вобастами? Дунёда ҳамма нарсани пул, бойлик ҳал қилади, деган тутумнинг борар жойи қаергача бўлиши мумкин? Техника асрини ортига ташлаб, ахборот даврини бошидан кечираётган замондош зоҳиран нақадар мағрур, нақадар мустақил ва ишбилармон кўринади. ХIХ аср кишиларига сув ва ҳаводек зарур бўлган адабиёт мазкур Хабародам учун ортиқча юкка айланиб қолмадими?.. Бутун онгли ҳаётини адабиёт илмига бағишлаган Зиёли сифатида сизнингча, Хабародамнинг ҳоли нима кечади? Адабиётсиз, демоқчиман.


Агар ҳар бир миллатнинг ўз Навоийси, ўз Гётеси, ўз Пушкини бўлмаса, бу миллатни шаклланган миллат, деб бўлмайди. Зеро, миллатнинг миллат бўлиши учун унинг миллий адабиёти ҳам бўлиши зарур. Адабиёт – миллатнинг кўзгуси. Шу кўзгуда миллатнинг тарихи ҳам, бугуни ҳам, машъал сиймолари ҳам, фазилатлари ҳам, қусурлари ҳам ўз аксини топади. Бинобарин, миллатнинг қандайлиги унинг адабиётига боғлиқ. Айни пайтда адабиётнинг тараққиёт даражаси ҳам миллатнинг муайян тарихий даврдаги мавқеи билан, ривожланиш ёки таназзул ҳолатида бўлиши билан чамбарчас алоқада. Таназзул ҳолатида яшаётган миллатнинг адабиёти қандай қилиб ҳам ривожлансин? Миллат ва адабиёт бир-бири билан узвий алоқадаги ҳодисалардир.
Ҳозирги вақтда пулнинг, бойликнинг фетишлашгани миллатларнинг тараққий этаётганини англатмаса керак. Негаки, пул ва бойлик, худди ХIХ аср охири - ХХ аср бошларида Ғарбда рўй берган “олтин талвасаси”дек, инсонларни довдиратиб қўйди. Айрим аёллар хаё деган улуғ фазилатни унутиб қўйдилар. Меҳнатсиз ёки осон йўл билан пул топиш, бойлик орттириш эпидемия тусини олди. Жамият бу эпидемияга қарши самарали чора ва тадбирларни топиши зарур. Шахсан мен бунинг чораларидан бири сифатида ақлий меҳнат кишиларига ва меҳнат фахрийларига бўлган муносабатни ўзгартириш, уларни қадрлаш, уларни осон йўл билан давлат орттирган, аммо маънавий пуч кишилар олдидаги мавқеини, иззатини жойига қўйиш лозим, деб биламан. Фарзанд бутун умри давомида ҳалол меҳнат қилиб, на машина ололмаган, на “дача” қуролмаган ота-онасини ҳурмат қила бошласагина ва бошқа ота-оналарга ҳам шундай муносабатда бўлсагина халқнинг маънавий оламида ўзгариш содир бўлади. Шубҳасиз, жамият бояги эпидемиядан нажот топиши учун бошқа “ричаг”лардан ҳам фойдаланиши зарур.
Ҳозирги воқеликдаги энг катта қусур бу – одамлардаги ўзбекона тантилик, олижаноблик, фидойилик, катталарга ҳам, бир-бирларига ҳам ҳурмат сингари эзгу туйғу ва фазилатларнинг хиралашиб, одамзоднинг тобора худбинлашиб, ўз қолипига ўралашиб бораётгани. Хабародам бундайлар олдида ҳеч гап эмас. У жамият учун зарарсиз.

[Nigora Umarova]

У. ҲАМДАМ:
Ҳозирча зарарсиздек туюлиши мумкин. Чунки ахборот даврига энди-энди кириб келдик. Ўйлашимча, биз бугундан эртамиз учун замин ҳозирлашимиз лозим. Шундоқ кўз ўнгимизда фақат телевизор, компьютер, интернет... фарзандлари вояга етишиб келяпти. Мулоқотда бўлар экансиз, англайсизки, улар гўё ўзга оламлардан ташриф буюргандек. Сиз боғдан келсангиз, улар тоғдан келади. Гапларингиз қовушмайди. Бу нарса Тургенов ёзганидек, Гассет таъкидлаганидек, фақат оталар ва болалар ўртасидаги тафовут эмас, асло. Бу нарса гўё тамомила бир-биридан фарқ қилувчи икки дунёқараш, икки маданият ва икки олам ўртасидаги фарққа ўхшайди. Яъни сиз билан биз реал дунёнинг болалари бўлсак, улар виртуал оламнинг жужуқларидек. Шу маънода Хабародам билан ҳақиқий тўқнашув ҳали олдинда каби туюлади…

[Naim Karimov]

У. ҲАМДАМ:
Ҳозирча зарарсиздек туюлиши мумкин. Чунки ахборот даврига энди-энди кириб келдик. Ўйлашимча, биз бугундан эртамиз учун замин ҳозирлашимиз лозим. Шундоқ кўз ўнгимизда фақат телевизор, компьютер, интернет... фарзандлари вояга етишиб келяпти. Мулоқотда бўлар экансиз, англайсизки, улар гўё ўзга оламлардан ташриф буюргандек. Сиз боғдан келсангиз, улар тоғдан келади. Гапларингиз қовушмайди. Бу нарса Тургенов ёзганидек, Гассет таъкидлаганидек, фақат оталар ва болалар ўртасидаги тафовут эмас, асло. Бу нарса гўё тамомила бир-биридан фарқ қилувчи икки дунёқараш, икки маданият ва икки олам ўртасидаги фарққа ўхшайди. Яъни сиз билан биз реал дунёнинг болалари бўлсак, улар виртуал оламнинг жужуқларидек. Шу маънода Хабародам билан ҳақиқий тўқнашув ҳали олдинда каби туюлади…


Мен бир неча кишиларни кўрганман. Уларнинг қизиқиш доиралари, хоббилари кимнинг ишдан олингани, кимнинг қаерга ва ким бўлиб ишга тайинланганини билиш ва шундай “билим”лари билан қўши-қўшнилар олдида, турли давраларда мақтаниш, ўзларини гўё шу масалалар ҳал бўлаётган “юқори”га яқинликларини кўрсатиш бўлган. Улар “билим”лари эскириб, янги “билим” ололмаган пайтларида дами чиққан пуфакдек пучайиб-шумшайиб юришган. Улар нафақат маҳалла-кўй, балки ўз оилаларида ҳам бирор мавқега эга бўлишмаган.
Хабародам ҳам шундай кишиларни эслатади. Бугунми ё эртами уларнинг ахборот гирдобидан чиқолмай, телбанамо кишиларга айланиб қолиши ёки сиҳат-саломатларини йўқотиб, кўздан айрилиши ҳеч гап эмас. Қолаверса, ҳали “разгон” олмаган ХХI аср яна қандай техник мўъжизаларни кашф этиб, Хабародамларни дарёнинг бу қирғоғидан бошқа қирғоғига отиб ташламайди, деб айта олмаймиз.
Уларнинг бадиий адабиётдан узоқлашиши, шеърият дурдоналари-ю “Ўтган кунлар”нинг уларга ортиқча юк бўлиб қолиши эса бор гап.
Бундан кейин ҳақиқий адабиёт шинавандалари сони камайиб боради. Ҳозир ҳам, кейин ҳам асосан катта ёшдаги кишиларгина китоб ўқийдилар.

[Nigora Umarova]

У. ҲАМДАМ:
Ўтмишда бирон юртни босиб олган мустамлакачилар негадир ўша халқнинг адабиётини биринчи бўлиб йўқ қилишга ёки хаспўшлашга ҳаракат қилар экан. Масалан, таниқли рус шарқшуноси Л. Климович шундай ёзади: (дарвоқе, буни мен сизнинг ғоят салмоқдор “ХХ аср адабиёти манзаралари” номли ажойиб китобингиздан ўқидим) “Чоризм ўз қўли остида эзилган халқларнинг маърифати, миллий адабиёти, бой оғзаки ижодининг сақланиб қолиши ва оммалашишидан манфаатдор эмас эди. Агар у бу халқларнинг маориф ва маданиятига эътибор берган бўлса, фақат ўз ғояларини тарғиб қилиш ва шу йўл билан ҳам мустамлакалаштириш, руслаштириш сиёсатини олиб бориш унинг асл мурод мақсади бўлган”.
Бу сиёсатнинг илдизлари жудаям теранларда ётгандек туюлади менга. Ҳаммамизга аёнки, бугун биз жиддий адабиётдан узоқлашиб бораяпмиз. Дўконлардаги китобларнинг асосий қисми олди-қочдию ур-сур муҳрланган китоблар билан билан лиқ тўлиб кетди. Буни бошқача ном билан атаб бўлмайди. Аслида, ташқаридан мафкуравий зуғум йўқ: чоризм йўқ, большевизм, социализм йўқ, лекин шунга қарамай, биз миллий маънавиятимизнинг асоси бўлмиш жиддий адабиётга етарли даражада эътибор қилмаяпмиз. Сизнингча, адабиётга эътиборсизлик хавфининг даражаси қандай? Илгари чоризм ва шўро ўз қўл остидаги миллатларни зўрлик ила ўз миллий маънавияти ва адабиётидан маҳрум қилишга чоғланган бўлса, энди ўзимиз ўз адабиётимизга беписандмиз. Моҳиятан буларнинг оқибатлари бир эмасми?.. Эҳтимол, мана шу каби хавф-хатарни олдиндан кўра билгани учун ҳам Ўзбекистон Президенти адабиёт тўғрисида алоҳида мурожаат билан чиққандир.

[Naim Karimov]

Албатта. Президент И.А.Каримов ана шу хавфни олдиндан сезиб, “Адабиётга эътибор –маънавиятга, келажакка эътибор” деган асарини эълон қилди ва унда адабиётга эътиборсизликнинг кучайиб бораётганини айтиб, жамият эътиборини шу ўта жиддий масалага қаратди. Модомики, баҳс эътиборсизлик ҳақида борар экан, бунинг баъзи бир илдизларига ҳам назар ташлаш зарурдир. Сир эмас, адабиётга муҳаббат туйғуси оила билан мактабда тарбияланади. Агар бугун туғилаётган фарзандларнинг ота-оналари нафақат Ойбекнинг “Навоий”сини, балки Қодирийнинг “Ўтган кунлар”ини ўқимаган бўлса, фарзандида ҳам китобга муҳаббат туйғусини уйғотолмайди. Адабиёт дарсликлари масаласига келсак, муаллифлар кўпинча ўз таниш-билишларини аввал дастурга, сўнг китобга киритганлари туфайли ва яна шунга ўхшаш кўплаб сабаблар билан улар йил сайин ўзгартирилиб нашр этилмоқда. Камида тўрт-беш йил ҳалол хизмат қиладиган стабил дарсликлар ҳамон яратилмай келинмоқда. Агар шу ҳол давом этадиган бўлса, ўқувчиларда китобга муҳаббат туйғуси қандай пайдо бўлади?
Яна бир гап. Сиз “жиддий адабиёт” ифодасини қўлладингиз. Чиндан ҳам, ҳозир Чўлпонларнинг, Ойбекларнинг, Миртемирларнинг асарлари “жиддий адабиёт” бўлиб қолди. Адабиёт жиддий масалаларни кўтариши лозим. Адабиёт - халқнинг маънавий ҳаётига таъсир кўрсатувчи бирдан-бир куч. Лекин бирор асарда шундай масалалар жилва бериб ёки бирор сўз учраб қолса, шуни байроқ қилиб кўтарадиган кишилар йўқ эмас. Раҳматли Озод ака ҳаёт бўлганида, катта минбарлардан туриб, шундай кишиларнинг оғзига боплаб урган бўларди.
Масаланинг шундай томонлари адабиёт торози паллаларининг вазнсизланиб қолишига сабаб бўлмоқда. Сиз айтганингиздек, адабиётнинг заифлашиши, “енгил адабиёт” доирасида қолиши учун ташқаридан чоризмнинг бўлиши шарт эмас. Ўз ичимиздаги беписандлик қайси чоризмдан кам?..

[Nigora Umarova]

У. ҲАМДАМ:
Ўз вақтида руснинг улуғ ёзувчиси Ф. Достоевский “Дунёни гўзаллик қутқаради” деб хитоб қилган эди. Шафқатсиз чоғимизга келиб аён бўлаётирки, дунёни муқаррар ҳалокатдан гўзалликнинг бир ўзи халос этолмас экан. Агар сизу биз гўзал деб тарғиб этаётган “матоҳ”имиз гўзаллигини англаб, нозик ҳис қилгувчи, пировардида қабул айлаб, ўз маънавий мулкига айлантириб, шу руҳ ила ҳаётга ёндашгувчи куч бўлмас экан, гўзалликнинг таъсири нолга тенг бўлаверади. Худди шундай, адабиётнинг қисмати ҳам асосан уни тушуна оладиган ўқувчиларга боғлиқ экан.
Устоз, ҳар қандай баландпарвоз гапларни бир четга суриб, дангалига кўчсак, адабиётнинг дунёни қутқариб қолишига умид қилса бўладими? Майли қутқармасин, ҳеч қурса, унинг равишига таъсири борми? Чархипалакнинг бугунги ҳолидан андак яхшироқ, мурувватлироқ бўлишига ҳисса қўша биладими? Ва умуман, дунёни қутқариб қолиш мумкинми ва ўзи керакми бу иш?.. Агар буларнинг бари мумкин бўлса, асрлар оша, йиллар оша эмас, кун сайин, соат сайин ўзгариб турган дунёда адабиётнинг ўрни қаерларда кўринади?.. Балки бу ўринда бутун иш яна жадидлар айтгани ва йўлида ширин жонларини тиккани ўша МАЪРИФАТнинг зиммасига тушмаяптимикан? Негаки, гўзалликка олиб боргувчи йўл ҳам маърифатнинг қароргоҳидан ўтадигандек. Фақат ва фақат маърифатли кишигина гўзалликни, адабиётни нозик ҳис қилиб тушунадигандек...

[Naim Karimov]

Рус жамиятидаги хунрезликларни, қаллобликларни, тубанликларни кўравериб, рус халқининг келажаги билан куйинган Ф.Достоевский нажот йўлини тополмай, сархуш бир ҳолатда шундай деган бўлса ажаб эмас. Акс ҳолда у чоризмни, рус генералларини Ўрта Осиёни босиб олиб, Ҳинд денгизида этикларини ювишга илҳомлантирмаган бўларди.
Шўро мафкураси бизни адабиётни дунёни ўзгартирувчи куч, деб ўргатган, шу фикрни кўнглимизга қуйган.
Агар ёдингизда бўлса, гуржиларнинг “Солдат отаси” фильмида Ота рус танкчисининг узумзорни пайҳон этаётганини кўриб, ғазабга тўлиб, ёқасидан олади. Димоғи уруш ва қон ҳиди билан тўлган жангчи эса Отанинг бу хатти-ҳаракатидан қаттиқ ранжийди. Унинг учун уруш шароитида бир-икки ток кўчатининггина эмас, бутун-бутун узумзорларни мажақлаб ташлаш ҳеч гап эмас.
Бугунги одамзоднинг димоғи қон ва пул ҳиди билан тўлган. Унинг кўзлари гўзалликнинг камалак нурларини кўришга ожиз. У узумзорнинг баҳорда, қизлар янглиғ, майин кокилларини ёйиб, бир ишком бўлиб савлат тўкиб туришидан баҳра олмайди. У узумзордан қанча даромад келишини ўйлайди ва даромад пилигини кўтариш йўлларини ахтаради. Ҳали пишиш ҳолига келмаган узум бошларини олтингугурт билан қизартиради. Биз дориланган, яъни заҳарланган узумни “витаминга бой”, деб қиммат пайтида сотиб оламиз. Унинг бизларни заҳарлаётганини писанд ҳам қилмайди.
Дунё тугул, бу одамзодни ўзгартиришга ҳам адабиётнинг кучи етмайди.
Жамиятнинг ҳаётий жараёнга таъсир ўтказувчи бошқа институтлари ўз вазифаларини ҳалол бажарсагина, адабиёт, адабий тарбия самара бериши мумкин.

[Nigora Umarova]

У.ҲАМДАМ:
Замон эврилиб, одамларнинг дунёқарашида инқилобий ўзгаришлар юз берди. Атрофимиздаги кишиларга Беҳбудий, Фитрат, Қодирий, Чўлпон каби ватанпарвар зотларнинг миллат ва юрт қайғусида жон чекиб яшаб ўтганликлари, шу муқаддас йўлда ҳатто қурбон бўлганликлари бир қадар баландпарвоз, ҳавойи, тушуниксиз бўлиб қолмаяптими? Ўша улуғ боболаримиз амалга оширган қутлуғ ишларни ўз қурсоғи атрофидагина айланиб-ўргилиб ўтиб бораётган айрим замондошларимизнинг тутумларига солиштирганимизда хаёлингизга нималар келади?.. Худди шундай, “Адабиётнинг даври ўтди, китоб ўтмишда қолди” деган ёзғириқлар нимани англатади? Бу хитоб айниқса, сизнинг, қисман, бизнинг авлод вакиллари учун даҳшатли айбномадек янграмаяптими? Сарсор солсангиз, бутун ер юзида ёш авлодлар китобсиз, адабиётсиз яшаш қаноати билан ўсиб, шундай яшашга бел боғлагандек туюлади. Аслида, китобсиз ҳаёт йўлига чиқмоқчи бўлган мазкур авлодларга масъуллар айнан сиз ва биз эмасми? Чунки улар осмондан тушгани ҳам, ердан чиққани ҳам йўқ, улар сизу бизнинг фарзандларимиз, невараларимиз... Бас, шундай экан, хўш, қаерда хатога йўл қўйдик? Ахир ворисийлик деган гаплар бор эди! Авлодлар қаршисида аждодларнинг бурчлари бўларди!.. Ижтимоий, сиёсий, тарихий силсиланинг қайси бурилишида тойиб кетдикки, натижада бизнинг жисмимиздан пайдо бўлиб, ўз руҳимиз таълим-тарбиясини олган авлод ўзимизга бегона бўлиб бораётгандек? Бундан чиқадики, инсоният шунча аччиқ тажрибасига қарамай, адабиётни-ку қўя турайлик, ўз келажагини ҳам бошқара олмайдими?..

[Naim Karimov]

Бизнинг институтда Машҳура Султонова (Оллоҳ раҳматига олган бўлсин) деган жуда маърифатли, китоб кўрса жонини берадиган олима бор эди. Унинг уйига тез-тез бориб турардик. Бир куни бораётганимизда, кўп қаватли уйлардан бирининг олдида бир тўп китоблар уйилиб ётган эди. Чамаси, бу китоблар эгаси ё ҳаётдан ўтган, ё бирор жойга кўчган-у, эгасиз қолгани учун кўчага, аниқроғи, ахлатхонага олиб бориб ташланган эди. Орадан анча вақт ўтгандан сўнг Машҳура опа вафот этди. Бир қанча вақтдан сўнг кимдир Машҳура опанинг китоблари эски китоблар дўконида сув пули сотилаётганини айтди. Ҳолбуки, Машҳура опанинг уйида унинг тарбиясини кўрган ва ўз қизидек бўлиб қолган жияни яшарди. У рус мактабида таълим олгани туфайли ўзбек адабиётининг сара асарлари унга ортиқча юк бўлиб қолган эди.
Афсуски, ҳозирги шароитда ҳатто “китобхўр” ота-оналар ҳам фарзандлари учун ўрнак бўлмай қолдилар. Ҳаёт дарёси фарзандларни ўз гирдобига тортиб, ҳатто ота-оналаридан, улар ўсган маърифат боғларидан ҳам узоқлаштириб бормоқда.
Бу муҳим масалада қаерда хато қилдик ва ўзи бунга ким айбдор? Шу қўпол хатони тузатиб бўладими?.. Афсуски, бундай саволларга жавоб бериш осон эмас. Хатони қилиш осон-у, тузатиш қийин. Айниқса, ҳаёт карвони ўз йўловчиларини узоқ-узоқларга олиб кетганидан кейин.
Менинг ёшлигим ўтган маҳаллага яқин тўртта кутубхона бўлган. Бу кутубхоналарнинг биридан иккинчисига ўтиб, қайси бири бойроқ бўлса, ўша кутубхонага лангар ташлардик. Энг бойроғи эса “Турон” эди. Жадидлар бу кутубхонани Эски шаҳарнинг шундоққина биқинида, энг гавжум жойда бино этган эдилар. Сотувчи ҳам, олувчи ҳам “Турон”ни четлаб ўтмасди. Миркарим Осимга ўхшаш уй шароити етарли бўлмаган адиблар шу ерни “хилхона”, асарларини шу ерда ёзардилар. Бу, биздек чурвақаларга катта сабоқ эди. Биз шу мактабдан китобга муҳаббат илмини ўрганганмиз.
Ҳозирги эринчоқ ёшлар томдаги ликоп орқали келаётган видео-ахборотдан на руҳга, на ақлга озиқ берадиган кўрсатувларни ёки компьютерга жойланган ўйинларни кўришга азиз умрларининг азиз соатларини бағишлайдилар-у бадиий асарни ўқишга тоқатлари етмайди. Аввалги авлодлар юрагида жўш урган ворисийлик қони ўз кучини йўқотган кўринади. Энг даҳшатлиси шундаки, шундай яшаш режимига кўниккан кишилар фикрсизланиб, бошқалар иродасининг оддий ижрочисига, роботларга айланиб қоладилар. Балки шундай жараён оқибатларини олдиндан сезганлари учунми, айрим олимлар ер юзини келажакда роботлар бошқаради, деган илмий гипотезани олға сурмоқдалар.

[Nigora Umarova]

У. ҲАМДАМ:
Кунимизга қайтсак. Адабиётга энди-энди қадам қўйиб келаётган бошловчи ижодкорлар мавзу ва кайфият манзилини қай тарзда белгиламоғи лозим? Яъни унинг навқадди давр шамолидан эгилиб кетмаслиги, айни дамда шу шамол суронларигагина ҳамоҳанг асарлар битиб қолмаслиги учун нималарга эътибор қилмоғи даркор? “ХХ аср адабиёти манзаралари” деган китобингизда улкан шоир Ғафур Ғулом билан боғлиқ бир аччиқ ҳақиқатдан сўз очасизки, у ҳамма замонларнинг ижодкорлари учун давомли сабоқдек жаранглайди: “Ғафур Ғуломнинг гражданлик руҳи балқиб турган шеърларида бошқа бир қусур бор. Бу совет даври “қадриятлар”и тасвирига катта ўрин ажратилганлигидир. Худди шундай қусур туфайли шоирнинг ҳатто айрим илиги тўқ шеърлари ҳам, сир эмас, дами чиқиб кетган ҳаво шарларидек бўшашиб қолган” (257 бет). Айни дамда масаланинг иккинчи томони ҳам мавжуд: менинг назаримда ҳақиқий ижодкор ўз даври пульсига ташҳис бармоғини қўйиб турган табибдир. У ҳамма нарсадан олдин ўз даври кайфиятининг самимий таржимони бўлмоғи шарт! Хўш, сизнингча, ўрта, мўътадил йўл қайда экан?..

[Naim Karimov]

Абдулла Қаҳҳор бир гапни айтган эди: мен умримда икки буюк истеъдод эгасини кўрдим. Булардан бири Чўлпон, иккинчиси Ғафур Ғулом эди. Улардан бирини замон жувонмарг қилди, иккинчиси ўзи, деб.
Истеъдоднинг харидори кўп бўлади. Қанчадан-қанча истеъдодли кишилар мухлислар туфайли ичимликка майл қўйиб, жувонмарг бўлганлар. Қанчадан-қанча истеъдод эгаларини замон темир кишанлари орасига олиб мажақлаб ташлаган. Энди қалам тебратаётган истеъдодли ёшлар ўз салафлари тақдири қандай кечганидан сабоқ олишлари лозим. Ҳаёт мавзу билан тўла. Агар ёш ижодкор шуҳрат қозониш, мукофот олиш, фаровон ҳаёт кечириш илинжи билан қўлига қалам олса ва ўз мақсади йўлида изчил ҳаракат қилса, орзусига, албатта, эришади. Лекин унинг ўсиб-унишига, яхши асарлар ёзишига, миллий адабиётимизнинг юксалишига муҳим ҳисса қўшишига умид қилган кишилар доғда қоладилар. Адабиёт шуҳрат қозониш, кўкракларини турли-туман нишонларга тўлдириб олиш ёки кекириб яшаш учун бино бўлган майдон эмас. Ҳар бир яхши асар юракнинг қони билан дунёга келади. Йўлчининг вафот этганини ёзаётган патида Ойбек беҳуш бўлиб қолган. Абдулла Қодирий Кумушнинг қабртоши учун марсия сўзларини ёзаётганда кўзларидан оққан ёшини тўхтата олмаган. Бальзак Горио отанинг ўлимини ишонарли тасвирлайман, деб қарийб клиник ўлимни бошидан кечирган. Ёзувчи асарни юрак қони ва дил сўзи билан ёзган тақдирдагина асар умри билан туғилган бўлади. Ҳозир ёзилиб ташланаётган детектив асарларни тўрт-беш йилдан кейин ҳеч ким ўқимайди. Аммо китобхон зоти озайиб кетган бўлса ҳам “Ўтган кунлар”га ўхшаш асарларни ахтариб ўқийди.
Ўз даврининг юрак уришларини ҳис этиб туриш – ёзувчининг бурчи. У илҳомни энг аввало ўзи гувоҳ бўлиб турган воқеалардан, учрашувлардан олади. Халқ ёзувчидан мамлакат ҳаётида рўй бераётган улуғвор ишларга ҳам, жамият равнақига ғов бўлаётган ҳодисаларга ҳам муносабат билдиришни кутади. Лекин у бу вазифасини суистеъмол қилиб, Қаландар-шоир ёки Офаринбоз қаламкаш даражасига тушиб қолмаслиги керак. Ёзувчи бугун севиб ўқиладиган, эртаги қадр-қиммати янада ошадиган асарлар ёзишга интилса, айни муддао бўлади. Адабиёт хазинасида шундай асарларгина қолади.

[Nigora Umarova]

У. ҲАМДАМ:
Устоз, адабиётимизнинг умидбахш тамойиллари ҳақида гапирсангиз. Ўзбек адабиёти шарқ адабиёти бўлиши баробарида умумжаҳон адабиётнинг ҳам бир бўғини ҳисобланади. Шундай экан, унинг ўз миллий хусусиятларини сақлаб қолмоғи, айни чоғда, ўзининггина қобиғида қолиб кетмаслиги учун қандай манзилларни кўзлаб, қандай жасоратларга қўл урмоғи лозим кўринади?
Ўтган қариийб йигирма йил мобайнида ўзбек адабиёти “модернизм” деган “инфекция” билан “оғриб” олди. Энди эса ҳавода постмодернизмнинг элчилари учиб юрибди. Бу хил тамойиллар миллий адабиётимизнинг бойиб, кенгайиб ва чуқурлашиб боришига хизмат қиладими ёки аксинча, унинг асл изидан, М. Юсуф таъбири билан айтганда, қонимизда оқаётган “қадимий наволар”дан узоқлаштирадими?.. Ва умуман, мана шу жараёнларда адабиётшунос ва танқидчи олимларнинг ўрни ва роли қандай бўлмоғи керак?..

[Naim Karimov]

Афсуски, адабиётимизнинг яқин тарихини яхши биладиган баъзи дўстларимиз ҳам модернизмни мутлақо нотўғри талқин қилиб, ҳатто Беҳбудию Қодирийларни ҳам модернизм адабиётининг намояндалари дейишгача бормоқдалар. Ҳурматли Пиримқул Қодиров шу масалада уларни жиндек койиган эди, кўплашиб, тавбасига таянадиган қилишди.
Модернизм Шарқ адабиётининг маҳсули эмас. Модернизм бизга Ғарбдан кириб келган. Аслида Ғарб модернизм адабиёти деганда янги давр адабиётини назарда тутади. Аммо тасвирий санъатдаги модернизм кўринишларига назар ташласак, уларда кўзи белидан қараб турган ёки боши билан кети алмашиб қолган одамларни кўрамиз. Бу, одамнинг модернизмга оқимига мансуб рассом нигоҳидаги образи. Ғарб тасвирий санъатининг шу оқимга асарларида ҳам шунга ўхшаш воқеликнинг “бетакрор ўзига хос” кўринишлари оз эмас. Ғарб шундай санъатни ҳам ёқтиради. Аммо Ғарб рассоми қулоғини шартта кесиб ташлаган бўлса, Шарқ рассоми ҳам “янгилик” деб ундан ибрат олиши аҳмоқликдан бошқа нарса эмас. Шарқ адабиёти доим доно фикр ва заррин ифодалар адабиёти бўлиб келган. Шарқ адабиёти – кишиларнинг бадиий диди ва дилини тарбияловчи нафосат мактаби. Ўзбек адабиёти Шарқ адабиётининг ана шу анъаналарини давом эттириб келади. Бу, Ғарб учун ҳам ёт ёки эскирган архаик ҳодиса эмас. Акс ҳолда Коэлонинг Шарқ адабиёти руҳида яратилган асарлари бугун бутун дунёда машҳур бўлмаган бўларди. Биз ўз маънавиятимизни Ғарб андозалари асосида бузиб келганимиз етмай, энди фикрсизлик адабиёти бўлган модернизмни байроқ қилиб кўтарсак уят бўлар. Лекин бу сўзларим адабиётимиздаги ҳозирги модернистик оқимни бўғиб ташлаш керак, деган маънони мутлақо англатмайди.
Биз ўзимизни улуғ устозларимиздан ақлли, деб ўйламаслигимиз лозим. Улар Ғарб адабиётидан ўзимизда йўқ адабий тасвир усуллари ва жанрларини олишган: реализмни, драмани, романни... Аслида ёзма адабиётимизда реализмнинг ҳам, романнинг ҳам унсурлари оз бўлмаган, оғзаки адабиётимизда эса драманинг ҳам унсурлари сероб. Лекин устозлар Ғарб адабиётидаги йиллар давомида шаклланган ва синовдан ўтган тасвир имкониятларидан баҳраманд бўлганлар.
Ҳар ҳолда юрагимизда аждодларимиз қони оққанидек, адабиётимиздан ҳам Шарқ адабиётининг ўзига хос гўзал, нафис ва ҳаётбахш таровати эсиб, тилимизда эса Муҳаммад Юсуф севган қадимий наволар янграб турганига нима етсин.

[Kavsar]

Ассалому алайкум.

Бугунги кунда ҳам Абдулла Қодирийдек кишилар бўлиши мумкин, лекин уларнинг юзага чиқишида имкониятлар бўлмаяпти ёки улар ўзини танитмайди. Биз эса бундай кишиларни ё билмаймиз, ёки билиб турсак ҳам қадрига ета олмаймиз деб ўйлайман.

[Kavsar]

Ustoz, Modern uyg'onish davri bo'la oladimi sizningcha?

Hozir ko'p ijodkorlar modernga qiziqib ketishmoqda. Nazarimda faqat shaklning o'zi modern bo'lishga yetarli bo'lmasa kerak. So'zlarni sindirib zina-zina she'r qolipini tuzib chiqish mumkin, lekin uning ma'nosi-chi? Ba'zan bu she'rlar boshqotirma emasmi deb o'ylab qolaman.

Nima bo'lganda ham kitobxon she'rdan zavq oladigan darajada uni anglay olishi kerak emasmi?
Javobingiz uchun rahmat oldindan. Agar savolim takror so'ralgan bo'lsa uzr so'rayman...

[AbuMuslim]

Қуйидаги мақолада яхши фикрлар берилган экан...

...Назаримда ҳозир ёзилаётган (ёзилган) кўплаб романларнинг китоб ҳолида чоп этилмасиданоқ эскириб қолаётганлигининг туб сабаби шу ерда - ёзувчи дунёқараши ва кайфиятининг ўқувчиникидан кўпда баландда эмаслигида! Вақт ўтган сайин янгиланиб-турланиб бораётган ўқувчи бадиий талаби эса бир ҳамла билан ёзувчи даражасини забт этаяптию қайтиб уни ўқимай қўйяпти ўқимаслиги турган гап. Шунинг учун ҳам кейинги ўн-ўн беш йил давомида ёзилган юзлаб ўзбек романларидан такрор-такрор ўқийдигани жудаям кам. Уларнинг аксарияти у ёки бу даражада чиққан экспериментлардан иборат. Кўпчилиги ҳали роман даражасида пишиб етилмаган, ҳали бир мушт бўлиб туғилмаган тарқоқ кайфиятларнинг уламасидан ўзга нарса эмас. Бундай "ясама" романлар чокини бадиий приёмлару яхши ўйланган эпизодлар билан, ҳикматли гаплару модернистик "ўйин"лар билан ёпиб бўлмайди. Демак, яхши роман фақат тажриба, эзгу истак ва тиришқоқлик билангина дунёга келавермас экан...

давоми: http://e-adabiyot.uz/adabiyotshunoslik/adabiy-suhbatlar/163-zamon-roman.html

[Naim Karimov]

Ассалому алайкум.

Бугунги кунда ҳам Абдулла Қодирийдек кишилар бўлиши мумкин, лекин уларнинг юзага чиқишида имкониятлар бўлмаяпти ёки улар ўзини танитмайди. Биз эса бундай кишиларни ё билмаймиз, ёки билиб турсак ҳам қадрига ета олмаймиз деб ўйлайман.

Шубҳасиз, Абдулла Қодирий яшаган замонда ҳам, ундан кейин ҳам Абдулла Қодирий даражасидаги истеъдодли ёзувчилар дунёга келишган. Агар биз Абдулла Қодирийнинг атрофини қуршаган ёзувчиларга назар ташласак, улар орасида Фитрат, Чўлпон, Ҳамза сингари гигантларни кўрамиз. Улардан кейин дунёга келган Ғафур Ғулом билан Ойбек ҳам Абдулла Қодирий даражасидаги ёзувчилардир. Афсуски, бу адиблар яшаган тарихий-ижтимоий давр улар истеъдодининг тўла рўёбга чиқишига имкон бермаган.
Аммо Ойбек ва Ғафур Ғуломдан кейин адабиёт оламига кириб келган ёзувчиларнинг бирортаси, менинг назаримда, мазкур устозларга тенг кела олмайди. Бугун ҳаёт бўлган қалам соҳиблари орасида ҳам Абдулла Қодирий даражасидаги ёзувчининг борлигига шахсан мен шубҳа қиламан.
Истеъдод – гул япроғи янглиғ нозик нарса. У замоннинг ўткинчи шамолларига ҳар доим ҳам дош беравермайди. Афсуски, ҳар бир тарихий даврнинг ҳукмрон кучлари ёзувчи учун “ижод эркинлиги” деган ҳавонинг зарурлигини тушунганларига қарамай, шу ҳавони, турли сабабларга кўра, ўлчаб беришни маъқул кўради. Айрим ижодкорларда масъулият ҳиссининг сустлиги шу жараённинг ҳамон давом этишига сабаб бўлмоқда. Бинобарин, мен ёзувчида истеъдод билан бирга масъулият туйғуси бўлишининг ҳам тарафдориман.
Сўнгги йилларда янги-янги “адабий” номларнинг – шоирлар, драматурглар, романнависларнинг пайдо бўлиши мени яхши маънода ҳайратга солмоқда. Шояд улар адабиёт майдонига, бинобарин, жамиятга ҳам янги ҳаво олиб кирсалар.
Энди уларни қадрлаш масаласига келсак, шуни айтиш жоизки, қадрлаш фақат мукофот бериш эмас, балки, биринчи навбатда, яхши асарни ўқиган китобхоннинг муаллифдан миннатдор бўлиши, унга эътиқод қўйиши, унинг кейинги китобларини ориқиб кутишидир. Афсуски. Абдулла Қодирийнинг “Ўтган кунлар”ини севиб ўқиган, титиб ўқиган авлод қатағон ва уруш йилларида қирилиб кетганми, ҳозир 5 минг нусхада нашр этилган китоблар ҳам дўконларда чанг босиб ётибди. Адабиётга меҳрнинг сусайганлиги, афсуски, яхши белги эмас.

[Naim Karimov]

Ustoz, Modern uyg'onish davri bo'la oladimi sizningcha?

Hozir ko'p ijodkorlar modernga qiziqib ketishmoqda. Nazarimda faqat shaklning o'zi modern bo'lishga yetarli bo'lmasa kerak. So'zlarni sindirib zina-zina she'r qolipini tuzib chiqish mumkin, lekin uning ma'nosi-chi? Ba'zan bu she'rlar boshqotirma emasmi deb o'ylab qolaman.

Nima bo'lganda ham kitobxon she'rdan zavq oladigan darajada uni anglay olishi kerak emasmi?
Javobingiz uchun rahmat oldindan. Agar savolim takror so'ralgan bo'lsa uzr so'rayman...

ХХ аср сўнгида шўро сиёсий тузуми ҳалокатга учраб, темир парда ичида яшаган кишилар бир оз эркин нафас олгандек бўлдилар. Шунда уларга янгиликнинг турли кўринишларига катта эҳтиёж туғилди. Ўтган асрнинг 60-йилларида Ғарбда тайёрланган либосларга, мебелга, транзисторларга қизиқиш катта бўлганидек, адабиётга яқин кишилар ўзбек адабиётида кузатилмаган ифода шаклларига маҳлиё бўлиб қолдилар. Улар ташаббуси билан испан, чех, поляк шоирлари ижодидаги шеърий шакллар ўзбек шеъриятига кириб кела бошлади. Бу, умуман ёмон ташаббус бўлмаган.
Орадан анчагина вақт ўтгач, модерн шеърияти бизда кенг тус олди. Буни ҳам қоралашга асос йўқ. Хитойлар айтганидек, барча гуллар очилиб-сочилишга ҳақли. Лекин модерн шеъриятни ҳозирги ўзбек шеъриятининг қиёфасини ва бош йўналишини белгилавчи оқим сифатида тушуниш нотўғри бўлурди. Шахсан мен, балки кексайиб қолганим учунми, асрлар синовидан ўтган шеърий шаклларни ҳамда уларгина ифода эта оладиган гўзаллик ва нафосатни хуш кўраман. Шеърият, адабиётнинг бошқа турлари сингари, китобхонга бошқотирма сатрларни эмас, балки инсон қалбидаги ҳис-туйғулар ва фикрлар пўртанасини тақдим этиши лозим.
Шу масалада Сиз, албатта, ҳақсиз.

Сиздек адабиётга қизиққан, ҳозирги ўзбек адабиётидаги баъзи бир жараёнлардан ташвишланаётган қизнинг саволларига жавоб бергувчи.,
Наим Каримов.

[Kavsar]

Muhtaram ustoz, adabiyotimiz haqidagi real fikrlaringizning barchasiga qo'shilaman. Mumkin bo'lsa yana bir necha savollar bilan murojaat qilsam:

Бундан кейин ҳақиқий адабиёт шинавандалари сони камайиб боради. Ҳозир ҳам, кейин ҳам асосан катта ёшдаги кишиларгина китоб ўқийдилар.

1. Bu fikringizga asos keltirsangiz. Nahot adabiyotni keljakda o'qiydiganlar kamayib ketadi demoqchi bo'lsangiz, agar to'g'ri tushungan bo'lsam? (Kitobga tashnalik, uni o'qiydigan payt endi kelmayaptimi? Chunki yaqinda odamlar texnika va gibrit hayot, yana shunga o'xshash sun'iylik, qadrsizliklardan bezib toza va hur fikrga, ruhga tashnalik sezmaydimi? Yosh bola ham bir umr o'yinchoq o'ynab yurmaydi deb o'ylayman. Hozir kitobxonni chalg'itayotgan narsalar mana shu o'tkinchi o'yinchoq, dunyo hoyu-havasi, matohlari. Lekin ruh hamisha ma'naviyatga tashna bo'lib yashaydi)

2. Adabiyot "adab" demakdir. Adabning o'zi bir go'zallik. Agar bugungi aksar asarlarimizni aynan odobga yo'naltirsak, menimcha dunyoni qutqarsa bo'ladi deb o'ylayman. Faqat hozirda kitobxon yangi teran fikrlarga muhtoj emasmi?

3. Men ong osti oqimidagi asarlarni insoniyat tafakkuri uchun virus deb qarayman. Chunki bu xildagi kitoblarni kimdir tushuna oladi, kimdir tushunmay o'qiydi. Aynan tushunmagan odam uchun bu juda xavfli emasmi? Hayotni shundan iborat deb tasavvur qila boshlaydi. Vaholanki hayot zulmat yoki qafasdan iborat emas. Agar shunday bo'lgan taqdirda ham yozuvchi hayotni bunday tasvirlamasligi kerak, har holda. Chunki insonlarda tushkun kayfiyat va hayotga nafratni uyg'otishi mumkin. Lekin aksar yozuvchilar kitobxon meni tushunmayapti deb da'vo qiladi. Ba'zan shunday asarlarni ko'rib hayron qolamanki, nahotki shu xayollar yozuvchining xayoliga kelsa degan. Beg'ubor dunyosida bunday xayollar ko'chasiga kirmagan yosh kitobxon, shunday asarlarni o'qigach qanday ahvolga tusharkan? Ilgari o'ylamagan bo'lsa ham keyin xayolga ref. tarzida o'rnashib qolmaydimi? Umuman xayolga nima duch kelsa buni adabiyotga olib chiqaverish o'zi to'g'rimikan, ustoz?

4. Nega bizda "Shoh Edip" singari tragediya yozilmayapti deb o'ylaysiz? Umuman, o'zbek adabiyotidagi tragedik asarlarga qanday baho bera olasiz?

Berayotgan har bir javoblaringiz uchun oldindan tashakkur aytib qolaman.
Kamoli ehtirom ila..

[Kavsar]

Muhtaram ustoz, shu o'rinda yana bir savol:

Siz kitoblar borasida juda yaxshi gapirib o'tdingiz. Nima deb o'ylaysiz, yilda bir bor bo'lsa ham kitoblar saylini tashkil etsak, ommaviy tarzda. Yoki bizda bormi bu holat? To'g'ri ba'zan kitoblar yarmarkasi, kitobxonlik o'yinlari bo'lib turadi, har har joyda. Lekin Respublika miqyosida (qovunlar sayliga o'xshash) atigi bir kunga kitoblar saylini qilsak bo'lmaydimi? Bir domlamiz xizmat safari bilan Eronga borib kelganlarida u yerda shunday kitoblar konferensiyasiga o'xshash kunlar bo'lib turishini, va o'sha kuni kitoblar o'z narxidan ancha arzon bahoga sotilishini va xalq kitob sayliga chiqib ulardan keragicha bahraman bo'la olishi mumkinligini eshitgan edik. Keyin bu kitoblar konferensiyasi xalqaro bo'lib, butun dunyodan kelgan kitoblar sotuvga, ko'rgazmaga qo'yilar ekan.

2. Keyin biz nuqul Navoiy hazratlarini ko'klarga ko'tarib olqishlaymiz, o'qish kerak deymiz. Ammo Navoiy va Navoiy singari allomalarimiz ijodini rivojlantirish uchun bizda, nega yoshlar o'rtasida xalqaro konferensiyalar bo'lmaydi? Ta'lim muassasalarida Navoiyxonlik qilish bilan cheklanishning o'zi kamlik qilmayaptimi hozirda? Hatto dunyo tan olib turgan hazrat Navoiy bobomizning rasmiy saytini ham hali ko'rmadim. Naqshbandiya konferensiyasini olsak, u faqat katta olimlarga mo'ljallangan, eng kichigi aspirantlar qatnashishi mumkin ekan. Yoki yurtimizda jahondagi boshqa yoshlar bilan tenglasha oladigan yoshlar topilmaydi deb o'ylaysizmi, ustoz? Shu fikrga munosabatingiz? (Bizda Sharq Taronalari xalqaro musiqa festivali juda yaxshi yo'lga qo'yilgan. Shundan kelib chiqqan holda savolimni berdim)

[ilhom-said]

Ассалому алайкум, саволим домла Наим Каримовга! Ўзбек адабиётимизни хронологияга кўра даврлаштирганмиз. Ваҳоланки, рус адабиётида 3 та катта стадияга ажратилган. Муносабатингиз? Адабиётда деканализация ҳақида тўхталсангиз, раҳмат.

[Kavsar]

Ilhombey, hozirgi adabiyotimiz dekanalizatsion stadiyada. Ya'ni qonunlarni bekor qilgan adabiyot. Har holda shunday tushundim.

Haqiqatan, tarixiy voqealarni asos qilib olgan holda adabiyotni davrlarga bo'lib olganmiz. Mumtoz adabiyot, jadid... Mustaqillik adabiyoti vhk. Adabiy hodisani asos qilib olish kerak edi.. Savolingiz o'rinli, olimlarimiz bir to'xtamga kelishdimikan. Umuman, adabiyotshunoslik terminlariniyam qayta o'ylab ko'rish kerak. Stadiyaga nisbatan ham faqat davr so'zini olganmiz, vaholanki bu kattaroq bosqich yoki pallani anglatmaydimi?

[ilm izlagan]

OmoN мениимча уларнинг бошига кандайдлир балоларнинг келиши шарт эмас... уларнинг буюклиги уларнинг асарларида, яъни ижтимоий-сиёсий холатлари, позицияларида эмас... Кодирий, Чўлпонларнинг аксари ўзларининг сиёсий ёки бошка карашлари учун курбон бўлмаган, балки атрофдагиларнинг хасадлари, интригалар мухим роль ўйнаган бўлса керак... аммо Сталин давридаги миллат зиёлиларини кирғин килиши омилини хам эсдан чикармаслик керак...

Балки Абдулла Қодирий, Чўлпонларнинг ўшандай дурдона асарлар ёзишига сабаб -- 1930 йилларда яшаганидир. Масалан улар 1870 ёки 1965 йилда яшаганида ўртамиёна асарлар ёзишган бўлармиди?

Айтмоқчи бўлганим -- замон ҳар қанча ёмон бўлмасин, ўша ёзувчининг бошига етган бўлмасин, ёзувчи айнан ўша замонидан миннатдор бўлиши лозиммикан? Айнан ўша қийинчилик, зулм инсонни яхши инсон қилиб шакллантирди?!

[AbuMuslim]

Балки Абдулла Қодирий, Чўлпонларнинг ўшандай дурдона асарлар ёзишига сабаб -- 1930 йилларда яшаганидир. Масалан улар 1870 ёки 1965 йилда яшаганида ўртамиёна асарлар ёзишган бўлармиди? Айтмоқчи бўлганим -- замон ҳар қанча ёмон бўлмасин, ўша ёзувчининг бошига етган бўлмасин, ёзувчи айнан ўша замонидан миннатдор бўлиши лозиммикан? Айнан ўша қийинчилик, зулм инсонни яхши инсон қилиб шакллантирди?!

Фикрларингиз унчалик тўғри бўлмаса керак, сабаби "олтин даврларда" ижод қилганларнинг ижод махсули бари-бир кўп ва хўп бўлган...

Зулм кучайган, мустабид даврлардаги ижодларнинг ҳам ўз қадри бор... аммо бу қадр муҳит (сиёсий-ижтимоий тузум) таъсирида эмас... балки кучли шахслар маҳорати, жасорати ва дадил позициясида бўлса керак... яна билмадим...

[Nigora Umarova]

Балки Абдулла Қодирий, Чўлпонларнинг ўшандай дурдона асарлар ёзишига сабаб -- 1930 йилларда яшаганидир. Масалан улар 1870 ёки 1965 йилда яшаганида ўртамиёна асарлар ёзишган бўлармиди?

Айтмоқчи бўлганим -- замон ҳар қанча ёмон бўлмасин, ўша ёзувчининг бошига етган бўлмасин, ёзувчи айнан ўша замонидан миннатдор бўлиши лозиммикан? Айнан ўша қийинчилик, зулм инсонни яхши инсон қилиб шакллантирди?!

Фикрингизга қайсидир маънода қўшиламан, қайсидир маънода йўқ. Абдуллв Қодирий, Чўлпон даврида ҳам ўртмиёна асар ёзган адиблар бўлган ва уларнинг асарлари бугунги кунда ўқилмайди. Асарлар ўз қимматини йўқотган. Давр билан муросасос бўлган адибларнинг асарлари вақт чиғириғидан ўта олмайди. Дурдона асарлар ўз аҳамиятини йўқотмайди.
Абдулла Қодирий, Чўлпонлар ўз даврига нисбатан асарлари орқали исён кўтаришган ва ўша давр уларни қоралаган.
Оқимга қарши сузганликлари учун мавжуд тузум уларни ўз гирдобига олган.

[Kavsar]

Балки Абдулла Қодирий, Чўлпонларнинг ўшандай дурдона асарлар ёзишига сабаб -- 1930 йилларда яшаганидир. Масалан улар 1870 ёки 1965 йилда яшаганида ўртамиёна асарлар ёзишган бўлармиди? Айтмоқчи бўлганим -- замон ҳар қанча ёмон бўлмасин, ўша ёзувчининг бошига етган бўлмасин, ёзувчи айнан ўша замонидан миннатдор бўлиши лозиммикан? Айнан ўша қийинчилик, зулм инсонни яхши инсон қилиб шакллантирди?!

Bilasizmi, agar Qodiriy, Cho'lponlarning yulduzday porlab chiqqaniga faqatgina davr sabab bo'lgan bo'lsa, unda hamma Qodiriy bo'lib ketishi kerak edi. (qanchalik to'g'riligini bilmadimu, shunday tushunganman).

Menimcha, avvalo Xudo bergan chin iste'dod bo'lsa o'shanday kishilar yetishib chiqadi. Ba'zan davr muhiti unga shunday sharoitni yaratib berishi ham mumkin, lekin asosiy sabab bu (ya'ni o'sha yillar bu kabi yozuvchilarni yuzaga kelishiga sabab bo'lgan) bo'lmasa kerak deb o'ylayman.

[Fayzbek]

Балки Абдулла Қодирий, Чўлпонларнинг ўшандай дурдона асарлар ёзишига сабаб -- 1930 йилларда яшаганидир. Масалан улар 1870 ёки 1965 йилда яшаганида ўртамиёна асарлар ёзишган бўлармиди?


Baribir ular Qodiriy va Cho'lpon bo'lardi, sabab ular shuning uchun tug'ilishgan. Yani, Alloh ularni tanladi, savol o'z vaqtida berilgan, o'rinsiz savol bo'libdi. O'tmishdagi qaysidir davrni o'zgartirishni orzu qilish menga "Sobiq" tuzumni eslatyapti. Undan ko'ra kelajakdagi bir yomonlikni, yaxshilikka o'zgartishni orzu qilish to'g'ri bo'lsa kerak.

Айтмоқчи бўлганим -- замон ҳар қанча ёмон бўлмасин, ўша ёзувчининг бошига етган бўлмасин, ёзувчи айнан ўша замонидан миннатдор бўлиши лозиммикан? Айнан ўша қийинчилик, зулм инсонни яхши инсон қилиб шакллантирди?!

Bu esa menga mexnat maymunni odamga aylantirdi degan asossiz dogmani eslatyapti. Sizni o'z fikringiz yo'qmi?

[Lutfillo Tursunov]

Яна бир жиҳатки, Абдулла Қодирий, Чўлпонлар давригача адабиётимиз мактаби яхши шаклланган бўлган. Бу адибларимиз аввало ўша мактаб тарбиясини олган, шу билан бирга Ғарб адабиётини мукаммал ўрганишган. Натижада ажойиб асарлар ижод қилишган.
Бир ёзувчимиздан эшитиб қолгандим: "Ҳозирги ижодкорлар асар ёзишадию, ўзлари китоб ўқишмайди."
Озгина бўрттирма, аммо фикрда жон бор. Менимча ҳам айни замон адабиётида кучли мактабни ўтаган ёш ёзувчилар етишмайди. Ёки шундай мактабни ўташга чанқоқлик етишмайди. Ёзилажак асар фақатгина илҳом билан мукаммаллик касб этолмаса керак?!

[ilm izlagan]

Ўз фикрларини билдирган барча форумдошларга катта раҳмат тилайман.

[Fayzbek]

Ўз фикрларини билдирган барча форумдошларга катта раҳмат тилайман. Sizga ham ko'p yaxshiliklar va yanada ma'noli fikrlarni orzu etib qolaman.

[Nigora Umarova]

Яна бир жиҳатки, Абдулла Қодирий, Чўлпонлар давригача адабиётимиз мактаби яхши шаклланган бўлган. Бу адибларимиз аввало ўша мактаб тарбиясини олган, шу билан бирга Ғарб адабиётини мукаммал ўрганишган. Натижада ажойиб асарлар ижод қилишган.


Шарқ ва Ғарб адабиёти синтези натижасида адабиётнинг янги кўринии касб этди демоқчимисиз, фикрингизга қўшиламан.
Муҳтарам адибимиз билан бўлган бир суҳбатда, "Модерн адабиётини бугунги кун ўқувчисини қабул қилиши ниҳоятда қийин бўлаётганлигининг сабаби нимада? Абдулла Қодирий, Чўлпонларнинг асарлари-ромнларини китобхонлар тез ва осон қабул қилишган"- деган саволимга, "Уларнинг асарлари ғарб йўналишида ёзилган бўлса-да, шарқона урф-одатлар билан суғорилган асарлар бўлгани учун инсонлар онгига тез ва осон сингган. Бугунги кундаги баъзи асарлар эса умуман шарқ, миллат тарбиясига тўғри келмайди",- деган асосли гапни айтдилар.

[Lutfillo Tursunov]

Бугунги кундаги баъзи асарлар эса умуман шарқ, миллат тарбиясига тўғри келмайди",- деган асосли гапни айтдилар.
Барибир бу сабаб умумий қилиб айтганда билимсизликка бориб тақалади, деб ўйлайман. "Билимсизлик" деганда саводсизлик эмас, чуқур билимнинг етишмаслигини назарда тутяпман.
Масалан, ўз вақтида Ойбек, Пиримқул Қодиров, Одил Ёқубовлар "Навоий", "Юлдузли тунлар", "Улуғбек хазинаси"ни ёзаётганларида йиллаб ўша даврга оид тарихий ҳужжатларни ўрганишган. Натижада асарни ўқиш давомида ўрта аср муҳити шундоқ кўз ўнгимизга келади.
Асарни ёзишда алоҳида тайёргарлик, изланиш олиб борилган бўлса, бу ўша ижод ишида дарҳол сезилади.
Қизиқ, бугунги кунда ёзувчи бўламан деган ёшлар қандай йўлдан бориб, камол топишади? Шу жараённи тасаввур қилишим қийинда. Албатта, ўзидаги иқтидор билан у-бу нарса қоралама қилади. Уларнинг ичида айрим маҳсуллари яхши чиқишиям мумкин. Лекин ҳақиқатда ўткир, ўз сўзига эга, дунё танийдиган ёзувчи бўлиб етишиш учун йўналиш берадиган мактаб бизда борми?

[Nigora Umarova]

Барибир бу сабаб умумий қилиб айтганда билимсизликка бориб тақалади, деб ўйлайман. "Билимсизлик" деганда саводсизлик эмас, чуқур билимнинг етишмаслигини назарда тутяпман.
Масалан, ўз вақтида Ойбек, Пиримқул Қодиров, Одил Ёқубовлар "Навоий", "Юлдузли тунлар", "Улуғбек хазинаси"ни ёзаётганларида йиллаб ўша даврга оид тарихий ҳужжатларни ўрганишган. Натижада асарни ўқиш давомида ўрта аср муҳити шундоқ кўз ўнгимизга келади.
Асарни ёзишда алоҳида тайёргарлик, изланиш олиб борилган бўлса, бу ўша ижод ишида дарҳол сезилади.
Қизиқ, бугунги кунда ёзувчи бўламан деган ёшлар қандай йўлдан бориб, камол топишади? Шу жараённи тасаввур қилишим қийинда. Албатта, ўзидаги иқтидор билан у-бу нарса қоралама қилади. Уларнинг ичида айрим маҳсуллари яхши чиқишиям мумкин. Лекин ҳақиқатда ўткир, ўз сўзига эга, дунё танийдиган ёзувчи бўлиб етишиш учун йўналиш берадиган мактаб бизда борми?

Яна бир муҳим омил, ёзувчи ўткир савияга эга бўла олиши керак. Савиясиз ёзувчидан савиясиз асарлар "туғилади". Ёзувчи бўлиш учун адабиётнинг ўзини билиш камлик қилади. Ёзувчи-психолог, ёзувчи-файласуф, ёзувчи-жамиятшунос(социолог), ёзувчи- ҳар тарафлама билимга эга бўла олиши керак. Ёзилган асарларни ҳаётдан олиб тўғридан-тўғри қоғозга кўчириб қўйилса, у нарса асар бўлмайди. Қуруқ баёндан иборат бўлиб қолади. Асар дегани сизнинг ҳиссиётларингизга таъсир қилса, жунбушга келтирса, йиғлатса, кулдирса у ҳақиқий асардир. Ҳиссиётсиз ёзилган асар эса қоғоздан ясалган гулга ўхшайди.
Майли, ёзувчи ҳаётнинг ёрқин ранглари билан бирга қора рангларини ҳам кўрсатиб берсин. Лекин бу ранг тасвирда асос, моҳият, сабаблар ҳам очиб берилиши керак.
"Ёзувчига дарс берадиган мактаб - бу ҳаёт мактаби"-, деб ўйлайман, фикри ожизимча.

[Fayzbek]

"Ёзувчига дарс берадиган мактаб - бу ҳаёт мактаби"-, деб ўйлайман, фикри ожизимча.
Ba'zi bir tarixiy asarlarda sana va boshqa ko'pgina ma'lumotlarda tafovutlar uchrab qoladi.
Bu holatlarni nazorat qilishadimi? Yoki kimni mablag'i yo sotsial kapitali bo'lsa o'shani chop etaverishadimi?

[Nigora Umarova]

Ba'zi bir tarixiy asarlarda sana va boshqa ko'pgina ma'lumotlarda tafovutlar uchrab qoladi.
Bu holatlarni nazorat qilishadimi? Yoki kimni mablag'i yo sotsial kapitali bo'lsa o'shani chop etaverishadimi?

Qaysi tarixiy asarda siz aytgan tavovut mavjud? Fikringizni dalllab, sharhlab keltiring. Tarixdan xabari yo'q oddiy o'quvchi bunday tavofutlarni shunday ekan deb qabul qiladi.

Bilishimcha, yozuvchi tarixiy asar yozar ekan tarixiy shaxs yashagan davrni, muhitni, mashhur insonga bog'liq voqealarni, uning atrofidagi shaxslarni o'rganadi. Ana shunda asar ishonarli chiqadi. Bunga misol qilib Oybekning "Navoiy" romani, Pirimqul Qodirovning "Yulduzl tunlar", "Avlodlar dovoni" romanlarini yozilish tarixini keltirish mumkin.
Oybek Xondamirning Navoiy haqida yozilgan "Makorim ul-axloq", hazrat Navoiyning barcha asarlarini o'qib -o'rganib chiqqan ekanlar.
Pirimqul Qodirov o'zimizdagi tarixiy manbalar, Bobur bo'lgan joylarni o'rganishdan tashqari 2-3 yil Hindistonda Bobur va Boburiylar tarixini bilib qaytgan ekanlar.

[Fayzbek]

Qaysi tarixiy asarda siz aytgan tavovut mavjud? Fikringizni dalllab, sharhlab keltiring. Tarixdan xabari yo'q oddiy o'quvchi bunday tavofutlarni shunday ekan deb qabul qiladi.
Kitoblar haqida ancha ko'p tanqidlarim va etirozlarim boru, lekin bu haqida bir muncha keyinroq ma'lumotlar berib o'taman hudo hohlasa, Hozir disertatsiyam bo'yicha ishlarim ko'paygan. Uzr.

[Husen]

Бугун ёзувчилар уюшмасида Миртемир таваллудининг 100 йиллигига бағишланган ижодий кеча бўлиб ўтмоқда. Гарчи ижоди билан ўзига ҳайкал қўя олган бу шоирнинг номини абадийлаштириш, ижодини оммалаштириш худди унинг ўзи каби фақирона амалга оширилаётгандек. Сиз нима деб ўйлайсиз?

[Nigora Umarova]

Бугун ёзувчилар уюшмасида Миртемир таваллудининг 100 йиллигига бағишланган ижодий кеча бўлиб ўтмоқда. Гарчи ижоди билан ўзига ҳайкал қўя олган бу шоирнинг номини абадийлаштириш, ижодини оммалаштириш худди унинг ўзи каби фақирона амалга оширилаётгандек. Сиз нима деб ўйлайсиз?

Ҳозиргина ушбу ижодий кечадан қайтдим.
Тадбирда таниқли ижодкорлар, шоирнинг фарзандлари, шеърият ихлосмандлари қатнашишди.
Ҳусан, биласизми баъзи инсонлар ҳаётлик чоғларидаёқ қилган эзгу амаллари билан ўзларига ҳайкал қўйиб кетишади, одамлар уларнинг қилган яхшиликларини тоабад унутишмайди.

[Nigora Umarova]

Розиман, ризоман, ўла-ўлгунча
Халқим деб ўлдим.
Халқим нима бўлса, мен ўша бўлдим,
Юрагим, бўғилма, ўртанма бунча!

Ўзимга хиёнат қилдиму аксар,
Халқимга хиёнат ўйлагани йўқ.
Менинг юрагимни тешиб ўтдилар
Халқимга отилган талай-талай ўқ.

Қанча йўллар босдим, гоҳида толдим,
Лекин халқ номига юқтирмадим гард.
Фарёд солар чоғда жим бўла олдим,
Халқим дарди эди дил ўртаган дард.

Халқим этагида етдим вояга,
Халқ билан кулдим.
Бардошим сўз бермас, дейман, қояга...
Розиман, ўлгунча халқим деб ўлдим.

Миртемир

[Kavsar]

Yaxshilar, men ham hozirgina shu yig'indan qaytdim. Juda zo'r bo'ldi, odam ko'p edi. Naim Karimov domla yaxshi gaplarni aytdilar. Ko'p yozuvchilar o'sha yerda edi. Bu uchrashuv hech esimdan chiqmasa kerak.. Tanish domlalarimni ko'rib xursand bo'lib ketdim.


Men orqa qatorda edim, Nigora opa.. :)

[Nigora Umarova]

Миртемир ҳаёти давомида ниҳоятда аччиқ йўлни босиб ўтган.
Миртемир Йўлдош Охунбобоевнинг шахсий котиби бўлиб ишлайди. У 1932 йилда туҳмат билан қамалади ва Москвадаги Дмитров лагерига юборилади. Миртемир у ерда Москва-Волга канали қурилишида ишлайди, 1935 йилда озод қилинади. Шоир сургунда юрган чоғида ёшгина рафиқаси бошқа инсонга турмушга чиқиб кетган. Миртемир кейинчалик "Сурат" достонида бу воқеаларни тасвирлаб беради:

На олтин, на жавоҳир эдим,
Соддагина бир шоир эдим.
Зуҳро бўлмасанг ҳам чиройда,
Мен ишқингда нақд Тоҳир эдим..

Гуноҳим не? Жангда бўлганим,
Қон кечганим, юз бор ўлганим?
Дийдорингни унутолмайин,
Ўлимлардан ҳатлаб келганим?..

Базмларнинг гули бўлганинг
Ёлғон бўлса, боқ-чи кўзимга.
Мақтовларнинг қули бўлганинг-
Ёлғон бўлса, айт-чи ўзимга...

Менга Миртемирнинг "Онагинам" шеъри жуда ёқади. Қамоқда бўлган шоир онаизорининг сўнгги кунларини кўрмаган ва унинг олдида фарзандлик бурчини ўтай олмаганидан таъсирланиб ёзган. Бугун бир нарсани эшитдимки, Миртемирнинг онаси ўша машъум йилларда куйдирги касали билан вафот этгани туфайли, онаизорнинг жасадини куйдириб юборишган ва суякларини умумий қабристонга кўмишган. Шоир ҳатто онасининг қабрини топа олмаган экан.

[Lutfillo Tursunov]

Гарчи ижоди билан ўзига ҳайкал қўя олган бу шоирнинг номини абадийлаштириш, ижодини оммалаштириш худди унинг ўзи каби фақирона амалга оширилаётгандек. Сиз нима деб ўйлайсиз?
Ҳар бир адибнинг юбилей саналари дабдаба билан ўтмаганиям бир тарафдан яхши.
Барибир ижодкор номини абадийлаштирадиган нарса уюштирилаётган тадбирлар эмас, унинг асарлари, ижодидир.
Men orqa qatorda edim, Nigora opa..
Ие, бу қанақаси! Опа-сингил бир тадбирдан бир-бирини кўрмай қайтдими? :)

[Nigora Umarova]

Миртемирнинг "Бетоблигимда" шеъри худди шоирнинг руҳиятини очиб бераётгандек...
Айтишларича, инсоннинг феъл-атвори қандай бўлса, у феълига мос дарахтни яхши кўрар экан:

Мажнунтол тагига ўтқазинг мени,
Қоврилмай ғашлик алангасида,
Мажнунтол тагига ўтқазинг мени,
Нафасимни ростлай кўланкасида.

Мажнунтол тагига ўтқазинг мени,
Қушлар овозига қулоқ солайин.
Мажнунтол тагига ўтқазинг мени,
Хаёл оғушида ором олайин.

Мажнунтол тагига ўтқазинг мени,
Шу кунгача ўзни мен чеклаб бўлдим.
Мажнунтол тагига ўтқазинг мени,
Мен учун йиғласин, мен йиғлаб бўлдим.

Миртемир

Шоир умри давомида на мансабга ва на мукофотларга интилган, шунинг учун ҳам ижодий муҳит унга бошқача-паст назар билан қараган экан. Шунга қарамай Миртемир ҳар доим шогирдларининг севимли устози бўлиб шогирдларини киприкларидай ардоқлаган дейишади.

[Nigora Umarova]

Men orqa qatorda edim, Nigora opa..
Ие, бу қанақаси! Опа-сингил бир тадбирдан бир-бирини кўрмай қайтдими? :)

Вой. ўлмасам, сирим очилиб қолди-ку...
Ҳеч кимга сездирмай борган эдим, орқамда форумимиз вакиласи ҳам бор экан. :)
Бу ёғи "топишмоқ" бўлиб кетди: "Икки опа-сигил яшайди, бир-бирини кўрмайди"-деганларидек... ;)

[Nigora Umarova]

Кеча Озарбайжон маданият марказида Наим Каримовнинг шоир Мақсуд Шайхзодага бағишланган китобининг тақдимот маросими бўлиб ўтди.
Тақдимотда Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасидан Абдулла Орипов, Шуҳрат Ризаев, Шукрулло вва бошқа кўплаб адабиётшунос олим ва адиблар қатнашдилар. Кеча якунида Мақсуд Шайхзоданинг ҳаёти ва ижоди ҳақидаги ҳужжатли фильм намойиш қилинди, озар халқининг куй-қўшиқлари, рақслари ижро этилди.

[Nigora Umarova]

Мақсуд Шайхзода ҳам Миртемир каби камтарона умргузонлик қилган адиблардан ҳисобланади.
Фикримча Шайхзоданинг ҳаётий шиори Мирзо Улуғбек драмасидаги Улуғбек тилидан айтилган:

Эй одамзот, ибрат олин юлдузлардан сен,
Улуғворлик ва мангулик сарҳадларида.
Шалтоқларга ағнамагин, кўтарил, юксал,
Сўқир бахтдан кўрар кўзли бахсизлик афзал.

Шайхзодага ҳам умри давомида дўстлари кўп маротаба хиёнат қилишган. 50-йилларда қамалганида тураётган уйидан рафиқасини ҳайдаб чиқаришган. Шоир оқлангач ўша "дўстлар" ҳеч нарса бўлмаганидек кулиб уйга кириб келганлар. Шайхзода ҳам уларни кулиб кутиб олган ва ҳеч нарса бўлмаганидек муомала қилган. Кечиримли бўлиш бу инсоннинг улуғворлиги эмасми?
Шайхзода ўзи ёзиб қолдирганидек,

Умрлар бўладики, тиригида ўликдир,
Умрлар бўладики, ўлигида тирикдир.

Мақсуд Шайхзода фарзанд кўрмаган. Чироғимни ёқиб ўтиради деган мақсадда бир қиз ва бир ўғил асраб олган. Қизи Озарбайжонда истиқомат қилади. Ўғил эса Шайхзоданинг уйини сотиб бугунги кунда Америкада истиқомат қилмоқда. Шу сабабли ҳам шоирнинг кўпгина асарлари қўлёзмаси, шу жумладан "Абу Райҳон Беруний" драмаси йўқолган.

[Nigora Umarova]

Мастурахон! (http://uforum.uz/member.php?u=8239)

Шоир Миртемирнинг набираси сифатида бобонгиз ҳақида ушбу мавзуда хабар қолдирсангиз яхши бўларди.

[Mastura]

Аввало бобом Миртемир ҳақида ўз фикрларини билдирган барча форум аъзоларига катта раҳмат айтаман. Афсуски, бугунги тадбирда объектив сабабларга кўра қатнаша олмаганимдан невара сифатида қаттиқ афсусдаман. Дарҳақиқат, бобом каби камтарин, соддадил, самимий ва меҳрибон инсонлар камдан кам топилади.
Бобомнинг юбилейига қизғин тайёргарлик кетаётган бир пайтда уч ой олдин тўсатдан вафот этган отам, Ёзувчилар уюшмаси аъзоси, таржимон Миржалол Турсуновнинг руҳи ҳам бугун шод бўлганига ишонаман.
Мен ана шундай улуғ ва хокисор инсонларнинг авлоди эканимдан умрбод фахрланаман.

[Nigora Umarova]

Бобомнинг юбилейига қизғин тайёргарлик кетаётган бир пайтда уч ой олдин тўсатдан вафот этган отам, Ёзувчилар уюшмаси аъзоси, таржимон Миржалол Турсуновнинг руҳи ҳам бугун шод бўлганига ишонаман.
Мен ана шундай улуғ ва хокисор инсонларнинг авлоди эканимдан умрбод фахрланаман.

Дардингизга ҳамдардмиз, таъзиямизни қабул айланг.
Ижодий кечада бобонгизнинг жаннати инсон эканликлари ҳақидаги бир воқеани гапириб беришди:
Биринчи воқеа: Шоирнинг уч яшар ўғлини қўшнининг фарзанди велосипедда учираман деб асфальтга йиқитиб юборади ва бола касалхонада вафот этади. Кўшнининг фарзандини қамаб қўйишади. Миртемир даъвоим йўқ деб, қўшнининг 14 ёшли фарзандини қамоқдан чиқариб олади.

[Mastura]

Шоир Миртемирнинг набираси сифатида бобонгиз ҳақида ушбу мавзуда хабар қолдирсангиз яхши бўларди.

Мен бобом ҳаётининг сўнгги йилларида туғилганман. Аммо, эслай оламан-ки, бизнинг хонадонган турли давлатлардан, қардош мамлакатлардан ва Москвадан жуда кўп таниқли инсонлар, ёзувчилар тез-тез келиб келиб туришарди. Бир гал менинг туғилган кунимда уйимизга машҳур қирғиз ёзувчиси, бобомни жуда қаттиқ ҳурмат қиладиган Чингиз Айтматов ташриф буюриб, менга ўша пайтдаги бўйим баробар келадиган қўғирчоқ совға қилган эдилар. Бундай совғаларни жуда кўп олганман.
Бобом жуда меҳмондўст ва бағрикенг инсон бўлгани учун хонадонимиздан ойлаб меҳмонларнинг қадами аримасди.
Талабалик йилларимда бобомни қайтадан кашф қилдим десам ҳам бўлади. Чунки, ўқиш давомида менга сабоқ берган устозларнинг аксарияти бобомнинг шогирдлари бўлиб чиқарди ёки озгина бўлса ҳам бобомдан яхшилик кўрган кишилар бўлиб чиқарди.
Бир воқеа эсимдан чиқмайди. Имтиҳонлардан бирида устозларимиздан бири мени ортиқча қийнамасдан юқори баҳо қўйган эди. Шунда мен бу воқеани раҳматли отамга сўзлаб берганман. Чунки, мен бобомнинг ҳурмати учун осонгина олинган баҳони хазм қилолмадим. Тадбирлардан бирида ўша устоз отам билан кўришиб қолганида, менга кўрсатган меҳрибончилигини қуйидагича изоҳлаб берибди. “Биз ҳам ёш талаба бўлганмиз. Домланинг уйига тез-тез бориб турардик, улар ўз меҳрини ва вақтини аямасдан бизга ғамхўрлик қилганлар. Шундай экан қандай қилиб мен у кишининг невараларини имтиҳонда ортиқча саволлар қийнашим мумкин?”
Элу юрт ҳурматини қозонган, бутун умр камтарона ҳаёт кечирган бобом ҳеч қачон бойлик ва ҳашаматга қизиқмаган.
Шу ўринда Нигорахон Сизга ҳам ажратган эътиборингиз учун катта раҳмат!

[Nigora Umarova]

Озод Шарафиддиновнинг бу сўзларидан маълум бўлишича, Миртемир Самарқандда кечган ҳаётидан кейин 1934-1935 йилларда “Россиянинг улкан қурилишлари”да бўлган, сўнг Тошкентга қайтган. “Ҳаёт мактаби” бўлган, ўзида унутилмас “янги таассуротлар” қолдирган бу “сафарлар” ҳақида шоирнинг ўзи таржимаи холида: “Бошимга синоғлик кунлар ҳам тушди. Лекин ёзишдан, таржимадан хеч қачон тинмаганман”, деб ёзган холос.
Миртемир айтган “синоғлик кунлар” 20-йилларнинг иккинчи ярми - 30-йилларнинг бошларида ўзбек ёзувчиларининг чекига туша бошлаган ва ниҳоят, 1937 йилда энг сара ёзувчиларимизни олиб кетган катта қирғиннинг дебочаси эди. Шоир ўз ҳаётининг бу қора саҳифаларини ҳеч эсламас, эслашни ёқтирмас, шунинг учун ҳам биз, унинг хонадонига, ижодхонасига яқин бўлган адабиётшунослар ҳам шу ҳақда сўрашни одобсизлик деб билар эдик.
Аммо домла Наим Каримов марҳум шоирнинг мероси билан шуғулланиш ва унинг асарларини нашрга тайёрлаш жараёнида Миртемирнинг ўша “синоғлик кунлар»га оид кундалигини топишга маваффақ бўлади. “Эсдаликлар» деб номланган дафтарчанинг беш-олти саҳифаси шу мудҳиш кунлар нафасини ўзига сингдирган бўлиб, улар билан танишиш шахсга сиғинтириш даврининг вабоси Миртемир ҳаётини ҳам четлаб ўтмаганини кўрсатди.
“Эсдаликлар» қуйидаги сўзлар билан бошланган: “1932 йилнинг 7 августи кечаси соат 1 да Самарқанд шаҳрида, ўз уйимда сиёсий идора томонидан қамоққа олиндим. Уйда: онам, синглим, иним, ўртоғим ва қизалоғим қолди. Ўзим ҳеч нарса сезмасдан кетдим”.
“Ўзим ҳеч нарса сезмасдан кетдим” - Миртемирнинг бу сўзларини бундай тушуниш керак: у нима учун қамоққа олаётганларини билмаган, бирор айби бўлмагани учун бу ҳолни қандайдир англашилмовчилик, деб ўйлаган ва “сиёсий идора”га бориб, ўзини танитгач, шу заҳоти узр сўраб, қўйиб юборишларига ишонган. Лекин қоқ ярим кечада унинг уйини тақиллатиб келган чекистлар кимнинг уйига ва нима мақсадда келганларини яхши билар эдилар. Шунинг учун ҳам улар уйни обдон титиб-текшириб, айниқса, шоирнинг китоб ва қўлёзмаларини ҳафсала билан тўплаганлар-да, уларни чойшабга ўраб, олиб кетганлар.
Бу даҳшатли воқеанинг гувоҳи бўлган кишиларнинг аксари ўша йиллардаёқ бу ёруғ оламдан ўтган. Шоирнинг иниси Тўра ака ҳам бугун барҳаёт эмас. Камёб гувоҳлардан бири - шоирнинг собиқ рафиқаси Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист, раққоса Ҳалима Раҳимова ўша кечани бундай эслайди:
“1931 йилнинг апрель-май ойларида бўлса керак, Уста Олимнинг Эски шаҳардаги ҳовлисида бизнинг тўйимиз бўлиб ўтди. Шу оқшомда Тамарахоним, Ҳалимахоним, Яшин сингари машҳур санъаткорларнинг қатнашгани ҳали ҳам хотирамда. Тўй ўтиши билан биз Янги шаҳардаги Йўлдош Охунбобоевнинг собиқ уйига кўчиб ўтдик. Жумҳурият маркази Тошкентга кўчиши муносабати билан Йўлдош ота ўз уйини бизга қолдириб, янги пойтахтга кетди. Биз унинг бир катта, бир кичик хона ва айвондан иборат уйида истиқомат қила бошладик. 1932 йилнинг 15 январида шу ерда қизимиз Клара туғилди. Биз Миртемир оиласи билан аҳил ва тотув яшардик. Уйимизда севги ва ўзаро ҳурмат ҳукмрон эди. Миртемир мени астойдил ҳурмат қилар ва менга бағишлаб шеърлар ёзарди.
Ўша мудҳиш кун кечаси бевақт уйимизга кириб келган кишилар ҳаммаёқни кавлаштириб, Миртемирнинг китоб ва қўлёзмаларини олиб кетмоқчи бўлдилар. Шунда Миртемирнинг жаҳли чиқиб, бу кўлёзмалар орасида менга бағишланган шеърлар ҳам борлигини, уларни менга қолдиришлари лозимлигини айтди. Лекин улар бунга парво ҳам қилмадилар…
Миртемир ўзининг заррача ҳам айби йўқлигини айтиб, унинг софлигига ишонишимни сўради ва тезда қайтиб келишига ишонч билан чиқиб кетди”.

[Nigora Umarova]

Муҳтарам форумдошлар!

Миртемир домла ҳақида озгинагина тасаввурга эга бўлишингиз учун устоз Наим Каримовнинг Миртемир ҳақидаги мақолаларидан эътиборингизга ҳавола қилмоқчиманЖ:

Танқид тўқмоқлари
1928 йилда Миртемирнинг илк шеърлар тўплами “Шуълалар қўйнида” номи билан чоп этилди. Бу тўпламни ташкил этган сочмалардаги шоирнинг ўзи айтган “жиндек пафос” шаклий янгилик, оптимистик руҳ, жиндак ҳайқириқ” шеърият мухлисларига манзур бўлди. Китоб тез орада ёш китобхонларнинг эътиборини қозонди. Шоирнинг устозлари Олим Шарафиддинов ва Сотти Ҳусайн эса китобга юксак бахо бериб, Миртемирнинг ижодий истиқболига катта умид билдирдилар. Китобга кирган сочмалар ўша кезларда ёшлар газетаси қошида унинг муҳаррири Сотти Ҳусайн томонидан ташкил этилган тўгарак машғулотларида ўқилган, муҳокама қилинган ва маромига етказилган асарлар эди. Шунинг учун ҳам Сотти Ҳусайн мазкур тўпламга “Андак” деб номланган сўзбоши ёзиб, унда, чунончи, қуйидаги самимий фикрларни баён қилган эди:
“Қўлингиздаги тўплам ўзбек адабиётига янги қўзғолон, янги умидлар бағишлайди.
Бизда шу чоққача социализм қуришда ўтган йўллар, курашларни адабий тилда қониқарлик куйлаб берган асар йўқ. “Шуълалар қўйнида”ги сочмаларда ҳақиқатан кураш, исён, зафар тароналарини тинглаб оларсиз...
Бу тўплам ёш Миртемирнинг пролетариат адабиёти майдонига биринчи армуғонидир. Ўзбек ишчиси, деҳқони ўз ҳаётини, курашини шу китобчадан ўқиб кўради, завқланади, лаззат олади. Шунинг учун санъатда юксак, кучли ва нафис пролетариат шоирини ўзбек адабиётидан яратиш қаҳрамонлиги нишони умидли ёш Миртемирга тақиладир”.
Бундай юқори бахо ўша давр матбуотида бошқа бирор ўзбек шоирига берилмаган. Чўлпон ва Фитрат сингари катта шоирлар “миллатчи”, Ойбек сингари ўрта авлод вакиллари “йўловчи”, Олтой қабилидаги шоирлар эса “футурист” деб аталган кезларда Миртемирнинг бирдан-бир пролетар шоири сифатида бахоланиши кимларнингдир ғашини келтирган. Ғайратий, Элбек, Ойбек, Наср Раҳимий, Боту, Шокир Сулаймон, Олтой ва, табиийки, Миртемир ижоди баҳона матбуот сахифаларида қизғин адабий мунозара бошланиб кетди. Кашшоф Триғуловнинг “Нафис адабиёт жабҳамизни соғломлаш йўлида” мақоласи билан бошланган бу мунозарада Олтой (“Нафис адабиётга соғлом мафкура ва соғлом танқид керак”), Ботир (“Нафис адабиёт тўғрисидаги мунозараларга”), Юнус Латиф (“Пролетариат адабиёти тўғрисида”, “Бугунги шеъриятимиз ва “Шуълалар қўйнида”, “Миртемир сочмалари устида”) сингари шоир ва мунаққидлар иштирок этдилар. К.Триғулов Миртемир ижодидан катта ва кичик нуқсонлар “топган” бўлса-да, “бу алангалик ва энг умидлик комсомол шоиримизнинг нафис-фосиҳ сўзлар чашмаси” чуқур эканлигини эътироф этди. Ўз моҳиятига кўра, бу мулоҳаза ҳам Сотти Ҳусайннинг ёш шоир ҳақидаги фикр-хулосасига яқин эди. Шунинг учун ҳам Олтой мунозара жараёнида масалага аниқлик киритмоқчи бўлди.
Бу даврда ўзининг футуристик машқлари билан танилган ва бошқа йўналишдаги шеърий изланишларни тан олмаган шоир бундай деб ёзди: “Бу ёш комсомол шоири тўғрисида бир нарсани қатъий айтишга тилим бормайди. Ҳақиқат, бунда талант борлигида шубҳам йўқ. Бу талантини қайси йўлда (русло - оқим) тараққий эттириш масаласи бор. Ул фақат сочма усулида ёзадиган бўлиб қоладими? Бу номаълум”. Олтой Сотти Ҳусайннинг “оқ йўл” тилаб айтган сўзларидан сўнгги парчани келтириб, яна давом этади: “Миртемир ҳали оқни қорадан энди ажратай деб турган бир ёш бола. Бу қадар ортиқ баҳо бериш, менимча, нотўғри. Балки келгусида шундай бўлиб... чиқмас. Ҳозир бир нарсани қатъий айтиш мутлақо келишмаган бир нарса. Бу ёш шоир ҳали ўзининг қатъий бир йўлини белгилаб олгани йўқ”.
Юнус Латиф ҳам «Шуълалар қўйнида”ги айрим нуқсонларга гарчанд ўта танқидий муносабат билдирган бўлса-да, ўша вақтга қадар ёзилган сочмалар орасида Миртемир сочмалари ажралиб турганини эътироф этган.
Шундай қилиб, аксар шоир ва мунаққидлар “Шуълалар қўйнида” китобини самимий кутиб олдилар. Олтойнинг Миртемир истеъдоди ва истиқболига нисбатан туйган шубҳаси эса унутилгандек бўлди. Шу орада шоир “Зафар” 1929) деб аталган иккинчи шеърлар тўпламини нашр этди, қайноқ илҳом ва янги ижодий ниятлар билан яшади.
Аммо бу йилларда Ўзбекистон Пролетар шоирлари уюшмалари ва уларнинг вилоят бўлимларига кириб олган айрим мунаққидлар ўзбек адабиётининг пурвиқор чўққилари ва улар этагида улғая бораётган ниҳолларга қарши курашни авж олдирдилар. Жамики чин истеъдод соҳиблари “душман” деб ёки “душман муридлари”, деб эълон этилди, уларга туҳмат тошлари отила бошлади. Ўзбек адабиётида душман ёзувчи образини ахтарган ва “топган” мунаққидларнинг бири Қосим Бобоев бўлиб, у шу даврда адабиётимизга мислсиз даражада катта зарар етказган қатор мақолаларни ёзди. Ана шу мақолалардаги вулъгар танқид найзаларидан бири Миртемир кўксига қадалди.

[Nigora Umarova]

“Ўзбек совет адабий танқиди тарихи” китобининг 1-жилдида (1987) қуйидаги сўзларни ўқиймиз:
”Қизил Ўзбекистон газетасининг 1930 йил 30-октябрь сонида бир танқидчининг “Ниқобли шоирлар» сарлавҳали мақоласи босилди. Унда муаллиф истеъдодли ёш шоирлардан Ҳамид Олимжон ва Миртемир шеърларини саводсизларча таҳлил этади. “Танқидчи”га шоирларнинг табиат манзараларини тасвир этганлари ёқмабди. Бундан у мана шундай хулоса чиқаради: “Бутун халқимиз социализм қуриш учун ҳормай-толмай курашаётганида, булар ойга қараб суҳбат қуришади”. Муаллиф қарашича, совет ёзувчиси табиат ҳақида ёзиши мумкин эмас, муҳаббат ҳақида ёзиш эса, “порнография моментларига ўрин бериш” бўлар эмиш. Шундан кейин танқидчи Миртемирнинг “муштумзўр боласи”, Ҳамид Олимжоннинг “савдогар ўғли” эканини даъво этади ва, бинобарин, улар бошқача ёзишлари мумкин эмас эди, деган хулосага келади”.
“Танқид тарихи”да тилга олинган бу мақола Қосим Бобоев қаламига мансуб бўлиб, у ўзининг бутун руҳи билан яқинлашиб келаётган 1937 йилнинг қалдирғочи, тўғрироғи, қора қузғуни эди. “Танқидчи” Миртемир ижодини таҳлил этмоқчи бўлиб, бундай шахсий мушоҳада ва мулоҳазаларини баён этган: “Миртемир вазнсиз, қофиясиз, сочма йўли билан ёзди. Дуруст, унда қайноқ парчалар бор. Лекин у адабий соҳада тез бузилиш томон йўл олди... Сотти Ҳусайн Миртемирнинг биринчи асари – “Шуълалар қўйнида” деган китобига сўзбошида у “биз пролетар шоири Миртемирга “пролетар шоири” лақабини бошлаб унга тақамиз”, деб Миртемирнинг пешонасига сиёсатсиз печать уради... (Миртемир) хотин-қизларни хотин-қиз бўлганлиги учун мақтаб, “комсомол билетли” “Лайли-Мажнунлар» туғдириб, порнография моментларига шеърдан жой берди... (Миртемир) символист, идеалист, майда буржуазиянинг ўзгинаси бўлди. Агар Миртемирнинг бир қулоқ-помешчик боласи бўлиши, унинг бир вақтлар аксилинқилобчилар уяси бўлган Тошкент ўлка билим юртида тарбияланишини эсга олсангиз, Миртемирниниг шундай бўлганлигига шубҳа қилмайсиз...” Бу сўзларнинг бирор далилсиз эканлигини сезган танқидчи Миртемир шеърларини титиб, ғоясиз, маслаксиз сатрларни топмоқчи бўлган. Қуйидаги уч мисра эса унга худди излагани пролетар адабиёти руҳига батамом зид бўлган парча бўлиб туюлган:

Тун қоронғу,
Кўкда юлдуз нурсиз.
Ерда сукут…

“Мана бу сатрларни, - қувона-қувона ёзади танқидчи, - “пролетар шоири” ёзади. Минг-миллион ишчи-дехқон ёшлари янги ижтимоий дунё қуриш учун жонбозлик кўрсатиб кўришаётган бир пайтда “қоронғу тун”, “нурсиз юлдуз” кўради шоир”. Миртемир ижодидан бошқа сиёсий нуқсонларни топишга ожизлик қилган муаллиф энди унинг шахсий ҳаётидан кир ахтаради, “аксилинқилобчи шоир” Чўлпоннинг Миртемир ижодига кўрсатган таъсирини тасдиқловчи фактларни топади. “Шоир”, - давом этади у, - шахсий хаётида ҳам артистларга ошиқ бўлиб, йиғлаб хатлар ёзиб боришларини, 700 сўмлаб қалин тақдим қилишларини ёзиб, сўзни чўзмадик”.
“Танқид тарихи”да Қосим Бобоевнинг Ҳамид Олимжон ва Миртемир шеърларини саводсизларча таҳлил қилганлиги тўғри айтилган. Аммо “танқидчи”нинг шоирнинг шахсий ҳаётига хаёсизларча назар ташлаб, унинг бўлажак рафиқаси билан муносабатларини жамоатчилик эътиборига олиб чиқмоқчи бўлганлигини қандай баҳолаш керак? Бу маълум ташкилотларга манзур бўлишга уринган “танқидчи”нинг ўз мақсади йўлида фойдаланган ғирром усулларидир. Ана шу ғирром усул кейинги парчада янада яққол кўринади: “Энди “Қизил қалам”нинг ичкарисидаги қора пардани очайлик... Қора парда орқасида саҳифалар, аксилинқилобий миллатчилар “Қизил қалам” жамиятининг тепасига миниб, ...котиб қилиб муштумзўр боласи Миртемирни тортдилар. Чўлпоннинг аксилинқилобий шеърларидан ўзининг “Қува қўйнида” деган очеркида (”Фарғона” газетасида) парчалар олган. Уни халқ ашулаларидан деб ўқувчиларни алдаган, батракларнинг онгсизлигидан кулган...”
Бундай айблар фақат 1937 йилда эмас, балки 20-йилларнинг сўнгида ҳам хоҳлаган шоирни занжирбанд қилиш учун етарли эди. Буни яхши тушунган Сотти Ҳусайн “Қурилиш” журналининг 1931 йил 1-2 қўшма сонида “Адабий танқидда партия чизиғини маҳкам ўтказув учун” деган мақола билан чиқиб, ёш шоирни ҳимоя қилмоқчи бўлди. Аммо шу журналнинг кейинги сонида босилган “Ўзбек пролетар ёзувчиларининг ижодий юзи” сарлавҳали мақоласида Анқабой ҳам баҳсга аралашиб, Миртемирни фош этувчи янги “далил”ларни ўртага ташлади:
Бу танқидий мулоҳазалардаги саводсизлик, туҳмат, бадиий ижод табиатини мутлақо ҳис этмаслик ўша йилларда гуркираб ўсиб бораётган вулъгар социологизмнинг таркибий унсурлари эди. Шу тоифадаги “танқидчи”лар учун маъно ва мантиқ, халоллик ва холислик, виждон ва эътиқод янги давр истеъмолидан тушиб қолган тушунчалар эди.
Ўша даврда сиёсий идоралар учун ҳам, мунозарага киришган унсурлар учун ҳам дадил айтилган туҳмат ийманиб айтилган ҳақиқатдан юз чандон кучли эди. Шунинг учун ҳам Сотти Ҳусайннинг ҳимоя сўзлари бошқа танқидчиларнинг туҳматлари олдида эшитилмай қолди.

[Nigora Umarova]

Синоғлик кунлар

Шундай қилиб, Миртемир ҳибсга олинди ва уч ой мобайнида Самарқандда, НКВД ҳибсхонасида ётди. Ўша йилнинг ноябрь ойида эса Тошкент ихтиёрига жўнатилди. Тошкентга келгач, яна олти ой чамаси ертўлада ўтирди. Сўнгра маҳбус 1933 йил 23 апрель куни Ўрта Осиё меҳнат-тузатув лагерларининг 1-шўъбасига юборилди. Ўша йилларда Тошкентнинг Қўйлиқ даҳасида жойлашган лагерда Миртемир ҳукмни кутиб, икки ой ётди. Ниҳоят, 27 июнь куни бўлиб ўтган суд шоирни уч йилга озодликдан маҳрум этиш тўғрисида хҳукм чиқарди.
Миртемир "Эсдаликлар"да ҳибсга олинган ва озодликдан маҳрум этилган йилларига тааллуқли энг муҳим воқеалар ҳақида қисқа-қисқа маълумотлар берган. Бу маълумотлар opaсида қандай айби учун ва қайси моддалар билан унга жазо муддати белгилангани ва ҳоказолар ҳақида бирор сўз учрамайди. Ўн ойлик терговдан сўнг унга 3 йиллк жазо муддати берилганига кўра, Миртемирга катта сиёсий айблар қўйилмаган. Унинг гуноҳи кичик бўлганини тасдиқловчи далиллардан бири шундаки, у хатто лагерь бошлиғининг ижозати билан ора-сира уйига бориб, хаста кизи, рафиқаси ва касалхонадаги онасининг ҳолидан хабар ҳам олиб турган.
Шоир ҳибсга олинганидан, айниқса Тошкентга жўнатилганидан кейин оиласи ҳам Самарқандда туролмади. Ҳалима опа қизи, онаси ва қайнсинглиси билан Тошкентга кўчиб келиб, Шайхонтахур даҳасида яшай бошлади. Шу йилларда Миртемирнинг оғир хасталикка чалинган онаси шаҳар касалхоналаридан бирида даволанмоқда, иниси ва бошқа яқин қариндошлари ҳам Тошкентда истиқомат қилмоқда эдилар.

[Nigora Umarova]

Келинг, яхшиси, “Эсдаликлар”ни варақлаб кўрайлик:

"9.Х11.ЗЗ да айрим киши билан бирга жавоб олиб, "yй”ra бориб келдим: кампи р 1 бутун кийимларимни сотган, китобларим йўқолган, асбобларим йўқ! Клара2 касал ва ёмон тарбияда; Ҳалима бир оздан сўнг келди.
Онамни кўролмадим ҳам оғир хафа бўлиб қайтдим.

***

8,VIII.33. Бу кун ҳибсга олинганимга роса бир йил тўлди. Кеча “уй”га бориб келдим (3-маротаба)...3 кўрдим. Кечқурун кўчаларда юрдим. Ҳалима маҳкам кўришадир. Онам касал, Маҳфуза4, Клара ориқ. Кампир хурсанд!
***
16.VIII.33. Эртага “уй”га бориш хаёли бор. Билмадим-бораманми ё йўқ?
12.да бордим, онамнинг аҳволи жуда оғир. Яна унинг бу аҳволини Ирис5нинг хафачилиги орттирадир.
Тағин папирус чека турган бўлиб қолдим. Ҳозир дарсда ўтириб ёздим.
***
Қирқ, сочларингни ёй-да,
Гўзалим, боғла мени.
Узоқ-яқин ҳар жойда
Суйганинг чоғла мени.

***
28. IХ.33. Ўтган ҳафта олдига бордим. У қаттиқ касал.
Онам олдида, унинг қаршисида жуда уятлиман.
Мен она хизматини қилолмадим!
Бу кун ҳам уйга бордим: Клара касал, у мунгли ва аламли боқадирю Ҳалима Москвада. У хою хавас қилиб кетди. Эҳ сен, шафқатсиз она, кимга ишондинг болани?

***
2.Х.33. Қандай бахтсиз туғилганман: онам оғир хаста, касалхонада шундай оғир аҳволда ётадир. Ох, мен қандай чидайман!
Клара 2/Х да ўлди.
Онаси йиғлаб...”

[Nigora Umarova]

Миртемирнинг НКВД ертўлалари ва меҳнат-тузатув лагерида кечган ҳаётида ғамли-аламли кунларнинг зиёд бўлганига шубҳа қилмаса ҳам бўлади. Куни кеча сочмалари “йиғинлару намойишларда, митингларда, байрамларда ва радиода” қайта-қайта ўқилган, саводхон юртдошлари ўртасида машҳур бўла бошлаган, ёшликдаги дўсти Ҳамид Олимжон билан Й.Охунбобоевнинг Ўзбекистон бўйлаб сафарларига ҳамроҳ бўлиб, унинг маданият бобидаги ишларига ва матбуотдаги чиқишларига қарашган, меҳнаткаш халқ билан суҳбатлари, учрашувлари ҳақида очерклар ёзган, қаламкаш дўстлари билан Озарбайжонга бориб, қардош шоирлар билан адабий алоқаларни ўрнатаётган, қайнар булоқ янглиғ ижод қилаётган шоир учун бу хол оғир кўргулик, мусибатли ҳодиса, хўрлик ва хорлик эди. Ҳасадгўй рақибларнинг асл мақсадлари ҳам ана шу булоқнинг кўзини ёпиш бўлган.
Миртемирнинг юраги ёш ва бардам бўлгани учун бу таҳқирларга чидади. Лекин ўша мушкул кунларда унинг бошига кетма-кет оғир синовлар тушди.
“Мен Москвада гастролда эдим, - деб ҳикоя қилади Ҳалима опа, Миртемир Қўйлиқдаги турмада бўлиб, онда-сонда, рухсат берганларида бизни кўриб кетар эди. У келмаган пайтларда қизимиз Клара адасини йўқлаб, йиғлаган-йиғлаган эди. Аям куз кунларининг бирида Клара билан передача кўтариб, Қўйлиққа борган. Турма назоратчилари передачани олганлару қизимнинг адаси билан учрашувига рухсат беришмаган. Шунда қизим ўзини тўхтатолмай, қон-қон йиғлаган экан. Аям қайтишда овунар деб Кларага музқаймоқ олиб берибди. Хум-хум йиғлаб, бутун ичи яллиғланиб турган қизалоқ шундан кейин қизилча касалига мабтало бўлиб, оламдан ўтди”.
Шу пайтда Ҳалима опа гастролда эди. Шунинг учун ҳам у Кларанинг ҳақиқатда қандай ўлганини кўрмаган. Шоир қариндошларидан бирининг хотирлашига кўра, Миртемир қамалиши билан қайнона ёш, гўзал, эл-юрт оғзига тушган раққоса қизининг бахти қаро бўлмаслигини истаб, унинг бошқа, бахтли турмуш қуриши билан боғлиқ режаларни тузган. Шу орада эрининг кейинги тақдири даргумон бўлган раққоса ортидан ўлдим-куйдим деб елиб-югурувчи йигитлар ҳам оз бўлмаган. Шулардан бири Файзулла Хўжаевнинг ёрдамчиларидан бири – Абдулла Зокиров деган кимса эди. Унинг ҳукумат идораларига мансублиги ва бошқа фазилатлари қайнонага, айниқса, маъқул бўлган. У ҳар икки гапнинг бирида: “Эрингдан умидингни уз. У энди отилиб кетади”, дегани-деган, ҳукуматнинг куёви ҳам Ҳалима опанинг келажакда Миртемир билан бирга яшашга бўлган умидини сўндиришга астойдил ҳаракат қилгани-қилган эди. Ана шундай вазиятда бечора гўдакнинг хасталикка йўлиқиб, вафот этиши кимлар учундир айни муддао эди...
Хуллас, биринчи фарзандининг ўлими ёш ота қалбига санчилган иккинчи найза бўлди.
Халқда “Офат кетидан офат келади”, деган гап бор. Чиндан ҳам, бало-қазолар ҳаётда қузғунлар сингари галалашиб юради. Ҳали Клара вафот этмасдан илгарироқ ўлим шарпаси Миртемир оиласи атрофида кезиб юрган эди. Унинг онаси очлик йилларида силласи қуригани туфайли оғир юқумли касалликка қарши курашиш учун ўзида куч-қувват тополмай, шамдек сўниб борди. Озодликдан махрум этилган шоир эса онанинг ҳолидан хабар олиб туриш, унинг дардига малҳам бўлиш, унинг сўнгги кунларида тўшаги қошида туриб хизмат қилиш имкониятига эга бўлмади. У ана шу фарзандлик бурчини ўта олмагани учун бутун умри мобайнида ўзини кечира олмай, ичини кемириб яшади.

[Nigora Umarova]

Шоирнинг отаси беш марта уйланган бўлиб, Моҳирўй хола унинг тўнғич хотини эди. “Она кичкина, қора, ориқ, меҳнаткаш, ўта мушфиқа, ўта мақолгўй аёл эди. Сўзи мақолсиз бўлмас эди. Бувим билан бирга турардик. Бизни гўдакликдан меҳнатган ўргатган онам бўлади”, деб ёзган эди Миртемир таржимаи ҳолида. Моҳирўй хола номига яраша руҳан гўзал, олижаноб ва мунис аёл бўлган. “Менинг аям фарғоналик бўлгани учунми қайноқ ва тез эди. Миртемирнинг онаси эса ғоят камтар, камгап, камсуқум, меҳрибон, заҳматкаш бир аёл эди”, - деб эслаган Ҳалима опа.
1933 йил 5 октябрда Миртемирнинг онаси касалхонада оламдан ўтди. Моҳирўй хола юқумли касалликдан вафот этгани учун, билишимча, унинг жасадини оила аъзоларига бермаганлар. Бечора онанинг жасади қандай дафн этилгани ҳам номаълум. Миртемир кейинчалик бу даҳшатли воқеадан хабардор бўлган бўлса ажаб эмас “Эсдаликлар”даги қуйидаги сўзлар шундан далолат беради:
“5. Х.33. Бу кун Онам ўлган...Она.
7. Х1.33 Онам ўлганини Баҳром акам сўзлаб берди - уятсиз!”
Баҳром ака Миртемирни Тошкентга олиб келган амакиваччаси эди. У, чамаси, она ўлими ҳақидаги даҳшатли ҳақиқатни айтиб, шоирнинг жигар-бағрини тилиб юборган. Балки шундай таҳликали бир пайтда қамоқда бўлгани учун аччиқ устида уни койиган, гуноҳкор қилган; «Онанг сен деб куйиб ўлди!” деган. Эҳтимол, шунинг учун шоир уни “уятсиз”, деб атамоқда.
Орадан роса тўрт ой ўтгач, 1934 йил 7 мартда Миртемир илож топиб, синглисидан хабар олади. Бу ҳақда у ёзади: «Бу кун, Маҳфузани кўриб келдим, онамнинг ёдгори!” Бу иборадаги сўнгги икки сўздан шоирнинг аламнок юраги зарб бериб, кўзларидаги ёш эса шашқатор оқиб турибди.
Шоир қалбида Онанинг ўлими туфайли бўлган алам ва армон, зардоб ва ғашлик узоқ йиллар мобайнида унинг шеъриятига юзиб чиқмади. У кўпроқ социалистик реализм талабларига жавоб берувчи некбин шеърлар, чақириқлар ижод қилди. Аммо орадан қарийб ўттиз йил ўтгач, 1960 йилда шоир кўнглида қонталаш бўлиб ётган туйғулар дафъатан булоқ янглиғ отилиб, мусибат тиканлари ҳануз унинг юрагида санчилиб ётгани аён бўлди. “Онагинам” деб номланган бу шеърни кўз ёшисиз ўқиш мумкин эмас.
...Дунёга қайтиб келишингга кўзим етсайди,
Йигит ёшим тўлмай туриб,
Айрилиқ зайлида қоқ ёғочдай қуриб
Жон берган онамни кўришга
кўзим етсайди,
Тиззасига бир нафас бош қўйишимга
кўзим етсайди,
Оналик мехрига обдон тўйишимга
кўзим етсайди,
Менга ғашлик нетарди?

..Онагинам!
Одам бўлдимми менам?.
..
Бу шеърнинг ҳар бир сатри, ҳар бир сўзида шоир қалбида қолган жароҳат қон сочиб туради.
Миртемир кейинчалик ҳам, айниқса, умрининг сўнгги кунларида Она хотираси билан тўйинган кўпгина ажойиб шеърлар ёзди. Лекин у Она олдидаги қарзини, улуғ армонини, айбсиз айбини асло унутмади. Муштипар онанинг ўлими синоғлик йилларда шоир қалбига санчилган ва уни бир умр жароҳатлаган учинчи, энг оғир найза бўлди.

[Nigora Umarova]

Канал қурилишида.

Москва-Волга канали қурилиши 1932 йилнинг охирларида бошланган ва 1937 йил 15 июлда тугалланган. Миртемир ва унинг ҳамюртлари 1934 йил августда қурилишнинг III ва бошқа участкаларига келиб, Дмитров меҳнат-тузатув лагерининг маҳбуслари сифатида иш бошлаганларида, Волгани Москва дарёси билан боғловчи сув йўли муайян масофани босиб ўтган эди. Аммо иссиқ ўлкадан келган маҳбуслар бу ерда энг мураккаб ишларнинг ҳам рус қиши шароитида асосан қўл кучи билан бажарилаётганига гувоҳ бўлдилар.
Қурилишнинг асосий ишчи кучини маҳбуслар ташкил этгани сабабли улар ўртасида тарбиявий иш олиб бориш мақсадида рус тилида “Перековка” газетаси ва “На штурм трассы” журналидан ташқари, ўзбек тилида “Ўттизбешчилар Перековкаси” ва “Канал зарбдори” номли иккита газета чиқарилган. Бу нашрларда қатнашган маҳбус мухбирлар сонининг ўзиёқ 5 мингга яқин бўлган. Бу ҳол қурилишда маҳбус ишчилар сони камида 10-20 марта кўп бўлганидан дарак беради.
“Канал зарбдори” газетасидан қирқиб олинган ва Миртемир архивида сақланиб қолган баъзи бир расм, шеър ва хабарлардан маълум бўлишича, қурилишга юборилган ўзбеклар орасида аёллар ҳам бўлган ва улар агитбригада таркибида иш олиб боришган. “Канал аскарлари”дан бири Б.Ф.Страдовскийнинг “На штурм трассь1” журнали хақида билдирган ва ҳозир Москвадаги М.Горъкий музейида сақланаётган “таасуротнома”сида бундай сўзларни ўқиймиз: “Биз лагерларда қаттиқ меҳнат мактабини ўтмоқдамиз ва айни пайтда тонг саҳардан тунга қадар радио овозлари, агитбригада постановкалари билан қуршалганмиз, тўгараклар, курслар, қизил бурчаклар, клублар, кинолар, кутубхоналар ва бошқалар тизими билан ўралганмиз».
Бу сўзлардан аён бўладики, канал қурилиши, бир томондан, оғир ва машаққатли меҳнат майдони бўлган бўлса, иккинчи томондан, лагерда маҳбуслар ўртасида катта тарбиявий ишларни олиб борилган. Лагерь раҳбарияти мазкур нашрлар атрофига Миртемир, А.Державин, В.Соловъев, И.Беляев, Н.Жигулин сингари ижод аҳлини тўплаб, уларни “канал аскарлари”га илҳом беришга ундаган. Чунончи, Миртемирнинг “Канал зарбдори” газетасида қуйидагидек мисралари бўлган “Янгра, товуш бер!” сингари шеърлари эълон қилинган:

Қум тўла ғалтаклар, юринг тўхтовсиз,
Дардлик қўшиқлари, янгра, садо бер!
Тарих варақларига чизиб олтин из,
Ударник, қаҳрамон, ишда кўкрак кер!..

Миртемирнинг шоирлик иқтидоридан хабар топган ва унинг «канал аскарлари” ўртасида хурмат қозонганини кўрган лагерь рахбарлари унинг ана шу шоирлик-тарбиячилик қобилиятидан фойдаланишни маъқул деб билганлар. Шундай қилиб, шоир қурилишга келганининг дастлабки давридан бошлаб тарбиячи бўлиб хизмат қила бошлади. У ҳамюртлари қаерда меҳнат қилсалар, ўша ерда ҳозир бўлиб, улар билан бирга ишлаб, бирга яшаб, улар руҳини кўтаришга, ўз шеърлари билан уларга далда беришга, улар меҳнатини шарафлашга уринди.
Шундай қилиб, Миртемир тез орада халол меҳнати, шоирлик истеъдоди ва инсоний сифатлари билан “канал аскарлари” ўртасидагина эмас, лагерь маъмурияти олдида ҳам ҳурмат-эътибор қозонди.
Янги, 1935 йилнинг биринчи куни Миртемирнинг озод этилганлиги тўғрисида хуш хабар келди

[Nigora Umarova]

Сўнгги найза

Ҳалима ўша йилларда эндигина санъат бўсағасига қадам қўйган ёш, истеъдодли, Фарғона сойларидек шўх раққоса эди. Миртемир уни чин дилдан севарди. У ҳали бўйдоқ кезларида Ҳалиманинг рақслари тугар-тугамас, унга даста-даста гуллар тутар, унга бағишлаб шеърлар ёзар эди. Рафиқасини шундай ўтли туйғулар билан севган шоир 1935 йил январида азоб-уқубатлардан қутулиб, меҳрга зор бўлиб қайтганида, бошқа бир кишига турмушга чиқиб кетганини кўради. У бундай хиёнатнинг бўлиши мумкинлигига ишонмайди. У Ҳалимани эридан чиқишга, у билан узилган турмуш ипларини қайта, ипакдан ясаб, янги муҳаббат чаманзорини бунёд этишга чорлайди. Аммо Ҳалима бунга қодир эмас эди.
“Мен Миртемирнинг кейинги тақдиридан бехабар эдим. Менга эринг отилиб кетди, деб айтишди. Шундан кейин бошқа турмуш қуришга рози бўлдим. Миртемир қайтиб келгач, мен билан қайта турмуш қурмоқчи бўлди. Лекин бунинг иложи йўқ эди. Шундан кейин у: “Мени сенинг эринг қаматган”, деб менга таъна қилди,” – деб эслаган эди Ҳалима опа.
Ким билади, балки шоирнинг таънаси ўринли бўлгандир?
Лекин таъна қилиш билан шоирнинг изтироблари, алами, бир умрга олган жароҳати малҳам топмаган, албатта. Бу сўнгги найзадан чавақланган қалб узоқ йиллар давомида фақат ижоднинг шифобахш чашмасидан даво ахтарди.
Қанча-қанча йиллар, сувлар оқиб ўтди. Шоир бошига қиров қўниб, умрнинг хазонрез палласи яқинлашди. Аммо дафъатан қоғозлар, китоблар орасида ёш Ҳалиманинг сурати чиқиб қолди.

Қайдан чиқиб қолибди бу бало сурат...

Йигирма йилдан зиёдроқ вақт илгари бўлиб ўтган воқеалар шоир хаёлига хийла озор бериб ўтди.

На олтин, на жавоҳир эдим…
Армонли бир ёш шоир эдим.
Зуҳро бўлмасанг ҳам чиройда,
Мен ишқингда нақ Тоҳир эдим.

Тошлон ўлди, деган ким ахир?
Гулдай сўлди, деган ким ахир?
Наҳот поймол қутлуғ ишқ ахди,
Бол бўлурми шунчалар тахир?...

Гунохим на? - Жангда бўлганим,
Қон кечганим, юз бир ўлганим...

Эски яралар очилиб, улардан сачраган қон бугун Миртемирнинг “Сурат” номли гўзал лирик қиссасининг ҳар бир сатрида яшамоқда. Бу қон томчисида машъум даврлар, синоғлик йиллар ҳам акс этиб турибди.

[Shuhrat Rizayev]

Адабиёт ҳақида сўз айтиб, фикрини абадиятга муҳрлай олган даҳолар кўҳна адабиёт тарихида кам эмас. Қалам аҳлига марҳамат кўрсатиб, унинг рутбасини улуғлаган ҳиммат соҳиблари эса ўтмишда у қадар кўп эмас. Бинобарин, ижод табиатини, ижодкор шахс тийнатини тушуниб, уни ардоқлай билган нозиктаъб раҳнамолар мўъжизавий маънавий қудрат ва ҳайратлар яралмоғига сабабкор бўлганлар. Узоққа бормай, ўз тарихимизни ёдга олсак, ҳазрати соҳибқирон Амир Темур ва темурийзодалар туфайли мумтоз ўзбек адабиёти ривож топди, жумладан улуғ Алишер Навоий даҳоси рўёбга чиқди. “Хазойинул маоний”, “Хамса” дек беназир бадиий обидалар яралдики, улар миллий адабиётимиз мазмун ва бадиият кўламини бир неча асрларга юксалтириб юборди.
Мустабид замон адабиётни ўз мафкуравий машинасининг винтчаси-паррагига, адабиёт аҳлини эса комфирқанинг ғоявий аскарига айлантирмоқчи бўлди. Бунга қарши очиқдан очиқ “Кишан кийма, бўйин эгма, ки сен ҳам ҳур туғилғонсен!” дея исён кўтарган Чўлпон каби саркаш шоирларни қатағон чангалига ташлади. Тилда муроса қилишга маҳкум Ойбек домладай қалби уйғоқ адиблар эса дилда алам билан ён дафтарларига шундай сатрларни битиб қўйдилар.
Ҳақиқат соқовдир, заифдир инсон,
Тошлар ҳам йиғлайди – сир тўла осмон.
Ҳақиқий олам не? Жавоб йўқ, ҳайҳот!
Файласуф тўқийди ҳисобсиз ёлғон.
Шукрки, орзуланган, асрларча кутилган истиқлол келди, не-не аждодлар армони ушалди. Бу кунларни энг аввало “жамиятнинг олдинги сафларида юрадиган, ҳаётни кузатиб, одамларнинг юрагида, дунёқарашида бўлаётган ўзгаришларни ҳаммадан аввал сезиб, уларни таъсирчан образлар, ёрқин бадиий бўёқлар орқали маҳорат билан ёритиб бера оладиган, эл-юрт учун куйуниб яшайдиган фидойи инсонлар” шоиру адиблар интиқ кутди, уни яқинлаштиришга, қарор топтиришга қалб қўрини, куч-шижоатини бағишлади. Айнан шуни билиб, ҳис этиб юртбошимиз дастлабки кунлардан бу соҳа кишиларига диққат эътиборини қаратди. Ўша буюк истқилол эълон қилинган йил Алишер Навоий йили дея аталиб, мустақиллик солномасини бошлаб берди. Бунда-да бир рамзий маъно, ажойиб бир муштараклик бордек...

[Shuhrat Rizayev]

Ўтган ўн саккиз йил том маънодаги маънавият, маърифат йиллари бўлди. Бу жабҳада юртимиз отаси бош-қош бўлиб амалга оширилган ишларни санаб адоғига етиш қийин. Аммо энг муҳими - буюк шоиримиз ўн олти ёшида буюк ҳарорат билан айтган “Адабиёт яшаса – миллат яшар”” деган фикр завол топмади, аксинча қанот ёзди.
Агар, жилла қурса, сўнгги бир йил Ўзбекистон ижтимоий ҳаёти сарҳисоб қилинса, мен бу даврни маънавият такомилидаги янги сифат даври деб атаган бўлардим. Бунга асос, шу давр ичи амалга оширилган бир талай ишлар ва шулар қаторида маънавий ҳаётимизда воқеа бўлган “Юксак маънавият – енгилмас куч” номли юртбошимиз рисоласининг эълон қилинишидир. Орада қарийиб бир навжувон йигит ёшини ўтган Мустақил Ўзбекистондаги маънавий ўзгариш ва ислоҳтлар сарҳисоб қилинган ва умуман шу йиллари она тилимиз бойлигида ижтимоий мавқеини топган “маънавият” тушунчасининг маъно-мазмуни, моҳиятини назарий ва амалий жиҳатдан асослаб берган бу рисола мутафаккир инсоннинг ҳаётий кузатишлари ва қамровдор фалсафий умумлашмалари бўлиб, маънавият соҳасидаги қарашларимизни янги босқичга кўтарди. Унинг мантиқий давоми бўлиб “Энг аосий мезон – ҳаёт ҳақиқатини акс эттириш” номли кичик рисола пайдо бўлди. Мана энди эса “Адабиётга эътибор – маънавиятга, келажакаа эътибор” дея мамлакатимиз раҳбарининг бевосита қалам аҳли – шоиру адиблар, бадиий ижод, бадиий сўз, унинг заҳмати ва заҳматкашлари ҳақидаги жиддий мушоҳадаларга ундовчи теран фикр-мулоҳазалари эълон қилинди.
Ундаги кўплаб муҳим хулосалар орасида бир фикр менга алоҳида бўртиб кўринади. “Менинг фикримча, ёзувчилк – бу оддий касб эмас, худо берган истеъдоддир. Бу – қисмат, пешонага ёзилган тақдир. Бу касбга ҳеч қаерда ўқитиб, ўргатиб бўлмайди. Ёзувчиликнинг мактаби ҳам,дорилфунуни ҳам битта. У ҳам бўлса, бир умр ҳаётнинг ичида бўлиш, ўз халқи билан ҳамдарду ҳамнафас бўлиб яшаш, ҳақиқат ва адолатга садоқат билан хизмат қилишдир”.
Назаримда ижод табиати, ижодкор қисмати, кору аъмоли,умр вазифаси ҳақида ниҳоятда нуктадонлик билан айтилган бу фикр ҳодиса моҳиятини айнан ифодалай билгани билан ғоят қимматлидир. Айни чоғда ижод ва ижодий жараёнга, ижодкорга ёндошувнинг асосий мезони ҳамдир.
Дунёда ижод турлари, бадиий санъат соҳалари кўп. Аммо деярли барчасининг ибтидосида сўз санъати туради. Куй-қўшиқ, театр, кино... Керак бўлса, мусаввир қўлига мўйқалам тутқазувчи илҳом манбаларининг энг мўътабарларидан бири ҳам адабиётдир. Шундай экан, адабиётга, шоиру адибларга эътибор, бутун санъатга, ижод аҳлига эътибордир.

[Masud Mahsudov]

muhtaram Shuhrat aka Rizayev
Chiroyli maqola uchun rahmat
Mumkin bo'lsa, mustaqillik davrida yaratilgan, o'zbek xalqi faxrlana oladigan o'nta badiiy asar (masalan qissa yoki roman) sanab bera olasizmi? Oldindan tashakkur

[Nigora Umarova]

Адабиёт боғини ким қўрийди?

Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида бўлиб ўтган “Адабиёт ва ёшлар” давра суҳбатида туғилган фикрлар

Футболни кўп кўргансиз. Майдонда бирор футболчи у ёқдан-бу ёққа беҳуда югуриб юрган бўлса, яхши ўйнаётган ҳамкасби ҳар қанча бақириб-чақирмасин, танбеҳ бермасин бефойда – бекорчи югуришини қўймайди. То мураббий бу ҳолни ўз вақтида англаб, уни захирада турган истеъдодли футболчи билан алмаштирмагунча сонда бору салмоқда йўқ ўйинчи лўкиллаб юраверади. Шундай ҳолат адабиётимиз майдонида ҳам кўзга ташланаётгандек. Мураббий – адабий танқид бу вазиятни ё кўрмаяпти, ё “бўлгани шу”, деб ўтирибди. Фикримни қўпол қиёс билан бошлаган бўлсам узр, муҳтарам адабиёт муҳиблари. Гапларимни адабиётни яхши кўрадиган бир мухлиснинг куюнчаклиги деб билгайсиз.
Яқинда устозим Иқбол Мирзонинг янги китоби нашр этилди. Мазкур тўпламдаги бир шеър айтмоқчи бўлган фикрларимга ғоят ҳамоҳанглиги учун парча келтириб ўтсам:
Жонин ҳузурини ўйлайди кўплар,
Ўзларин жиловлаб, тўхта, дейдилар.
Эҳтиёж туғилса тўғри сўзга гар,
Афсус, Озод домла йўқ-да, дейдилар.
Англаб турганингиздек, шеър Озод Шарафиддиновга бағишланган. Биз ёшлар Озод домлани тўғрисўз, бўладиганга бўлишадиган, “мағзи пуч сўзлардан бир тош нари қоч”адиган, ҳавойи гаплар билан қоғоз қоралайдиган даъвоси осмонларга асл баҳосини айтадиган мунаққид сифатида, қисқаси, адабиётнинг чинакам жонкуяри сифатида яхши биламиз. Худди шу сифатлар домлага Абдулла Қаҳҳордан мерос эканлигидан ҳам хабардормиз. Улар адабиётга ўғри мушукка ўхшаб кириб келадиганларга чиқиш эшикларини кўрсатиб қўйганлари кўпларга аён. Бугун бу икки улуғ устознинг муносиб шогирдлари борлигини биламиз, аммо улар сўз санъати сўз саноатига айланиб кетишига лоқайд қараб турганлари ажабланарли ҳол. Тўғри, шеър ёки бошқа асар ёзишни ҳеч ким ҳеч кимга таъқиқлолмайди. Бобур Мирзо айтганидек, элимиз “тили қалам била рост”. Халқимиз шоирқалб, ҳамма одам ўн саккиз ёшда шоир бўлиши бор гап. Лекин шу эътирофлар ёнида андиша, истиҳола деган тушунчалар ҳам бор. Кўплар шеър ёзади, аммо шоирлик, ижодкорлик даъвоси билан жар солмайди. Нари борса, машқларини бир-икки яқинларига кўрсатади, аксари “Эсдалик дафтар”ларидагина қолиб кетади. Бугун ўшандай дафтарларга қайд қилишга ҳам арзимас сатрларни шеър деб талқин қилаётган ва уларни куйга солиб баралла айтаётган қўшиқчиларнинг кўпайгани безбетлик, сурбетликдан бошқа нарса эмас. Энг ёмони, ёш тингловчилар, ўқувчилар орасида шеъри қўшиқ бўлган одамни зўр шоир деб тушуниш авжга чиқди. Бу ўқувчининг савияси пастлигидан эмас, менимча. Чунки бир таниқли қўшиқчи муболаға билан айтганидай: “Шуҳрат чўққисида турганингда йўталсанг ҳам машҳур қўшиқ бўлиб, оммалашиб кетаверади”. Ёшлар “яхши қўшиқ шу экан-да”, деб тинглайверади. Матнида эса на маъно, на тузук қофия бўлади. Айни ҳолатда кимдир матн танлашни билмаган қўшиқчининг савиясидан айб қидиради, бошқа биров саёз сатрларни уялмай шеър деган лўттибозни айбдор дейди. Аслида ҳар иккисига ҳам чинакам санъат талабларини тушунтириб қўядиган билимдон устозлар, нуктадон мунаққидлар бор-ку! Балки устозлар биз муҳокамага тортган матн ва айтимларни танқиддан тубан деб ҳисоблашар. Ёки лойга кесак отсанг, сачрайди, деган гап уларни тўхтатиб тургандир. Агар шундай бўлса, ҳеч йўқса, ёш ижодкорларнинг яхши асарларини, буюк адибларнинг ижодий меросини таҳлил қилиб, ибрат сифатида кўрсатиш мумкин-ку! Тиллани мисдан ажратиб турадиган жиҳатлар тушунтириб берилса, нур устига нур бўлмайдими? Муҳтарам Юртбошимиз “йилт” этган истеъдодни рағбатлантириш, камолга етказиш учун барча шарт-шароитларни яратиб бериш зарурлигини куюнчаклик билан бир неча бор таъкидлаганлар. Шу йўлда Ёзувчилар уюшмаси томонидан муайян ишлар қилиняпти. Бироқ ҳануз бирор истеъдодни топиб, тарбиялаб, оқ йўл тилаб, оммага таништирган оқсоқол устозни кўрганимиз йўқ. Устоз кўрмаган шогирдлар эса ҳар мақомга йўрғалаб ётибди.
Бир неча кун аввал Ботиржон Эргашев деган йигитнинг шеър деб тақдим этган битикларини ўқиб қолдим. Дастлаб:
“Мени кўкка кўтарманг дарров,
Тилни тишнинг ортига қаманг.
Оллоҳ учун бўлсин ҳар мақтов,
Илтимос, ҳеч мени мақтаманг”.
деган сатрларга кўзим тушди. Аввалига классикларимиз ҳам фахрия тарзида ёзган байтларини эслаб, бу ҳам бир шоирона лутфдир-да, деб ўйладим. Кейин “Кеча ким эдим-у бугун ким бўлдим”, “Замондошларим” каби шеърларни (“шеър” атаганим учун адабиётдан узр сўрайман) ўқиб нима дейишни билмай қолдим. Публицистикага ҳам яқин келолмайдиган сийқа гапларни шеър санаб, камига “мени мақтаманглар” деб айтиш учун одамда қанақа юз бўлиши керак, билмадим. Яқинда “Туркистон” саройида шу йигит сўзлари билан айтилган қўшиқлардан иборат концерт уюштирилганидан хабарим бор эди. Арзиса керакки, концерт берган деб ўйлагандим. Аслида эса адабиёт билан шоу-бизнесни аралаштириб юборган бу каби сўзбозларга устозлар ўз муносабатини билдириши зарур эмасми?
Яна бир мисол: куни кеча интернетда Аҳад Қаюм деган шоир 1300 та шеър, 300 та қўшиқ, 10 та саундтрек ёзгани шов-шув қилинибди. Электрон саҳифада шоир дейилмишнинг янги ёзилган бир неча тўртликлари қайд этилган. Мана бир намунаси:
Дардларим шунча кўпдир,
Қай бирин айтай бугун.
Севишга севдим қўрқмай
Айтолмаяпман нечун.
Очиғи, инсоф юзасидан тўртликларнинг эга-кесими сал тўғрисини танлаб олдим. Биринчидан, ҳеч бир тўртликда тугал фикр ифодаланмаган. Чала-чулпа гаплар ёзилиб, “шеърлар”га “730”, “731” каби рақамлар қўйилган. Мен бу рақамларни юқоридаги 1300 танинг салмоғини кўрсатиш учун келтирдим. “Камтар” ижодкор ўзининг ердан чиққан қўзиқорин эмаслигини, унинг ижодини таҳлил қилишга ҳар кимнинг ҳам ваколати йўқлигини, мухлислардан безор бўлиб, тинчлик истаётганини қофияли тарзда қайд этган. Интернет тармоғидаги маълумотларни дунё аҳли ўқишини ҳисобга олсак, шов-шув қилинаётган намуналар ўзбек адабиётини фақат қулгига қолдириши тайин. Ҳар қандай оҳангдош сатрлар тизилмаси шеър бўлавермаслигини бундай ёшларга жиддий тушунтириб қўйиш керак. Зеро биз каби ҳали ёлчитиб бирор нарса ёзмаган одам айтган гап футболчининг танбеҳидек бесамар кетиши аниқ. Юқоридаги каби ҳаволанишларнинг сабаби китоб ўқимаслик, мактаб кўрмаганлик натижаси. Баъзан адабиётда янги гап айтишга лаёқати бор тенгдошларимиз ҳам кам ўқиганликларидан бир жойда депсиниб қоладилар. Фитрат домла маърифатини, Ғафур Ғулом бадииятини, Абдулла Қаҳҳор маҳоратини билмай туриб қандай қилиб ижодкорман дейиш мумкин. Аслида бу саноқни Навоийдан бошлаб жаҳон адабиёти дурдоналари-ю замондош адиблар ижод намуналари билан тўлдирсак тўғрироқ бўлади. Ҳазрат Навоий шоирликка даъвогар одам ўз замондошларию салафларидан юз минг байт ёд билиши зарурлигини таъкидлаган.
Асрлар давомида гуллаб-яшнаб турган бир чаманни кўз олдингизга келтиринг. Шу гулзорни биров пайҳон қила бошласа, кўрган борки, “ҳай-ҳайлаб” қолади. Адабиёт бўстонини оёқости бўлишдан асрашга ҳаммамиз масъул эмасмизми?!
Азизбек Анвар

[Masud Mahsudov]

yuqoridagi maqolada keltirilgan "shoir"larning "ijod namunalari"dan ko'rib chiqdim... Adabiyot muxlisi sifatida maqola muallifining gaplariga to'liq qoshilaman... "She'r"lar she'r ekanidan "yig'lashayapti"... Afsus, adabiyotniyam masxarabozlikka chiqarib tashlashmoqda... :((

[AbuMuslim]

замонавий шоирлар ва адабиётчилар кўп, аммо ҳақиқий шеърлар ва ҳақиқий бадий асарлар кам... деярли йўқ деса ҳам бўлади...

[Pfefferminze]

Миртемир ҳаёти давомида ниҳоятда аччиқ йўлни босиб ўтган.

На олтин, на жавоҳир эдим,
Соддагина бир шоир эдим.
Зуҳро бўлмасанг ҳам чиройда,
Мен ишқингда нақд Тоҳир эдим..

Гуноҳим не? Жангда бўлганим,
Қон кечганим, юз бор ўлганим?
Дийдорингни унутолмайин,
Ўлимлардан ҳатлаб келганим?..

Базмларнинг гули бўлганинг
Ёлғон бўлса, боқ-чи кўзимга.
Мақтовларнинг қули бўлганинг-
Ёлғон бўлса, айт-чи ўзимга...

.

Qanday sodda, buning barobarida chin dildan bitilgan satrlar...she'r aynan soddaligi hamda qalbdan urib chiqib yozilgani bilan chiroyli bo'ladi aslida....

[Shuhrat Rizayev]

muhtaram Shuhrat aka Rizayev
Chiroyli maqola uchun rahmat
Mumkin bo'lsa, mustaqillik davrida yaratilgan, o'zbek xalqi faxrlana oladigan o'nta badiiy asar (masalan qissa yoki roman) sanab bera olasizmi? Oldindan tashakkur

Миннатдорман.
Масъуд Мақсудов!
Мустақиллик йилларида яратилган ўнта эмас, ўндан ортиқ асарларни мисол қилиб келтиришим мумкин:
1. Одил Ёқубов. "Қайдасан Марико" қиссаси.
2. Зулфия. "Хотирам синиқлари" достони.
3. Асқад Мухтор. "Тундаликлар"и.
4. Эркин Аъзамнинг киноқиссалари ва ҳикоялари.
5. Эркин Воҳидовнинг шеърлари.
6. Усмон Азимнинг шеърлари.
7. Ҳалима Аҳмедованинг шеърлари.
8. Хуршид Дўстмуҳаммаднинг ҳикоялари.
9. Иқбол Мирзонинг шеърлари.
10. Тиловолди Жўраевнинг "Бозор дунё" романи.
11. Зулфия Қуролбой қизининг "Армон асираси" романи.
12. Нурилло Аббосхоннинг "Ўзбекча рақс" драмаси, "Шўрқишлоқ" романи

[Kavsar]

замонавий шоирлар ва адабиётчилар кўп, аммо ҳақиқий шеърлар ва ҳақиқий бадий асарлар кам... деярли йўқ деса ҳам бўлади...

Bir ustozim shunday degan edilar (adashmasam, Bahodir Karimov): "Hamma zamonda ham sara asarlar bilan bir qatorda bema'ni va o'qishga noloyiq asarlar bo'lgan. Adabiyotdagi durdona asarlarni ko'rsatish uchun bu ham bir kerakdir. Ammo, unutmangki, asl ijod mahsuligina adabiyotda yashab qoladi.."

Yuqoridagi maqolani o'qigach o'ylanib qoldimki, to'g'ri, garchi hammaning g'ashini keltirayotgan biznes-shou yo'nalishidagi ijodkorlar muammodek ko'rinyapti. Lekin adabiyotshunoslarimiz har bir ijodkorga "Sen qofiyani o'rgangin. Sen esa radif nimaligini tushunib olgin" deya nazariyadan dars bera olmaydi. Ular aytadigan gaplarini adabiyotshunoslik kitoblarida aytib, adabiyot mezonlarini, nazariy qoidalarini ko'rsatib qo'yishibdi.. O'zini ijod qilishga haqliman deya da'vo qilayotgan ijodkor esa mustaqil bu nazariyani o'rganishi, undan xabardor bo'lishi kerak. Shunda bunday muammolarga duch kelmaydi. Endi, she'rlarning (jumladan, nasr namunasi ham) ma'nolariga keladigan bo'lsak, buni har bir ijodkor o'z tabiati va dunyoqarashidan kelib chiqib qog'ozga to'kadi.

Ka'batulloh inson tomonidan qo'riqlanishga muhtoj emas. Sababi - uning o'z qo'riqchisi (Tangri taolo) bordir. Shu boisdan Ka'baga zinhor hech kim ziyon etolmaydi.. Misol bejizga emas, adabiyot olami ham shunga o'xshashdir. Ya'ni adabiyotni ham yuqorida Azizbek Anvar keltirgan maqoladagi holatlardan asrayman desangiz uning adog'iga yeta olmaysiz.. Chunki bu uzluksiz narsa. Har bir insonda esa xohish, istak kuchli. Qaysi bir ijodkorni yo'lini berkitib qo'ya olasiz?.. Hech qaysisini.. Bu kabi asarlarni adabiyotda yashab qolish yoki yashab qolmasligini esa adabiyotning o'zi hal qilib oladi. Mayli, balki hozirgi ba'zi loqayd yoshlar shu yo'nalishga, shu saviyaga ergashayotgandir. Ammo, kelajak avlod buni rad etishi mumkin.

Adabiyotimizda esa tanqidchi olimlarimiz bor. Ular asosan jiddiy asarlar ustida bosh qotirishadi. Ammo ba'zan shu olim ustozlarimizga ham qiyin. Sababi, ba'zida o'zlari xohlamagan asarlarni o'qishlariga to'g'ri keladi. Aslida shu asar o'qishga yaramaydi. Ammo ularni saragini sarakka, puchagini puchakka chiqarib ajratib berish uchun ularni o'qib, baholash kerak.. (Lekin bu bilan to'g'ri kelgan ijod namunasini tekshirib ketaverishni emas, jiddiy adabiyotimizga kirgan asarlarni tahlil qilish nazarda tutilmoqda. Chunki adabiyotchilarimiz kechagina chiqqan qaysidir xonandaning havasga yozgan she'rini o'qib, unga vaqtini isrof qilishmaydi.) Bu borada ustoz olimlarimizga nihoyatda mas'uliyatli topshiriq yuklangan. Ammo, aksar holatda tanqidchilarimiz nimaga ko'proq ahamiyat berishmoqda, meni shu qiziqtiradi. Adabiy asarlarning tahlilida qaysidir tomonga og'ishlar seziladi menda...

[Kavsar]

Мустақиллик йилларида яратилган ўнта эмас, ўндан ортиқ асарларни мисол қилиб келтиришим мумкин:

Hurmatli ustoz, balki kimdir qoniqar bu asarlardan. Garchi men E. Vohidov va E. A'zam asarlarini yaxshi ko'rib o'qisam-da, adabiyotimiz uchun bunday ijodkorlar kamdek yoki ularning ijodlari ham meni to'la qoniqtirmagandek tuyuladi. Faxrlansa arziydigan asar deganda, hech bo'lmasa Cho'lpon va Qodiriyona uslubdagi asarlarni tushunaman. Zero E. Vohidov domlaning ham "Sizu biz kabi shoirlari bor, bu o'lkaning. Endi daholar kerak bu yurtga..." mazmunidagi she'rlarini eshitgandim.

Barcha adabiyotshunos olimlarimizga savol bilan murojaat qilmoqchi edim:

Biz adabiyotimizni xronologik ya'ni tarixiy voqealarning sanasiga ko'ra davrlashtirsak to'g'rimi yoki adabiy o'zgarishlar jarayoniga qarab davrlarga bo'lsak to'g'ri bo'ladimi?

Nega ba'zi adabiyotlarda "Mustaqillikkacha bo'lgan adabiyot", "Milliy uyg'onish davri", "Sho'ro davri adabiyoti" kabi ajratmoqdamiz? Oldingi sahifalarda kursdoshim Ilhombey ham shunga ishora qiluvchi bir savolni bergan edilar adashmasam. Meni ham bu savol qiziqtiradi, shu bois javoblaringizni kutib qolaman.

[AbdulAziz]

1. Одил Ёқубов. "Қайдасан Марико" қиссаси.

Hurmatli ustoz, Odil Yoqubovning ushbu qissasini siz tavsiya etganingizdan so'ng o'qib chiqdim.

Lekin bu kichik qissa menda zo'r taassurot qoldirmadi. Qissada sovet askari va zobitining Port-Artur shahrida ikki yapon opa-singillarini qanday "xushnud" qilishganidan boshqa narsa tasvirlanmagan. Bu oddiy "sevgi" qissasi, xolos.

To'g'ri, o'sha davr holati, askarlarning tashlandiq hayoti, boy berilgan vatan, martaba iztiroblari ham tasvirlangan, lekin u ham qissaning asosini tashkil qilmaydi.

[starter]

Lekin bu kichik qissa menda zo'r taassurot qoldirmadi. Qissada sovet askari va zobitining Port-Artur shahrida ikki yapon opa-singillarini qanday "xushnud" qilishganidan boshqa narsa tasvirlanmagan. Bu oddiy "sevgi" qissasi, xolos.

To'g'ri, to'g'ri. Men bu qissani maktabda o'qib yurgan paytlarim o'qiganman. Erotik momentlari bor. O'sha erotik momentlarini hisobga olmaganda, qissadagi boshqa hech narsa menda qiziqish uyg'otmagandi. O'qib bo'lgandan keyin hayron bo'luvdim "Bizdayam shunaqa narsalarni yozisharkanda" deb.

[Nigora Umarova]

To'g'ri, to'g'ri. Men bu qissani maktabda o'qib yurgan paytlarim o'qiganman. Erotik momentlari bor. O'sha erotik momentlarini hisobga olmaganda, qissadagi boshqa hech narsa menda qiziqish uyg'otmagandi. O'qib bo'lgandan keyin hayron bo'luvdim "Bizdayam shunaqa narsalarni yozisharkanda" deb.

Maktabda nechanchi yillarda o'qigansiz?

[starter]

To'g'ri, to'g'ri. Men bu qissani maktabda o'qib yurgan paytlarim o'qiganman. Erotik momentlari bor. O'sha erotik momentlarini hisobga olmaganda, qissadagi boshqa hech narsa menda qiziqish uyg'otmagandi. O'qib bo'lgandan keyin hayron bo'luvdim "Bizdayam shunaqa narsalarni yozisharkanda" deb.

Maktabda nechanchi yillarda o'qigansiz?

Qissani maktab darsliklaridan o'qimaganman. U payt yettinchimi yo sal kattaroq sinfda o'qib yurgan paytlarim edi.

[Masud Mahsudov]

Shuhrat aka Rizayevning bergan javoblarini aniqlashtirish maqsadida shaxsiy xabar yuborgandim, javobini kutayapman... Balki o'zim noto'g'ri savol bergandirman ularga...

Umuman olganda esa, zamonaviy adabiyotimizdan go'zallik, nafosat kabi sifatlar qochib borayotgandek va ularning o'rnini g'arb adabiyotiga xos bo'lgan ishqiy mojarolar egallayotganday... Bunga sababni balki o'quvchilarning saviyasi sayozlashotganidan qidirish kerakdir, zero talabga ko'ra talkif yuzaga keladi...

[Naim Karimov]

Muhtaram ustoz, adabiyotimiz haqidagi real fikrlaringizning barchasiga qo'shilaman. Mumkin bo'lsa yana bir necha savollar bilan murojaat qilsam:

Бундан кейин ҳақиқий адабиёт шинавандалари сони камайиб боради. Ҳозир ҳам, кейин ҳам асосан катта ёшдаги кишиларгина китоб ўқийдилар.

1. Bu fikringizga asos keltirsangiz. Nahot adabiyotni keljakda o'qiydiganlar kamayib ketadi demoqchi bo'lsangiz, agar to'g'ri tushungan bo'lsam? (Kitobga tashnalik, uni o'qiydigan payt endi kelmayaptimi? Chunki yaqinda odamlar texnika va gibrit hayot, yana shunga o'xshash sun'iylik, qadrsizliklardan bezib toza va hur fikrga, ruhga tashnalik sezmaydimi? Yosh bola ham bir umr o'yinchoq o'ynab yurmaydi deb o'ylayman. Hozir kitobxonni chalg'itayotgan narsalar mana shu o'tkinchi o'yinchoq, dunyo hoyu-havasi, matohlari. Lekin ruh hamisha ma'naviyatga tashna bo'lib yashaydi)



Ҳурматли Кавсар, сизни қизиқтирган саволларга кечикиб жавоб бераётганим учун узр.
Сиз каминанинг аксар фикрларимга қўшилган ҳолда китоб шинавандаларининг келажакда янада озайиб кетиши мумкинлиги тўғрисидаги мулоҳазамга шубҳа қилган кўринасиз. Бизнинг романтик орзулар қанотида учиб яшаган вақтимиз, афсуски, ўтиб кетди. Энди бизнинг олдимизда ўзга бир реаллик турибди. Бу реаллик ёлғиз бизнинг мамлакатимизга хос эмас. Биз аллақачон глобаллашув жараёнининг даҳшатли оқимига тушиб қолган кемамиз.
Инсоният ўзининг тараққиёти давомида фақат адабиёт ва санъат, фан ва техниканинг юксак чўққиларини забт этибгина қолмай, ўғрилик, муттаҳамлик, қотиллик сингари разил ишларнинг ҳам баланд довонларини эгаллаб боради. Ундаги ширин ҳаёт кечириш, бу дунё неъматларидан меҳнат қилмаган ҳолда баҳраманд бўлиш истаги, юқумли касаллик сингари, минглаб кишилар онгини заҳарлаб ташлайди. Инсон табиатига хос шу қусур билан ундаги маънавий ва маърифий юксалиш истаги ўртасидаги кураш айрим ҳолларда биринчи инстинктнинг фойдасига тугайди. Иккинчи инстинктнинг аксар вакиллари эса турмушдаги бошқа тўсиқ ва тўғаноқлар билан курашда ҳориб, заифлашиб, ўз мақсадлари йўлида изчил ҳаракат қилишга куч ва мадор топмай қоладилар. Улар ҳаёт деб аталган кураш майдонидан қўл силтаб ўтишга мажбур этилади.
Китоб шинавандалари армияси шу нохуш қонуният туфайли йилдан-йилга сийраклашиб боради.
Бизнинг ота-боболаримиз китобхон бўлганлари учун биз, уларнинг авлодлари, ҳам китобхон бўлиб яшадик. Ҳозирги китобхон авлоднинг ота-боболари ҳам китобга ўч бўлишган. Аммо маънавий қадриятлар ўз мавқеини моддий қадриятларга берган ва маърифатпарварликдан кўра тадбиркорлик кўпроқ қадрланаётган ҳозирги даврда китоб ўқувчилар сони тобора озайиб кетди. Эркин Воҳидов, Ўткир Ҳошимов сингари ёзувчиларнинг асарлари илгари 25-50 минг нусхада чоп этилиб, бир ҳафтага қолмай сотилиб кетган бўлса, энди 3 минг нусхада нашр этилган роман ва қиссалар пештахталарда чанг босиб ётипти. Ҳозир китоб ўқимаган ёки китоб ўқишни унутган авлод тўла шаклланиб бўлди. Ҳатто давлат идораларида хизмат қилаётган кишиларнинг аксари китоб ўқимайди. Шунинг учун ҳам китоб ўқимаган ёки ўқимайдиган ота-оналардан туғилган фарзандларнинг китобхон бўлиб улғайишларига кўзим етмайди. Моддий таъминланганлик, фан ва техника мўъжизаларидан баҳрамандлик улардаги нодонликни яширувчи ниқоб бўлиб хизмат этаётгандек туюлади менга.
Тўғри, сиз айтгандек, ёш авлод орасидан “ўйинчоқ ўйнаш”дан зериккан, катта руҳий, маданий ва маънавий қадриятларга эҳтиёж сезувчи кишилар, албатта, чиқади. Аммо уларнинг бир қисми ўз эҳтиёжини телевидение орқали, интернет орқали, янги техник кашфиётлар орқали қондиради.
Мамлакатимиздаги кўплаб кутубхоналарнинг ва уларда жамланган китобларнинг турли мулоҳазалар билан йўқотиб юборилганлиги, китоб бозорларининг алифни кўрса калтак дейдиган муаллифларнинг халтура “асар”лари билан тўлиб кетаётганлиги, мавжуд кутубхоналарнинг янги давр талабларига жавоб бермаслиги, китоб ўқиш маданиятига мутлақо эътибор берилмаётганлиги мазкур салбий жараённинг узоқ давом этишига сабабчи бўлади, деб ўйлайман.

[Naim Karimov]

2. Adabiyot "adab" demakdir. Adabning o'zi bir go'zallik. Agar bugungi aksar asarlarimizni aynan odobga yo'naltirsak, menimcha dunyoni qutqarsa bo'ladi deb o'ylayman. Faqat hozirda kitobxon yangi teran fikrlarga muhtoj emasmi?



Адабиётнинг адаб сўзидан олинганлиги шубҳасиз. Аммо худди таълим ва тарбия муассасалари янглиғ, адабиётнинг ҳам ўзига хос боғчаси, мактаби ва институти бўлади. Агар адабиётнинг боғча ва мактаби ёш авлодни асосан одобга ўргатса, институти унинг бадиий-эстетик дидини тарбиялайди, тарих ва ҳозирги замон, табиат ва жамият, инсон ва унинг руҳий олами тўғрисидаги билимини кенгайтиради, унда Ҳақиқат, Адолат, Ватан, Миллат, Миллий тараққиёт, Инсонпарварлик сингари буюк ва ўлмас қадриятларга нисбатан ҳурмат ва эътиқод уйғотади. Ҳар бир давр ва ҳар бир авлод бу қадриятларни ўзича, ўзининг билими, дунёқариши, шахсий манфаатлари ва муаммоларидан келиб чиққан ҳолда тушунади ва талқин этади. “Ҳамлет”, ёки “Уруш ва тинчлик», ёки «Ўтган кунлар» сингари асарларга вақти-вақти билан жамиятнинг қайта мурожаат этиб туриши бежиз эмас.
Дунёни эса, Достоевский ўйлаганидек, гўзаллик ҳам, адабиёт ҳам қутқармайди. Дунёдаги барча қирғинлар, талатўплар сиёсий ўйинларнинг, дунёга ҳоким бўлишни истаган диктаторлар саъй-ҳаракатининг мевасидир. Агар улар халқларнинг эрк ва иродаси, орзу ва истакларини инобатга олиб ҳаракат қилсалар, дунё ҳеч қачон ҳалокат ёқасига бормайди.

[Naim Karimov]

3. Men ong osti oqimidagi asarlarni insoniyat tafakkuri uchun virus deb qarayman. Chunki bu xildagi kitoblarni kimdir tushuna oladi, kimdir tushunmay o'qiydi. Aynan tushunmagan odam uchun bu juda xavfli emasmi? Hayotni shundan iborat deb tasavvur qila boshlaydi. Vaholanki hayot zulmat yoki qafasdan iborat emas. Agar shunday bo'lgan taqdirda ham yozuvchi hayotni bunday tasvirlamasligi kerak, har holda. Chunki insonlarda tushkun kayfiyat va hayotga nafratni uyg'otishi mumkin. Lekin aksar yozuvchilar kitobxon meni tushunmayapti deb da'vo qiladi. Ba'zan shunday asarlarni ko'rib hayron qolamanki, nahotki shu xayollar yozuvchining xayoliga kelsa degan. Beg'ubor dunyosida bunday xayollar ko'chasiga kirmagan yosh kitobxon, shunday asarlarni o'qigach qanday ahvolga tusharkan? Ilgari o'ylamagan bo'lsa ham keyin xayolga ref. tarzida o'rnashib qolmaydimi? Umuman xayolga nima duch kelsa buni adabiyotga olib chiqaverish o'zi to'g'rimikan, ustoz?



Ҳаёт шу қадар мураккабки, агар бу ҳаётнинг мураккаб томонларига фақат “Ўтган кунлар” романи асосида фикри-онги шаклланган кишилар назар ташласалар, ўзларини осиб қўйишлари ҳеч гап эмас. Бошқа қитъа ва мамлакатларда яшаётган халқларни қўйиб турайлик. Ўзимизнинг мамлакатимизда, қайсидир чекка қишлоқларнинг бирида қандай кишилар яшаётганикин? Улар ҳаёти сокнн бир ўзанда оқаётган бўлса-ку майли-я, аммо улар турли-туман фожиаларни бошларидан кечираётган бўлсалар-чи? Уларнинг руҳий олами, ташвишлари, ҳаётий муаммоларини ким тасвир этади? Улар ҳам катта ҳаётнинг бир қисми-ку! Беш қўл баравар бўлмаганидек, одамзод ҳам турфа фикрли, турфа феълли, турфа хатти-ҳаракатли кишилардан иборат. Уларнинг бирига “Ўтган кунлар” ёқса, иккинчиси онг ости оқими тасвирланган асарлардан озиқ олади. Бошқаси бўлак асарга ишқибоз. Уларнинг феът-аворлари билан шу асарлар ўртасида уйғунлик мавжуд. Шундай экан, онг ости оқими тасвирланган асарларнинг ўқувчисига “Ўтган кунлар”ни берсак, у бу машҳур романни улоқтириб ташлаши мумкин. Шу мураккаб, бир кам дунёда менга шу асарни ўигани берасанми, дейиши ва сизга ўхшаб, бундай асарларни тақиқлаш лозим, деб чиқиши мумкин.
Урушдан кейинги йилларда адабиёт ва санъат соҳаларига бағишланган қандай машъум қарорлар чиқмади, дейсиз. Уларнинг ҳар бирида Сталинга ёқмаган асарлар тақиқланиб, уларнинг муаллифлари оқ калтак-кўк калтак қилинди. Кейин маълум бўлишича, шундай асарлар ва уларнинг муаллифлари – Ахматова, Шостакович ва бошқалар - генийлар экан.
Агар биз ҳам ё сизга, ё бошқа бир кишига ёқмаган асарлар ёзишни тақиқласак, адабиёт оламида эркин фикр айтиш, рангба-ранг услубларда ижод қилиш имконияти қоладими?
Онг ости оқими тасвирланган асарларни ҳеч ким зўрлаб на сизга, на бошқа бир кишига “ўқи!” демаяпти-ку! Адабиёт шундай бозорки, унда харидор ўзига манзур бўладиган асарларнигина сотиб олади. Агар адашиб сотиб олгани манзур бўлмаса, уни ўқимайди-қўяди. Борди-ю ўқиб, нотўғри хулосага келса, бу унинг хатоси ёки фожиаси.
Ҳозирги авлод телевидение ва интернет, шунингдек, турли очиқ ва ёпиқ каналлар орқали парнография, зўравонлик, хунрезлик сингари ўта зарарли ишларни тарғиб қилувчи фильмларни кўришлари мумкин. Бу фильмларга қараганда онг ости оқими тасвирланган бадиий асарлар ҳолвадир. Бу йўналишдаги бадиий асарлар инсонни ўзини тушуниши, ўзидаги яхши ва ёмон инстинктларни англаши ва, қурби етса, ёмон инстинктларнинг авж олишига имкон бермаслиги керак. Бундай асарларни ёзишдан мақсад ҳам шудир.
Тақиқлаш – инквизиция даврининг қуроли. Инсоният бу қуролдан шу вақтгача юз фойиз фойдаланиб келди. Энди инсоният, аввало, эзгуликни, адолатни, истеъдодли ва олижаноб кишиларни муҳофаза қилиш малакасини эгаллаши ва ғайриахлоқий ҳодисалар ва унсурларга қарши курашнинг бошқа самарали таъсир воситаларини ҳам ўйлаб топиши лозим.
Мен адабиёт ҳақида сўзлаганимда, асосан профессионал ёзувчилар ва уларнинг асарларини назарда тутдим. Афсуски, ҳозир нашриётлар Мулла Жиринг берилгани учун бадиий ижодга алоқаси бўлмаган “асар”ларни ҳам босиб чиқармоқда. Аммо бу – бошқа масала.

[Naim Karimov]

4. Nega bizda "Shoh Edip" singari tragediya yozilmayapti deb o'ylaysiz? Umuman, o'zbek adabiyotidagi tragedik asarlarga qanday baho bera olasiz?



“Шоҳ Эдип” типидаги асарларни антик адабиёти берган. Бу типдаги асарлар фақат шу давр адабиётининг мулки. Кейин эса трагедиянинг шоҳ намуналарини Шекспир яратди. Ўша даврдан бошлаб ҳозирга қадар жаҳон адабиётининг энг яхши трагедиялари Шекспир томонидан ишлаб чиқилган адабий-бадиий тамойиллар асосида яратилиб келмоқда. Фитрат ҳам, Шайхзода ҳам ўз трагедияларини Шекспир андозалари асосида яратишга интилганлар.
Ҳозирги томошабин жиддий асарлардан кўра кулгили асарларни қабул қилаётгани сабабли соф маънодаги драма, айниқса, трагедия жанрларида яратилаётган асарлар чўғи оз. Ҳолбуки, ўзбек халқи тарихида тўла қонли трагедияга материал берадиган тарихий шахслар истаганча топилади. Бундай асарларнинг ёзилиши учун ҳам давр, ҳам томошабин, ҳам драматург етилиши лозим.

[Naim Karimov]

Muhtaram ustoz, shu o'rinda yana bir savol:

Siz kitoblar borasida juda yaxshi gapirib o'tdingiz. Nima deb o'ylaysiz, yilda bir bor bo'lsa ham kitoblar saylini tashkil etsak, ommaviy tarzda. Yoki bizda bormi bu holat? To'g'ri ba'zan kitoblar yarmarkasi, kitobxonlik o'yinlari bo'lib turadi, har har joyda. Lekin Respublika miqyosida (qovunlar sayliga o'xshash) atigi bir kunga kitoblar saylini qilsak bo'lmaydimi? Bir domlamiz xizmat safari bilan Eronga borib kelganlarida u yerda shunday kitoblar konferensiyasiga o'xshash kunlar bo'lib turishini, va o'sha kuni kitoblar o'z narxidan ancha arzon bahoga sotilishini va xalq kitob sayliga chiqib ulardan keragicha bahraman bo'la olishi mumkinligini eshitgan edik. Keyin bu kitoblar konferensiyasi xalqaro bo'lib, butun dunyodan kelgan kitoblar sotuvga, ko'rgazmaga qo'yilar ekan.



Қовун сайли бошқа, китоб сайли бошқа. Китоб сайил учун, кўнгил очиш учун яратилмайди. 50-70-йилларда яхшигина китоб ярмаркалари бўлган. Ҳозирги китоб ярмаркаларидан фарқли ўлароқ, ўша даврда нашриётлар ўзининг энг яхши китоблари билан иштирок этган, машҳур муаллифлар сотилган китобларга автограф ёзиб, китобнинг қадрини оширишга ўз ҳиссаларини қўшганлар. Агар шундай анъаналар давом эттирилиб, Тошкент ва бошқа шаҳарларнинг йирик майдонларида китоб ярмаркалари ўтказилса ва ярмарка кунларида шоирлар ўз шеърларини ўқиб, сотилаётган китобларига автограф ёзиб берсалар, мазкур китоб байрами учун значоклар, буклетлар, ёзувчиларнинг катта-кичик портретлари чиқарилса, таниқли хонандалар ўз ашулалари билан байрамни безаб турсалар, қандай гўзал иш бўлган бўларди.
Афсуски, биз уйимизга икки киши келадиган бўлса, дастурхонни боплаб безаймиз-у, аммо ўзимиз учун, фарзандларимиз учун китоб сотиб олишда хасислигимиз тутиб кетади. Қани энди муаллиф ўз китобини совға қилса ёки китоб ярмаркаларда арзонга сотилса, деб хомхаёллик қиламиз...

[Naim Karimov]

2. Keyin biz nuqul Navoiy hazratlarini ko'klarga ko'tarib olqishlaymiz, o'qish kerak deymiz. Ammo Navoiy va Navoiy singari allomalarimiz ijodini rivojlantirish uchun bizda, nega yoshlar o'rtasida xalqaro konferensiyalar bo'lmaydi? Ta'lim muassasalarida Navoiyxonlik qilish bilan cheklanishning o'zi kamlik qilmayaptimi hozirda? Hatto dunyo tan olib turgan hazrat Navoiy bobomizning rasmiy saytini ham hali ko'rmadim. Naqshbandiya konferensiyasini olsak, u faqat katta olimlarga mo'ljallangan, eng kichigi aspirantlar qatnashishi mumkin ekan. Yoki yurtimizda jahondagi boshqa yoshlar bilan tenglasha oladigan yoshlar topilmaydi deb o'ylaysizmi, ustoz? Shu fikrga munosabatingiz? (Bizda Sharq Taronalari xalqaro musiqa festivali juda yaxshi yo'lga qo'yilgan. Shundan kelib chiqqan holda savolimni berdim)

Энди Навоий ва навоийхонлик масаласига келсак. Сизнинг шу масала билан ҳам қизиқаётганингиз, ҳам қайғираётганингиз мени хурсанд қилади. Афсуски, Навоий билан бизнинг орамизда катта тўсиқ турибди. Бу тўсиқ Навоий асарлари тилининг биз учун қийинлиги. Шу тўсиқ туфайли ҳар биримизнинг Навоий бадиий оламини кашф этишимиз оғир кечмоқда. Халқаро конференциялар ё фестиваллар ташкил этишдан аввал биз Навоийни тушунадиган миллат даражасига кўтарилишимиз зарур. Асосий эътибор шу масалага қаратилиши лозим. Бунинг учун Навоий асарларига луғатлар, Навоийнинг энг машҳур асарларини шарҳловчи оммабоп китоблар нашр этилиши лозим. Телевидение орқали “Навоий ғазаллари”, “Навоий мухаммаслари”, “Хамса” достонлари сингари шундай туркум кўрсатувлар ташкил этилсинки, биз шу кўрсатувлар орқали Навоий асарлари маъносини тўла тушуниш, улардаги бадиий образлар (ташбеҳ ва бошқ.) моҳиятини англаш ва бадиий латофатини чуқур ҳис қилиш имкониятига эга бўлаклик. Бу, биз Навоий авлодларининг вазифаси ва бурчимидир.
Халқаро анжуманлар эса иккиламчи масала.

[Naim Karimov]

Ассалому алайкум, саволим домла Наим Каримовга! Ўзбек адабиётимизни хронологияга кўра даврлаштирганмиз. Ваҳоланки, рус адабиётида 3 та катта стадияга ажратилган. Муносабатингиз? Адабиётда деканализация ҳақида тўхталсангиз, раҳмат.

Адабиёт тарихини даврлаштириш масаласи баҳсли масалалардан бири ҳисобланади. Ҳамма доно бўлиб кетган ҳозирги замонда адабиётшунослар ўртасида ҳам донолар оз эмас. Уларнинг ҳар бири адабиётни даврлаштириш масаласига ўз човлисини кўтариб кирмоқда.
Афсуски, сиз қайси адабиётимиз тарихини даврлаштириш масаласи билан қизиқаётганингизни айтмагансиз. Ўзбек адабиёти икки катта босқичдан (ёки даврдан) иборати: Биринчи босқич (ёки давр) – энг қадимги даврдан ХIХ асрнинг охирига қадар бўлган давр. Иккинчиси - ХIХ аср охиридан ҳозирга қадар бўлган давр. Шубҳасиз, адабиётимиз тарихининг бу ҳар икки босқичи ички даврларга ажралади. Агар сиз янги ўзбек адабиёти - ХIХ аср охиридан ҳозирга қадар бўлган босқич (ёки давр) ни назарда тутган бўлсангиз, бу босқич (ёки давр) қуйидагича таснифланади:
1. Миллий уйғониш даври адабиёти (ХIХ аср охиридан ХХ асрнинг 20-йиллари охирига қадар).
2. Шўро даври ёки социалистик реализм адабиёти (ХХ асрнинг 30-йилларидан 60-йилларга қадар).
3. Янги ижтимоий ўзгаришлар даври адабиёти (60—йиллардан 90-йилларнинг бошига қадар.
4. Мустақиллик даври адабиёти. (1991-1992 йиллардан кейинги давр).
Янги ўзбек адабиётининг шу тўрт даврга ажратилиши кўпчилик томонидан маъқулланган. Фақат 2- ва 3-даврларнинг номланишида фарқ бўлиши мумкин, холос.
“Янги рус адабиёти” қандай даврлаштирилган – бу рус адабиётшуносларининг ички иши. Биз уларнинг ишига аралашмаймиз, улар бизнинг ишимизга.
Сизнинг “деканализация” деган сўзингиз биз, кекса адабиётшунослар, учун янгилик. Адабиёт оламида каналлар бўлмаган. Агар “деколонизация” демоқчи бўлган бўлсангиз, ҳозир биз рус адабиётшунослигининг мафкуравий таъсиридан халос бўлиб, ўз миллий адабиётшунослигимиз тараққиётининг ўзига хос асосий тамойилларини белгилаб олдик. Аммо рус адабиётшунослигида ибрат олишга арзирли ишлар ва янгиликлар пайдо бўлиб туради. Улардан бохабар бўлиб туриш фойдалидир. Бу, ўзбек адабиётшунослигида кечаётган ва сиз назарда тутган “деколонизация” жараёнига салбий таъсир кўрсатмайди.

[Kavsar]

Barcha javoblaringiz va jonli fikrlaringiz uchun tashakkur, ustoz.

Агар биз ҳам ё сизга, ё бошқа бир кишига ёқмаган асарлар ёзишни тақиқласак, адабиёт оламида эркин фикр айтиш, рангба-ранг услубларда ижод қилиш имконияти қоладими?
To'g'ri, bu dunyoda barcha o'zi bilgan kuyni chalib ketadi, Sen yaxshi chalolmading deb birovni ta'qiqlab qo'ya olmas ekanmiz, agar kuy yaxshi bo'lsa, uning tinglovchisi ham ko'payadi. Afsuski, siz aytgandek, insonlar ham turlicha. Hamma birdek Hofizning shaydosi bo'la olmaydi.
Қовун сайли бошқа, китоб сайли бошқа. Китоб сайил учун, кўнгил очиш учун яратилмайди.
Filolog sifatida qo'pol o'xshatish qilgan bo'lsam uzr so'rayman albatta. Agar kitoblar bir yerda yig'ilib yuzma-yuz ko'rishishsa, nashriyotlarimiz uchun ham raqobatdek bir holat yuzaga kelib, kitoblarimizdagi sifatlar ham ancha ortarmidi, kitobxonlar safini ham kengaytirgan bo'larmidik deb o'ylagandim. Albatta, hamma narsaga nisbatan bu bizning qo'limizda emas deb qarab turganimizdan ko'ra, har bir sohada ham qo'ldan kelguncha harakat qilganimiz, jamiyatdan yordamimizni ayamasligimiz yaxshi bo'lar deb o'ylagandim.

"Афсуски, Навоий билан бизнинг орамизда катта тўсиқ турибди. Бу тўсиқ Навоий асарлари тилининг биз учун қийинлиги. Шу тўсиқ туфайли ҳар биримизнинг Навоий бадиий оламини кашф этишимиз оғир кечмоқда. Халқаро конференциялар ё фестиваллар ташкил этишдан аввал биз Навоийни тушунадиган миллат даражасига кўтарилишимиз зарур. "


Nahot, turklar Rumiy asarlarini fors tilidan tarjima qilib, uni keng miqyosda ommaga yoyib, tadqiq etayotgan bir paytda (Aslida Rumiy ham o'zimizniki), biz adabiyotshunoslar Navoiyning turkiyda yozgan asarlarini hali o'rganib bo'lmadik, tushunishimiz kerak deb tursak... Nahot bizda Navoiy haqida shu qadar kam izlanilgan bo'lsa, anjumanlarga olib chiqishga, fikr almashishga yetarli bo'lmasa... Anjumandan maqsad esa, boshqa xalqlarning bir mavzu doirasida qilayotgan ishlari bilan yaqindan tanishish, shu sohani rivojlantirish-ku.. Agar Navoiy asarlari sharhlarga ehtiyoj sezsa, mana endi yozilishi mumkin Xudo xohlasa... Faqat buning uchun har bir adabiyotchining qalbida xohish, istak kerak deb o'ylayman.

Adabiyot haqidagi samimiy va jonli fikrlaringiz uchun tashakkur aytib qolaman,
Chuqur ehtirom bilan Kavsar.

[Pfefferminze]

Muhtaram ustoz, adabiyotimiz haqidagi real fikrlaringizning barchasiga qo'shilaman. Mumkin bo'lsa yana bir necha savollar bilan murojaat qilsam:

Бундан кейин ҳақиқий адабиёт шинавандалари сони камайиб боради. Ҳозир ҳам, кейин ҳам асосан катта ёшдаги кишиларгина китоб ўқийдилар.

1. Bu fikringizga asos keltirsangiz. Nahot adabiyotni keljakda o'qiydiganlar kamayib ketadi demoqchi bo'lsangiz, agar to'g'ri tushungan bo'lsam? (Kitobga tashnalik, uni o'qiydigan payt endi kelmayaptimi? Chunki yaqinda odamlar texnika va gibrit hayot, yana shunga o'xshash sun'iylik, qadrsizliklardan bezib toza va hur fikrga, ruhga tashnalik sezmaydimi? Yosh bola ham bir umr o'yinchoq o'ynab yurmaydi deb o'ylayman. Hozir kitobxonni chalg'itayotgan narsalar mana shu o'tkinchi o'yinchoq, dunyo hoyu-havasi, matohlari. Lekin ruh hamisha ma'naviyatga tashna bo'lib yashaydi)



Шунинг учун ҳам китоб ўқимаган ёки ўқимайдиган ота-оналардан туғилган фарзандларнинг китобхон бўлиб улғайишларига кўзим етмайди.


Assalomu alaykum hurmatli, domla.

Fiklaringiz uchun katta rahmat.

Ko'zim yetmaydi degan fikringiz meni diqqatimni o'ziga jalb qildi, shu tobda Qur'oni Karimda o'qigan oyatlarim yodimga tushdi.

Alloh s.v.t Qur'oni Karimda: " Biz, yaxshidan yomonni, yomondan esa yaxshini yarataveramiz, u Bizning ixtiyorimizda",-deb aytgan.

Ba'zida o'zimiz guvohi bo'lamiz, bir durust o'qimishli oilaning farzandi noqolib bo'lib chiqadi, ba'zida esa aroqxo'r oilaning farzandi aqlli, o'qimishli bo'lib chiqadi. Dunyo paradox degan narsalarga boy ekanini azaldan Alloh s.v.t Qur'oni Karimda keltirib qo'ygan, aniqrog'i dunyo va tashvishi rang-barang yaratilganiga sha'madir...


Hurmat ila

Ra'no

[Nigora Umarova]

Шунинг учун ҳам китоб ўқимаган ёки ўқимайдиган ота-оналардан туғилган фарзандларнинг китобхон бўлиб улғайишларига кўзим етмайди.
Ba'zida o'zimiz guvohi bo'lamiz, bir durust o'qimishli oilaning farzandi noqolib bo'lib chiqadi, ba'zida esa aroqxo'r oilaning farzandi aqlli, o'qimishli bo'lib chiqadi. Dunyo paradox degan narsalarga boy ekanini azaldan Alloh s.v.t Qur'oni Karimda keltirib qo'ygan, aniqrog'i dunyo va tashvishi rang-barang yaratilganiga sha'madir...


Ra'noxon!
Xalqimizda "Olmaning tagiga olma tushadi" yoki bo'lmasam "Arpa ekib bug'doy kutma" degan dono gaplar bor. Ota-ona oilada kitobxonlk muhitini yaratar ekan, farzand ham kitobsevar bo'lib kamolga yetadi.
O'qimishli oilaning farzandini nobop bo'lib chiqishiga yoki aroqxo'r oilaning farzandi aqlli bo'lib yetishishiga atrof-muhit-bolaning do'stu yorlari asosiy sababchi bo'ladi. Bola atrof-muhitni kuzatib nazari ibrat oladi va o'zida shu xususiyatlarni shakllantiradi.

[Nigora Umarova]

"Афсуски, Навоий билан бизнинг орамизда катта тўсиқ турибди. Бу тўсиқ Навоий асарлари тилининг биз учун қийинлиги. Шу тўсиқ туфайли ҳар биримизнинг Навоий бадиий оламини кашф этишимиз оғир кечмоқда. Халқаро конференциялар ё фестиваллар ташкил этишдан аввал биз Навоийни тушунадиган миллат даражасига кўтарилишимиз зарур. "
Nahot, turklar Rumiy asarlarini fors tilidan tarjima qilib, uni keng miqyosda ommaga yoyib, tadqiq etayotgan bir paytda (Aslida Rumiy ham o'zimizniki), biz adabiyotshunoslar Navoiyning turkiyda yozgan asarlarini hali o'rganib bo'lmadik, tushunishimiz kerak deb tursak... Nahot bizda Navoiy haqida shu qadar kam izlanilgan bo'lsa, anjumanlarga olib chiqishga, fikr almashishga yetarli bo'lmasa... Anjumandan maqsad esa, boshqa xalqlarning bir mavzu doirasida qilayotgan ishlari bilan yaqindan tanishish, shu sohani rivojlantirish-ku.. Agar Navoiy asarlari sharhlarga ehtiyoj sezsa, mana endi yozilishi mumkin Xudo xohlasa... Faqat buning uchun har bir adabiyotchining qalbida xohish, istak kerak deb o'ylayman.

Adabiyot haqidagi samimiy va jonli fikrlaringiz uchun tashakkur aytib qolaman,
Chuqur ehtirom bilan Kavsar.

Domlaning gaplarida jon bor. Navoiyni tushunish uchun Navoiy darajasida fikrlay olishimiz, so'z va ish mutanosibligi hzrat darajasida bo'lmog'i darkor. Til ijtimoiy hodisa ekan, Navoiy davrining tili-chig'atoy aholisi tilini bilish va tushunish bir qadar qiyinchiliklar tug'diradi.
Navoiyni tusunish uchun avvalambor Navoiy asarlari har bir o'zbek oilasida o'qilishi kerak.
Hozir qaysi oilada Navoiy asarlari o'qilib, oila a'zolari o'rtasida muhokama qilinyapti?!..
Anjuman o'tkazishdan maqsad o'z-o'zimizni ko'z-ko'z qilishmi?!..
Hazrat Nizomiddin mir Alisher Navoiy asarlariga sharhlar bizda ko'p yozilgan. Biroq bu asarlarni shu yo'nalishdagi insonlardan tashqari oddiy xalq o'qimoqdami?
Adabiyotchi ko'nglidagi xohish asosida ilmiy izlanish olib borsa-yu, oddiy xalq undan bexabar bo'lsa, bu izlanish kimga nisbartan qilingan bo'ladi?
Adabiyotchi faqat Navoiyni o'zi o'rganishi uchun qilgan bo'ladimi?

[Gulnora Voisova]

Ўзимизнинг мамлакатимизда, қайсидир чекка қишлоқларнинг бирида қандай кишилар яшаётганикин? Улар ҳаёти сокнн бир ўзанда оқаётган бўлса-ку майли-я, аммо улар турли-туман фожиаларни бошларидан кечираётган бўлсалар-чи? Уларнинг руҳий олами, ташвишлари, ҳаётий муаммоларини ким тасвир этади? Улар ҳам катта ҳаётнинг бир қисми-ку! Қарияларнинг айтишларича қишлоғимизга Саид Аҳмад, Ҳалима Носирова, Мукаррама Турғунбоева каби санъат аҳллари тез-тез келиб туришган экан. Нега ҳозир келишмайди? Давлат бунга маблағ ажратмайдими ёки бошқа сабаблари борми? Наим ака, нега ўзингиз келмайсиз? Пойтахтдан минглаб километр нарида, мамлакат сарҳадларида ҳаёт қандай кечяпти, миллатнинг аҳволи қандай? Наҳот ҳеч ким қизиқмаса? Орол фожеасини кучлироқ ёритиб, омманинг эътиборини жалб қиладиган бадиий асарлар нега ёзилмайди? Менга қолса Маркесга "Ошкора қотиллик" қиссаси учун яна бир бор "Нобел" берган бўлардим. Бу қисса оролбўйидагилар ҳақида ёзилгандек...

[Nigora Umarova]

Қарияларнинг айтишларича қишлоғимизга Саид Аҳмад, Ҳалима Носирова, Мукаррама Турғунбоева каби санъат аҳллари тез-тез келиб туришган экан. Нега ҳозир келишмайди? Давлат бунга маблағ ажратмайдими ёки бошқа сабаблари борми?
Қишлоқ фуқаролар йиғини ижодкорларни тfклиф қилишса улар албатта ташриф буюришади. Ахир ўз-ўзлигидан ташриф буюришмайди-ю?
Коммуна Исмоилова ёхуд бошқа ижодкорлар билан бирга бўлган суҳбатларда бу нарса ҳақида сўраганимда улар шундай жавоб беришган.
Бирор қалам соҳибини вилоятингиз ёки туманингизга ташриф буюришини хоҳласангиз Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасига мурожаат қилинг.

[Kavsar]

Domlaning gaplarida jon bor. Navoiyni tushunish uchun Navoiy darajasida fikrlay olishimiz, so'z va ish mutanosibligi hzrat darajasida bo'lmog'i darkor. Til ijtimoiy hodisa ekan, Navoiy davrining tili-chig'atoy aholisi tilini bilish va tushunish bir qadar qiyinchiliklar tug'diradi.
Navoiyni tusunish uchun avvalambor Navoiy asarlari har bir o'zbek oilasida o'qilishi kerak.
Hozir qaysi oilada Navoiy asarlari o'qilib, oila a'zolari o'rtasida muhokama qilinyapti?!..
Anjuman o'tkazishdan maqsad o'z-o'zimizni ko'z-ko'z qilishmi?!..
Hazrat Nizomiddin mir Alisher Navoiy asarlariga sharhlar bizda ko'p yozilgan. Biroq bu asarlarni shu yo'nalishdagi insonlardan tashqari oddiy xalq o'qimoqdami?
Adabiyotchi ko'nglidagi xohish asosida ilmiy izlanish olib borsa-yu, oddiy xalq undan bexabar bo'lsa, bu izlanish kimga nisbartan qilingan bo'ladi?
Adabiyotchi faqat Navoiyni o'zi o'rganishi uchun qilgan bo'ladimi?

Qadrli Nigora opa, albatta sizni to'g'ri tushunyapman, jumladan domlamizni ham. Men aslo domlamizni tanqid qilmadim, bu shunchaki idea edi xolos, balki xatodir. Agar yo'lga qo'yilsa balki to'g'ri bo'lar, bilmadim. Lekin savollaringizdan savol kelib chiqadi yana:
Unda xalqaro miqyosida bo'layotgan "Naqshband" konferensiyasi o'zimizni ko'z-ko'z qilish uchun ochilibdimi? Axir turizm nega yo'lga qo'yilgan unda? Bu ham o'zimizni maqtashga kirib qoladi-ku, bunday olsak. Yoki xalqimiz Naqshbandni anglash darajasiga ko'tarilganmi? Navoiyni o'qimagan kitobxon Naqshbandiy hazratlari yo'li va ta'limotini o'rganishda yetilib qolgan ekan degan xulosa chiqmaydimi. "Amallar niyatlarga ko'ra bo'ladi" degan hadis yodimda qolgan ekan. Agar biz ham nimani niyat qilib ish boshlasak shunga erishamiz deb o'ylayman. (IMXO) So'zlarim samimiy, aslo bir yangilik qilish, da'vo bilan chiqishga qaratilmagan. Shunchaki bir kitobshinavandasi sifatida shunday qilish mumkinmi o'zi yo'qmi, shuni bilmoqchi edim xolos. Agar hali u deye, hali bu deya o'z-o'zimizga har tomondan to'siqlar qo'yaversak, unda kam muvaffaqiyatga erishamiz deb o'ylabman men qurg'ur. ;) Lekin o'zimizni ko'z-ko'z etish, kibrlanish va yana boshqa-boshqa o'ylar meni na yuragimda na xayolimda bor edi.. uzr..

[Nigora Umarova]

Unda xalqaro miqyosida bo'layotgan "Naqshband" konferensiyasi o'zimizni ko'z-ko'z qilish uchun ochilibdimi? Axir turizm nega yo'lga qo'yilgan unda? Bu ham o'zimizni maqtashga kirib qoladi-ku, bunday olsak. Yoki xalqimiz Naqshbandni anglash darajasiga ko'tarilganmi? Navoiyni o'qimagan kitobxon Naqshbandiy hazratlari yo'li va ta'limotini o'rganishda yetilib qolgan ekan degan xulosa chiqmaydimi. "Amallar niyatlarga ko'ra bo'ladi" degan hadis yodimda qolgan ekan. Agar biz ham nimani niyat qilib ish boshlasak shunga erishamiz deb o'ylayman. (IMXO) So'zlarim samimiy, aslo bir yangilik qilish, da'vo bilan chiqishga qaratilmagan. Shunchaki bir kitobshinavandasi sifatida shunday qilish mumkinmi o'zi yo'qmi, shuni bilmoqchi edim xolos. Agar hali u deye, hali bu deya o'z-o'zimizga har tomondan to'siqlar qo'yaversak, unda kam muvaffaqiyatga erishamiz deb o'ylabman men qurg'ur. ;) Lekin o'zimizni ko'z-ko'z etish, kibrlanish va yana boshqa-boshqa o'ylar meni na yuragimda na xayolimda bor edi.. uzr..

Muhtarama Kavsaroy!

Xalqaro "Naqshband konferensiyasi" qachon bo'lib o'tdi? Bu narsadan bexabar qolibman.
Fikri ojizimcha, hazrat Bahoviddin tariqati bizda hali yetarli darajada yaxshi o'rganilmagan. Hazratning qabrlari yurtimizda joylashgan. Tadbir ishtirokchilari hazratning qabrlarini ziyorat qilib ketishlari va o'zlarida mavjud bo'lgan ma'lumotlarni biz bilan baham ko'rishlari uchun ham ushbu xalqaro anjuman o'tkazilgan deb hisoblayman.
"Turizm nega yo'lga qo'yilgan?"-degan savolingizga maylimi savol bilan javob bersam?
Bizlar nega o'zga mamlakatlardagi tarixiy inshoatlarni ziyorat qilgani yoki tomosha qilgani boramiz?

Albatta, insonning niyati yo'ldoshi bo'ladi. Hammaning niyatiga yarasha o'z yo'lini ochadi. Biroq niyatni ham mkoniyat darajasida qilish kerak.
To'siqlar insonnng o'zi tarafidan emas, chetdan qo'yiladi.
Qani edi ular bo'lmasa-yu, hamma o'z niyatiga erishsa.
Biz faqat to'siqlarni bartaraf eta olamiz.
Har qanday to'siq ham o'z-o'zidan qo'yilmaydi.

[starter]

Fikri ojizimcha, hazrat Bahoviddin tariqati bizda hali yetarli darajada yaxshi o'rganilmagan.

Bizda deganda nimani nazarda tutganingizni bilmadimu (balki adabiyotni nazarda tutgandirsiz), lekin amaliy jihatdan Naqshbandiya tariqatidan yaxshi o'rganilgan tariqat dunyoda yo'q.
Xalqaro (!) miqyosdagi har xil konferensiyalar haqida gapiradigan bo'lsam, bu konferensiyalar sal-pal ko'zbo'yamachilikka o'xshab ketadi. Balki yanglishayotirganman. Menimcha bunday konferensiyalarda tariqatga amaliy aloqasi bo'lgan odamni topish qiyin bo'lsa kerak.

Yoki xalqimiz Naqshbandni anglash darajasiga ko'tarilganmi? Navoiyni o'qimagan kitobxon Naqshbandiy hazratlari yo'li va ta'limotini o'rganishda yetilib qolgan ekan degan xulosa chiqmaydimi.

Juda ko'pchilik odamlar Navoiy asarlarini o'qimaydi, Navoiy asarlariga qiziqishi yo'q (shu jumladan men ham). Lekin Naqshbandiya tariqatiga juda qiziqadi, uni qiyinchiliksiz tushunishadi, garchi Navoiy bilan qiziqmasalarda. Deylik kimdir Naqshbandiya tariqatiga amaliy jihatdan qiziqsa, filologlar va sharqshunoslar boshqacha yondoshadi. Masalan, umumiy gaplarga to'la tushunarsiz kitoblar yozishadi Najmiddin Komilovga o'xshab.

[Nigora Umarova]

Fikri ojizimcha, hazrat Bahoviddin tariqati bizda hali yetarli darajada yaxshi o'rganilmagan.

Bizda deganda nimani nazarda tutganingizni bilmadimu (balki adabiyotni nazarda tutgandirsiz), lekin amaliy jihatdan Naqshbandiya tariqatidan yaxshi o'rganilgan tariqat dunyoda yo'q.

O'zingiz qaysi tariqatga amal qilasiz?
Tariqatning qonun-qoidalrini bajarasizmi? :)


Juda ko'pchilik odamlar Navoiy asarlarini o'qimaydi, Navoiy asarlariga qiziqishi yo'q (shu jumladan men ham). Lekin Naqshbandiya tariqatiga juda qiziqadi, uni qiyinchiliksiz tushunishadi, garchi Navoiy bilan qiziqmasalarda. Deylik kimdir Naqshbandiya tariqatiga amaliy jihatdan qiziqsa, filologlar va sharqshunoslar boshqacha yondoshadi. Masalan, umumiy gaplarga to'la tushunarsiz kitoblar yozishadi Najmiddin Komilovga o'xshab.

Afsuslanarli tarafi ham Navoiy asarlarini ko'pchilik o'qimaganligida.
To'g'ri-de, zerikarli asarlarni o'qish kimga ham kerak? Odamlarni kitob o'qishdan boshqa qiladigan ishi yo'qmi, tem bolee Navoiy asarlarini... ;)
Hazrat Navoiy ham naqshbandiya tariqatiga amal qilganlar va piri komil deb Abdurahmon Jomiyning etagini tutganlar.
Najmiddin Komilovning aynan qaysi asarini tushunarsiz deb bilasiz?

[starter]

O'zingiz qaysi tariqatga amal qilasiz?
Tariqatning qonun-qoidalrini bajarasizmi?

Kamina shunchaki qiziqadi xolos.

Afsuslanarli tarafi ham Navoiy asarlarini ko'pchilik o'qimaganligida.

Bu masalaga individual yondoshish talab etiladi. Masalan, meni romantika, melodrama va yana shunga o'xshab ketadigan narsalar qiziqtirmaydi. Kitob o'qisam yo foyda, yo vaqtichog'lik uchun o'qiyman. Navoiyni o'qib nima topaman? Birinchidan, tili tushunarsiz, tarjima jarayonida esa iskajeniyalar bo'ladi, gap hatto iskajeniyalarda ham emas. Ikkinchidan, Navoiy asarlarini o'qib vaqtichog'lik qilish qiyin (detektiv, sarguzasht asarlar emas), foyda masalasiga kelsak, diniy kitoblarni o'qisam ko'proq foyda olaman va diniy kitoblardagi gaplar asoslar bilan keltiriladi, Navoiyni esa avtoritet hisoblamayman. Chunki diniy ulamo bo'lmagan. Shunchaki tarbiyaviy mavzudagi gaplarga ehtiyotkorlik bilan yondoshaman.

To'g'ri-de, zerikarli asarlarni o'qish kimga ham kerak? Odamlarni kitob o'qishdan boshqa qiladigan ishi yo'qmi, tem bolee Navoiy asarlarini...

Gap daje zerikishdayammas, gap odamning asarga va uning muallifiga munosabatida. Agar asar muallifi shaxsiga munosabati shubhaliroq bo'lsa, ...

Hazrat Navoiy ham naqshbandiya tariqatiga amal qilganlar va piri komil deb Abdurahmon Jomiyning etagini tutganlar.

Balki amal qilgandir, balki shunchaki qiziqqandir. Men albatta Navoiy biografiyasini o'rganmaganman. Shunchaki ehtimollarim.

Najmiddin Komilovning aynan qaysi asarini tushunarsiz deb bilasiz?

U kishining bittayam asarlarini to'liq o'qimaganman, nomlariyam esimda yo'q, shunchaki parchalar va mundarijalarni o'qib, u-bu joyini ko'zdan kechirganman. Menga tariqat bilan bog'liq tanishlarim u kishining kitoblarida tariqatning amaliy praktikasi bo'yicha gaplar yo'q, nazariyasi ham adabiyotga yo'naltirib yozilgan deyishgan. Shuning uchun tariqatdagilar u kishining kitoblarini o'qishmaydi. Ibrohim Haqqul, Sayfiddin Sayfulloh degan bratanlar o'qishsa kerak hoynahoy.

[Nigora Umarova]

Kamina shunchaki qiziqadi xolos.

Qiziqish boshqa, unga amal qilish boshqa.


Bu masalaga individual yondoshish talab etiladi. Masalan, meni romantika, melodrama va yana shunga o'xshab ketadigan narsalar qiziqtirmaydi. Kitob o'qisam yo foyda, yo vaqtichog'lik uchun o'qiyman. Navoiyni o'qib nima topaman? Birinchidan, tili tushunarsiz, tarjima jarayonida esa iskajeniyalar bo'ladi, gap hatto iskajeniyalarda ham emas. Ikkinchidan, Navoiy asarlarini o'qib vaqtichog'lik qilish qiyin (detektiv, sarguzasht asarlar emas), foyda masalasiga kelsak, diniy kitoblarni o'qisam ko'proq foyda olaman va diniy kitoblardagi gaplar asoslar bilan keltiriladi, Navoiyni esa avtoritet hisoblamayman. Chunki diniy ulamo bo'lmagan. Shunchaki tarbiyaviy mavzudagi gaplarga ehtiyotkorlik bilan yondoshaman.
Navoiy asarlaridan hech bo'lmasa bittasini batafsil o'qiganingizda bunday qarorga kelmagan bo'lardingiz.
Avtoritet hisoblash-hisoblamasligingiz bu sizning ishingiz. ;)
Hazrat avtoritet bo'lmaganlarida bugungi kunga kelib ularni millat esdan chiqargan va sarlari o'qilmay yo'qolb ketgan bo'lardi.
Alisher Navoiy diniy ulamo bo'lmasa-da, xalq uchun ancha savobli ishlar qilganlar: shifoxonalar, madrasalar qurdirganlar. Shahar aholisini suv bilan ta'minlash uchun kanallar qazdirganlar.



Gap daje zerikishdayammas, gap odamning asarga va uning muallifiga munosabatida. Agar asar muallifi shaxsiga munosabati shubhaliroq bo'lsa, ...
Inkor eta olmayman.


U kishining bittayam asarlarini to'liq o'qimaganman, nomlariyam esimda yo'q, shunchaki parchalar va mundarijalarni o'qib, u-bu joyini ko'zdan kechirganman. Menga tariqat bilan bog'liq tanishlarim u kishining kitoblarida tariqatning amaliy praktikasi bo'yicha gaplar yo'q, nazariyasi ham adabiyotga yo'naltirib yozilgan deyishgan. Shuning uchun tariqatdagilar u kishining kitoblarini o'qishmaydi. Ibrohim Haqqul, Sayfiddin Sayfulloh degan bratanlar o'qishsa kerak hoynahoy.

Qoyil, mumtoz adabiyotga zerikarli deb qarashingiz asnosida Ibrohim Haqqul, Sayfiddin Sayfulloh(Raf'iddin bilan adashtirmadingizmi mabodo) xabardor ekansiz. Kishilarning-tanish-blishlarning gapiga har doim ham ishonaverish yaramaydi.

[AbdulAziz]

Qoyil, mumtoz adabiyotga zerikarli deb qarashingiz asnosida Ibrohim Haqqul, Sayfiddin Sayfulloh(Raf'iddin bilan adashtirmadingizmi mabodo) xabardor ekansiz.

Sayfiddin Sayfulloh = Sayfiddin Rafiddinov - ikkalasi bitta odam.

[Nigora Umarova]

Qoyil, mumtoz adabiyotga zerikarli deb qarashingiz asnosida Ibrohim Haqqul, Sayfiddin Sayfulloh(Raf'iddin bilan adashtirmadingizmi mabodo) xabardor ekansiz.

Sayfiddin Sayfulloh = Sayfiddin Rafiddinov - ikkalasi bitta odam.

Uzr. :)
Abdulla Qahhorning "Adabiyot muallimi" hikoyasidagi adabiyot muallimi kabi fikrlashga boshladim: Saltikov boshqa, Shedrin boshqa, degani kabi. ;)

[Ulugbek Mansurov]

Navoiy asarlarini o'qib vaqtichog'lik qilish qiyin (detektiv, sarguzasht asarlar emas)

Siz Navoiyning "Xamsa"sini o'qib ko'ring. Xususan, "Sab'ai sayyor" dostonini. Har qanday detektiv, sarguzashtlarni qoldirib ketadi. Boshlanishiga, albatta, asl nusxada elmas, nasriy bayonlaridan boshlasangiz bo'ladi.

tarjima jarayonida esa iskajeniyalar bo'ladi
Mabodo, "искажения" cho'chitsa, asl nusxada o'qing. Sizga Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug'ati kerak bo'ladi, xolos. Qolaversa, tasavvufdan oz-moz xabari bo'lgan, Naqshbandiyya tariqatiga qiziqqan odam Navoiyni tushunishda qiynalmasligi kerak.

Siz o'qiydigan diniy kitoblarning barchasi o'zbek tilida, o'zbek ulamolari tomonidan yozilmagan bo'lsa kerak. Tarjima qilingan diniy kitoblarda "искажения" bo'lishidan qo'rqmaysizmi? Yoki qo'rqib o'qimaysizmi?
Ana shundan keyin forumga kirib, taassurotlaringiz bilan bir o'rtoqlashing. Ungacha esa Navoiy haqida uning biografiyasi haqida yetarli ma'lumotga ega bo'lmay turib, Navoiy asarlari haqida esa uning birorta asarini o'qimasdan turib fikr bildirishingiz o'rinsiz.
Falonchi aytdi, pismadonchi dedi, kabilardan xulosa chiqarishga shoshilmang. Birovning fikri bilan yuradigan odamga o'xshamaysiz, nazarimda.

[Kavsar]

Nigora opa, haqiqatan aytganlaringizni bir o'ylab ko'rdim. Fikringizga qo'shilaman, to'siqlar ham bekorga qo'yilmaydi. Aytgan konferensiyam yaqinda tashkil qilingan bir-ikki yilcha bo'ldi xolos. Shu sabab ham hali ko'pchilik xabardor emasligi tabiiy. Xalqaro deganimni boisi rasman xalqaromi yo'qmi bilmadimu, lekin chetdan mehmonlar kelib ishtirok etib turishadi. Chunki ular bizning yurtga, allomalarimizga katta qiziqish bildirishadi. Bu haqda balki Skypeda gaplashsak ham bo'lar, shundoq ham mavzudan ancha chetlashib ketibmizmi deyman.
Bu yerda boshqa userlarni dog'da qoldirayotgan janob Starterni esa ko'p qarashlarini inkor etardim. Sababi, Starter yoshingizni bilmadimu lekin Ulug'bek aka o'rinli ta'kidlabdilar :
Ana shundan keyin forumga kirib, taassurotlaringiz bilan bir o'rtoqlashing. Ungacha esa Navoiy haqida uning biografiyasi haqida yetarli ma'lumotga ega bo'lmay turib, Navoiy asarlari haqida esa uning birorta asarini o'qimasdan turib fikr bildirishingiz o'rinsiz. Falonchi aytdi, pismadonchi dedi, kabilardan xulosa chiqarishga shoshilmang. Birovning fikri bilan yuradigan odamga o'xshamaysiz, nazarimda.

"Ibrohim Haqqul, Sayfiddin Sayfulloh degan bratanlar o'qishsa kerak hoynahoy"

Sizga samimiy maslahatim oldin Sayfiddin Sayfulloh akani borib bir ziyorat qilib keling, chunki biz yonimizdagi inson kimligini unga qanday xislatlar berilganini biz bilmaymiz. Bu ziyoratdan so'ng, forumga boshqa bir nigoh bilan qaytarsiz balki. Bratan yoki bratan emasliklarini bir ko'rib qo'yardingiz.
Menga tariqat bilan bog'liq tanishlarim u kishining kitoblarida tariqatning amaliy praktikasi bo'yicha gaplar yo'q, nazariyasi ham adabiyotga yo'naltirib yozilgan deyishgan. Shuning uchun tariqatdagilar u kishining kitoblarini o'qishmaydi. Ibrohim Haqqul, Sayfiddin Sayfulloh degan bratanlar o'qishsa kerak hoynahoy.
Keyin domla N. Komilov haqlarida o'zingiz guvohi bo'lmagan gaplarni aytgandan ko'ra, "Tasavvuf" kitoblarini bir mutolaa qilib chiqsangiz foydadan holi bo'lmaydi. N. Komilov meni adabiyotdagi ustozim bo'ladi, kitoblarini o'qimasimdan oldin men u kishining faqatgina el og'ziga tushgan ismlarini bilardim xolos. Kitoblarini o'qigach, borib yuzma-yuz ko'rishgach, ham inson, ham olim sifatida mehrimni qozongan ajoyib ustoz sifatida e'tirof etaman. Tariqatda tanish do'stlaringiz bo'lgani, ular suhbatidan eshitib nimadir olayotganingiz yaxshi albatta. Ammo oq va qorani ajratish uchun insonga aql berilgan. Siz eshitayotganlaringizni mantiqqa solib ko'ring-chi, qaysi tariqat ahlida birovning aybini ochish buyurilgan ekan? Keyin ahli tariqatning hamma gaplarini ham bu yo'lda yurmagan kishilar tushunavermaydi. Buning uchun qalb ochiq bo'lishi, niyat g'arazlardan xoli bo'lishi kerak. Siz agar bu yo'lda bo'lmasangiz ularning aytgan har bir gapini o'z darajangizda, noto'g'ri qabul qilib borishingiz mumkin. Chunki bu kabi insonlarning har bir jumlasida Allohdan boshqa hamma narsalar chiqarib yuborilgan, unutilgan bo'ladi, bularni biz anglay olmaymiz. Bu haqda N. Komilov chiroyli qilib o'z ilmiy kuzatishlarida batafsil bayon etib berganlar. Tasavvufni boshdan-oxir o'rganib chiqqan olim deyishim mumkin, lekin siz nazarda tutgan amallaridan esa mening xabarim yo'q. Agar N. Komilovning qarashlari yo fikrlari sizga o'qiganingizdan so'ng, yoqmasa, u kitobni bir chetga uloqtiring-da, o'zingiz o'shanday kitob yozishga urinib ko'ring. O'shanda sizga tan berardik.. Chunki tasavvufiy manbalarga ham har kim qo'l ura olmaydi, odamning ruhiyati toza bo'lmog'i, ilohiy bir tafakkuri bo'lishi kerak nazarimda..
Iloji bo'lsa bu mavzularga boshqa qaytmasligingizni so'rayman, Starter! O'zingiz bilmagan holda o'zingizga zarar qilib qo'yishingiz mumkin.

[Pfefferminze]

Bu masalaga individual yondoshish talab etiladi. Masalan, meni romantika, melodrama va yana shunga o'xshab ketadigan narsalar qiziqtirmaydi. Kitob o'qisam yo foyda, yo vaqtichog'lik uchun o'qiyman. Navoiyni o'qib nima topaman? Birinchidan, tili tushunarsiz, tarjima jarayonida esa iskajeniyalar bo'ladi, gap hatto iskajeniyalarda ham emas. Ikkinchidan, Navoiy asarlarini o'qib vaqtichog'lik qilish qiyin (detektiv, sarguzasht asarlar emas), foyda masalasiga kelsak, diniy kitoblarni o'qisam ko'proq foyda olaman va diniy kitoblardagi gaplar asoslar bilan keltiriladi, Navoiyni esa avtoritet hisoblamayman. Chunki diniy ulamo bo'lmagan. Shunchaki tarbiyaviy mavzudagi gaplarga ehtiyotkorlik bilan yondoshaman.



Mumtoz adabiyotning negizi Qur'oni Karim, Hadisi Sharif.....G'azal mulkining sultoni kabi buyuk ijodkor shoirlar tomonidan badiylashtirb berilgan,xolos.

Qur'onni o'rganing keyin Navoiy, Bedil, Dexlaviyni o'qing, borib hammasi o'sha negizga taqaladi.

[Pfefferminze]

Шунинг учун ҳам китоб ўқимаган ёки ўқимайдиган ота-оналардан туғилган фарзандларнинг китобхон бўлиб улғайишларига кўзим етмайди.
Ba'zida o'zimiz guvohi bo'lamiz, bir durust o'qimishli oilaning farzandi noqolib bo'lib chiqadi, ba'zida esa aroqxo'r oilaning farzandi aqlli, o'qimishli bo'lib chiqadi. Dunyo paradox degan narsalarga boy ekanini azaldan Alloh s.v.t Qur'oni Karimda keltirib qo'ygan, aniqrog'i dunyo va tashvishi rang-barang yaratilganiga sha'madir...


Ra'noxon!
Xalqimizda "Olmaning tagiga olma tushadi" yoki bo'lmasam "Arpa ekib bug'doy kutma" degan dono gaplar bor. Ota-ona oilada kitobxonlk muhitini yaratar ekan, farzand ham kitobsevar bo'lib kamolga yetadi.
O'qimishli oilaning farzandini nobop bo'lib chiqishiga yoki aroqxo'r oilaning farzandi aqlli bo'lib yetishishiga atrof-muhit-bolaning do'stu yorlari asosiy sababchi bo'ladi. Bola atrof-muhitni kuzatib nazari ibrat oladi va o'zida shu xususiyatlarni shakllantiradi.

Xudo bermasa, hammasi bekor, ming turting, o'qimaydigani bari-bir o'qimaydi-da xoh sharoiti bo'lsin xoh bo'lmasin, lekin o'qimaydigan oilani farzandi o'qimishsiz bo'ladi degan fikrga (gipotezaga) Xudoni Kalomini keltirib yozdim, ya'ni buni biz bilmaymiz, bu Xudoni ishi. Birovni sababchi qiladimi yo'qmi, nimani yozsa,nimani bitgan bo'lsa, o'sha bo'ladi, yaxshidan yomonni, yomondan yaxshini yarataveradi. Xudoni irodasi, ixtiyori hammasi.

[Muhammad Dovud]

Шунинг учун ҳам китоб ўқимаган ёки ўқимайдиган ота-оналардан туғилган фарзандларнинг китобхон бўлиб улғайишларига кўзим етмайди.
Ba'zida o'zimiz guvohi bo'lamiz, bir durust o'qimishli oilaning farzandi noqolib bo'lib chiqadi, ba'zida esa aroqxo'r oilaning farzandi aqlli, o'qimishli bo'lib chiqadi. Dunyo paradox degan narsalarga boy ekanini azaldan Alloh s.v.t Qur'oni Karimda keltirib qo'ygan, aniqrog'i dunyo va tashvishi rang-barang yaratilganiga sha'madir...


Ra'noxon!
Xalqimizda "Olmaning tagiga olma tushadi" yoki bo'lmasam "Arpa ekib bug'doy kutma" degan dono gaplar bor. Ota-ona oilada kitobxonlk muhitini yaratar ekan, farzand ham kitobsevar bo'lib kamolga yetadi.
O'qimishli oilaning farzandini nobop bo'lib chiqishiga yoki aroqxo'r oilaning farzandi aqlli bo'lib yetishishiga atrof-muhit-bolaning do'stu yorlari asosiy sababchi bo'ladi. Bola atrof-muhitni kuzatib nazari ibrat oladi va o'zida shu xususiyatlarni shakllantiradi.

Ўзингиз сезмаган холда Раънохон билан бахслашаяпман деб Куръон - > Яратган билан бахслашаётганингизни тушунмаяпсиз шекилли.
Катта авлод вакилларини тушунса булади, улар "Худо йўқ" дейишмаса иши битмаган(ҳар холда арбоб ва улар атрофидагиларни), шунинг учун, хозирда ёки динга эътибор беришмайди, ёки динга нисбатан нейтрал холатда, лекин сизга нима килди. Иқтибос келтирганлариз шунчаки доно, чиройли гаплар асло қонуният эмас, шунинг учун халқ тафаккуридан кўра Яратганга иқтидо қилсангиз ақлга яқинроқ иш буларди. Халқнинг шунга ухшаш "сариқ" доно гаплари кўп, масалан "ит вафо хотин жафо", нима қилишни буюрасиз, индамай сиғиниб кетаверамизми ёки ақл торозисига солиб ўйлаб кўрамизми?

[Muhammad Dovud]

O'zingiz qaysi tariqatga amal qilasiz?
Tariqatning qonun-qoidalrini bajarasizmi?

Kamina shunchaki qiziqadi xolos.

Afsuslanarli tarafi ham Navoiy asarlarini ko'pchilik o'qimaganligida.

Bu masalaga individual yondoshish talab etiladi. Masalan, meni romantika, melodrama va yana shunga o'xshab ketadigan narsalar qiziqtirmaydi. Kitob o'qisam yo foyda, yo vaqtichog'lik uchun o'qiyman. Navoiyni o'qib nima topaman? Birinchidan, tili tushunarsiz, tarjima jarayonida esa iskajeniyalar bo'ladi, gap hatto iskajeniyalarda ham emas. Ikkinchidan, Navoiy asarlarini o'qib vaqtichog'lik qilish qiyin (detektiv, sarguzasht asarlar emas), foyda masalasiga kelsak, diniy kitoblarni o'qisam ko'proq foyda olaman va diniy kitoblardagi gaplar asoslar bilan keltiriladi, Navoiyni esa avtoritet hisoblamayman. Chunki diniy ulamo bo'lmagan. Shunchaki tarbiyaviy mavzudagi gaplarga ehtiyotkorlik bilan yondoshaman.



Gap daje zerikishdayammas, gap odamning asarga va uning muallifiga munosabatida. Agar asar muallifi shaxsiga munosabati shubhaliroq bo'lsa, ...

Hazrat Navoiy ham naqshbandiya tariqatiga amal qilganlar va piri komil deb Abdurahmon Jomiyning etagini tutganlar.

Balki amal qilgandir, balki shunchaki qiziqqandir. Men albatta Navoiy biografiyasini o'rganmaganman. Shunchaki ehtimollarim.

Najmiddin Komilovning aynan qaysi asarini tushunarsiz deb bilasiz?

U kishining bittayam asarlarini to'liq o'qimaganman, nomlariyam esimda yo'q, shunchaki parchalar va mundarijalarni o'qib, u-bu joyini ko'zdan kechirganman. Menga tariqat bilan bog'liq tanishlarim u kishining kitoblarida tariqatning amaliy praktikasi bo'yicha gaplar yo'q, nazariyasi ham adabiyotga yo'naltirib yozilgan deyishgan. Shuning uchun tariqatdagilar u kishining kitoblarini o'qishmaydi. Ibrohim Haqqul, Sayfiddin Sayfulloh degan bratanlar o'qishsa kerak hoynahoy.

"Табиийки сoфийлик — шоирлик эмас. Сoфийлик чексиз риёзат, жисмоний ва руҳий чиниқиш, шахс маънавий камолотининг энг олий нуқтаси. Сўфийликка юксак қобилият, теран билим ва куч-қудрат билан эришиш мумкин эмас. Бинобарин, сўфийларнинг деярли аксарияти саводсиз бўлганлар. Бироқ ҳали адабиётда сўфий шоирлар мақомида сўз айта оладиган шоир пайдо бўлган эмас. Зеро, бу олий мақомотга фақат сўфийлик риёзати, сўфийлик руқонияти орқали эришилади. Шеърга ана шу нуқталардан ёндашиш, сўзга меҳр боғлаган ёшларга худди шу риёзатлар йўлини ҳам кўрсатишнинг оқибати яхши. Аксинча, оддий нафсониятга айланган шеърбозлик бу дунё ғурури, шуҳратпарастлик, худбинлик каби залолатга айланади."
Асқар Маҳкам. Аналҳак сўзбошиси "Руҳоният ва сўз"дан олинди.

Инчунун суфий шоирлар, ҳусусан Хазрат Навоийга нисбатан бир оз хурмат сақласангиз , тариқат вакили сифатида одобдан бўларди. Агар кимдир сизга Хазрат ҳақида номаъқул гаплар етказган булса ва улар ростлигига ўзингиз имон хосил қилмаган булсангиз, сиз эътиқод қиладиган динда "Сизларга биров хабар келтирса , уни текширмасдан туриб, ҳукм чиқаришга шошилманглар" деган буйруқ ҳам борлигини унитманг.

[Masud Mahsudov]

"Табиийки сoфийлик — шоирлик эмас. Сoфийлик чексиз риёзат, жисмоний ва руҳий чиниқиш, шахс маънавий камолотининг энг олий нуқтаси. Сўфийликка юксак қобилият, теран билим ва куч-қудрат билан эришиш мумкин эмас. Бинобарин, сўфийларнинг деярли аксарияти саводсиз бўлганлар. Бироқ ҳали адабиётда сўфий шоирлар мақомида сўз айта оладиган шоир пайдо бўлган эмас. Зеро, бу олий мақомотга фақат сўфийлик риёзати, сўфийлик руқонияти орқали эришилади. Шеърга ана шу нуқталардан ёндашиш, сўзга меҳр боғлаган ёшларга худди шу риёзатлар йўлини ҳам кўрсатишнинг оқибати яхши. Аксинча, оддий нафсониятга айланган шеърбозлик бу дунё ғурури, шуҳратпарастлик, худбинлик каби залолатга айланади."

Асқар Маҳкам. Аналҳак сўзбошиси "Руҳоният ва сўз"дан олинди.

Инчунун суфий шоирлар, ҳусусан Хазрат Навоийга нисбатан бир оз хурмат сақласангиз , тариқат вакили сифатида одобдан бўларди. Агар кимдир сизга Хазрат ҳақида номаъқул гаплар етказган булса ва улар ростлигига ўзингиз имон хосил қилмаган булсангиз, сиз эътиқод қиладиган динда "Сизларга биров хабар келтирса , уни текширмасдан туриб, ҳукм чиқаришга шошилманглар" деган буйруқ ҳам борлигини унитманг.

Assalomu alaykum.

Yuqoroda ajratib ko'rsatilgan so'zingizni qanday isbotlay olasiz? Umuman, olganda "savodlilik"ning mezoni nimada, deb o'ylaysiz? Savodi yo'q odam qanday qilib o'zgalarga o'rnak bo'ladigan narsalar yoza oladi, ayta oladi?

Shoirlik va so'fiylikni, Siz aytgancha, bog'liqligi mantiqqa qay darajada to'gri keladi?

[Kavsar]

"Табиийки сoфийлик — шоирлик эмас. Сoфийлик чексиз риёзат, жисмоний ва руҳий чиниқиш, шахс маънавий камолотининг энг олий нуқтаси. Сўфийликка юксак қобилият, теран билим ва куч-қудрат билан эришиш мумкин эмас. Бинобарин, сўфийларнинг деярли аксарияти саводсиз бўлганлар. Бироқ ҳали адабиётда сўфий шоирлар мақомида сўз айта оладиган шоир пайдо бўлган эмас. Зеро, бу олий мақомотга фақат сўфийлик риёзати, сўфийлик руқонияти орқали эришилади. Шеърга ана шу нуқталардан ёндашиш, сўзга меҳр боғлаган ёшларга худди шу риёзатлар йўлини ҳам кўрсатишнинг оқибати яхши. Аксинча, оддий нафсониятга айланган шеърбозлик бу дунё ғурури, шуҳратпарастлик, худбинлик каби залолатга айланади." Асқар Маҳкам. Аналҳак сўзбошиси "Руҳоният ва сўз"дан олинди.

Bu kitob menda ham bor, rahmat sizga, yaxshi misol keltiribsiz. Men shoirni to'liq hamma gapiga qo'shilaman. Bu gaplarni tushunish uchun Asqar Mahkamni yuragidek yurak bo'lishi kerak odamda. (ojiz fikrum shu)

[Masud Mahsudov]

"Табиийки сoфийлик — шоирлик эмас. Сoфийлик чексиз риёзат, жисмоний ва руҳий чиниқиш, шахс маънавий камолотининг энг олий нуқтаси. Сўфийликка юксак қобилият, теран билим ва куч-қудрат билан эришиш мумкин эмас. Бинобарин, сўфийларнинг деярли аксарияти саводсиз бўлганлар. Бироқ ҳали адабиётда сўфий шоирлар мақомида сўз айта оладиган шоир пайдо бўлган эмас. Зеро, бу олий мақомотга фақат сўфийлик риёзати, сўфийлик руқонияти орқали эришилади. Шеърга ана шу нуқталардан ёндашиш, сўзга меҳр боғлаган ёшларга худди шу риёзатлар йўлини ҳам кўрсатишнинг оқибати яхши. Аксинча, оддий нафсониятга айланган шеърбозлик бу дунё ғурури, шуҳратпарастлик, худбинлик каби залолатга айланади." Асқар Маҳкам. Аналҳак сўзбошиси "Руҳоният ва сўз"дан олинди.

Bu kitob menda ham bor, rahmat sizga, yaxshi misol keltiribsiz. Men shoirni to'liq hamma gapiga qo'shilaman. Bu gaplarni tushunish uchun Asqar Mahkamni yuragidek yurak bo'lishi kerak odamda. (ojiz fikrum shu)


Bizda oddiygina yurak bo'lgani uchun tushunmadik-da u gaplarni, shuning uchun so'radik. So'fiylikdan umuman xabarimiz yo'q uning ustiga, to'g'rirog'i savodsizmiz. Shu sabab ham yuqoridagi gaplarga izoh so'ragan edik... :(

[Muhammad Dovud]

Assalomu alaykum.

Ваалейкум ассалом
Yuqoroda ajratib ko'rsatilgan so'zingizni qanday isbotlay olasiz?

Туркийгуй Машрабнинг ўзи кифоя қилса керак. Аммо бу саволга тўла қониқиш хосил қилишингиз учун сўфийлик, тасаввуф, Валийуллохликдан хам хабардор бўлиш керак.

Umuman, olganda "savodlilik"ning mezoni nimada, deb o'ylaysiz?

Сўфийларнинг саводи, уларнинг ладуний илмини эгаллашлари билан чиқади, бу илм қандай эгалланиши хакида Асқар Маҳкамдан келтирилган иқтибосда айтиб ўтилди.

Savodi yo'q odam qanday qilib o'zgalarga o'rnak bo'ladigan narsalar yoza oladi, ayta oladi?

Ислом пайгамбарининг ҳам саводи бўлмаган...


Shoirlik va so'fiylikni, Siz aytgancha, bog'liqligi mantiqqa qay darajada to'gri keladi?

"Олимлар пайғамбарларнинг ворислари"(Хадис) , шундай экан, раббоний илга эга шахс, бу илмга сўфийлик орқали эришилади дейилди, Устоз бўлишга, кимгадир нимадир ўргатишга энг лойиқ шахс. Шу жумладан шоирликка ҳам.

Сино ҳам Сиздек бир пайтлар дунёни мантиқ\логика билан тушунишга уринган эди. Мантиққа сиғмайдиган нарсалар ҳам бор. Суфийлик ана шулар жумласидан.

[Masud Mahsudov]

Assalomu alaykum



Туркийгуй Машрабнинг ўзи кифоя қилса керак. Аммо бу саволга тўла қониқиш хосил қилишингиз учун сўфийлик, тасаввуф, Валийуллохликдан хам хабардор бўлиш керак.


Сўфийларнинг саводи, уларнинг ладуний илмини эгаллашлари билан чиқади, бу илм қандай эгалланиши хакида Асқар Маҳкамдан келтирилган иқтибосда айтиб ўтилди.

Shu narsalardan ozmi ko'p xabardor bo'lganim uchun ham yuqoridagi savollarimni qo'ydim, aka.

Insonda yaxshi qobiliyat, diniy va dunyovoiy ilmlar, bilimga chanqoqlik bo'lmas ekan va o'rgangan ilmlarini o'z hayotiga tatbiq etolmas ekan, u odam o'z ruhini risoladagidek tarzda tarbiyalay olmaydi. Ruhga kerakli bo'lgan ozuqani yetkazib bera olmaydi.
Bundan kelib chiqqan chiqqan holda, tasavvufga erishish uchun odamga aql-zakovat judayam zarur va muhimdir. Minglab mashrablar, Asqar mahkamlardan Siz nimani o'rgandingiz, menga qorong'u, lekin buning uchun bizga asos bo'lgan Qur'oni karim va hadislarni atroflicha, chuqur o'rganmay turib, keskin xulosa qilishimiz adashishga olib kelishi mumkin.

So'fiylarning savodi laduniy ilmlarni egallashlari bilan chiqadi, deb yozibsiz, demakki, ular savodsiz emas ekanliklarini o'zingiz isbotlayapsiz. O'z so'zingizga qarshi so'z yozibsiz, muhtaram forumdosh.

Ислом пайгамбарининг ҳам саводи бўлмаган...


Iltimos, gapni to'liqroq yozing "Islom payg'ambarining ham (40 yoshlarigacha) savodi bo'lmagan" tarzida... Bo'lmasam, xatoga yo'l qo'ygan bo'lasiz. Bilamizki, Payg'ambarimiz (s.a.v.) ni Jabroil (a.s.) "o'qi" xitobi bilan uch marta bellarini quchganlarida ular barcha diniy va dunyoviy bilimlarni egallaganlar. O'qish, yozishni bilganlar, bu haqda hadislarda ko'plab dalil-isborlatni topishingiz mumkin.




"Олимлар пайғамбарларнинг ворислари"(Хадис) , шундай экан, раббоний илга эга шахс, бу илмга сўфийлик орқали эришилади дейилди, Устоз бўлишга, кимгадир нимадир ўргатишга энг лойиқ шахс. Шу жумладан шоирликка ҳам.

Сино ҳам Сиздек бир пайтлар дунёни мантиқ\логика билан тушунишга уринган эди. Мантиққа сиғмайдиган нарсалар ҳам бор. Суфийлик ана шулар жумласидан.

Olim - bu ilmlarni yuksak darajada egallagan shaxs, demakki, savodi bor. So'fiylikka, Sizning aytishingizga ko'ra, savodsiz bo'lsa ham erishish mumkin. Qarama-qarshilikni ko'rayapman.
Olimlikning shoirlikka doim ham aloqasi bo'lmagan, tushunchalarni aralashtirib yuborayapsiz... Men yuqorida bergan savolda men "shoirlik va so'fiylik o'rtasidagi bog'lanish (xoh mantiqiy bo'lsin, xoh mantiqsiz) ni" so'radim. Va men dunyoni mantiq bilan tushunishga harakat qilganim ham yo'q, ikki tushunchani qanday bog'laganingizni tushunmaganim uchun savol berdim.

Umuman olganda esa, so'fiylik mantiqqa sig'maydigan narsa emas. Inson imtihondek hayotga yashashga kelar ekan, uning oldida ikki yo'l bo'ladi; pok, halol mehnat yashash, ilm egallash va o'rgangan narsalridan yaxshi yo'lda foydalnish va buning aks yo'li...

Buning uchun esa inson ruhini oziqlantirishi, uni tarbiyalab borishi juda zarurdir. Inson ichki dunyosi boshqarish, bilamizki, oson ish emas; juda nozik bo'lgani uchun ham yiqilib ketishi, adashib qolishi hech gap emas. Shuning uchun ham, bu borada bilib bilmay keskin xulosa qilish yaramaydi. Tasavvufni bejiz "ichki fiqh" deyilmaydi. Chunki, bu narsa insonning qalbida kechayotgan kechinmalarini boshqara olishi, ularni to'gri yo'lga sola olishiga erishishi kerak. Ma'lumki, zohiriy harakatlarni boshqarish botiniy amallarni boshqarishdan ko'ra qiyinroq.

Yuqoridagi, "olimlik va shoirlik" haqidagi gapga fikr bildirsam:

Haqiqiy shoir inson botiniy hislarini barchaga tushunarli tilda va chiroyli tarzda ifodalay oladi hamda uni boshqalarga qalbning tili bilan tushuntirib beradi. Albatta, uni tushuntirishi uchun o'z kechinmalarini diniy-ahloqiy me'yorlarga soladi, tabiiylki u ilmlardan xabardor bo'ladi. Agar shunday bilimi yo'q bo'lsa, yozganlari yengil-yelpi yozilgan, umri qisqa satrlar bo'lib chiqadi. Demoqchi bo'lganim, yaxshi shoir bo'lish - bu yaxshi olim bo'lish degani emas.

Olimlar ilm egallashi bilan Inson ruhini qanday chiniqtirish, oziqlantirishi zarurligini tushunib yetadilar va buni yozma yoki og'zaki tarzda boshqalarga yetkazadilar. Ularning shoir bo'lishlari hecham shart emas.

Balki, mening tasavvuf haqidagi bilimlarim Siznikidan ancha sayozdir, balki umuman boshqa narsalarni gapirayotgandirmiz ikklamiz. Lekin mening tushunchamdagi so'fiylik, oddiy til bilan aytganda, mana shu.

Hozirgi paytda tasavvufni yaxshi tushunmaganlarning turlicha talqinlaridan kelib chiqayotgan turlicha qarashlar, tushunchalar - barchasi savodsizlikning belgisidir. Demakki, inson ichki dunyosini tarbiyalash borasida bunday qarama-qarshiliklarni chiqarib tashlashi uchun uning ichidagi qorong'u joylarni ilmning ziyosi bilan yoritish - komillikka erishishning yagona yo'lidir.

[Masud Mahsudov]

Tuzatish: "Ma'lumki, zohiriy harakatlarni boshqarish botiniy amallarni boshqarishdan ko'ra qiyinroq" degan gap "Ma'lumki, botiniy harakatlarni boshqarish zohiriy amallarni boshqarishdan ko'ra qiyinroq." tarzida o'qilsin. Uzr

[Muhammad Dovud]

Ислом пайгамбарининг ҳам саводи бўлмаган...Деганимдан мурод, Ислом пайгамбари Мухаммад Мустафо солАллоҳу ъалайхи васалламнинг саводлари булмаганлигида Ислом ва ё мусулмонсиликка хеч кандай зарари йук. Аксинча, яхшигина фойдаси бор. Яъни, Жохилиятга муккасидан кетган араблар орасидан, саводи булмаган, етимликда катта булган бир зотга Ислом берилиши ва Қуръондек мужизани вахий қилиниши акл эгалари учун Аллох қудратидан бир эслатма эди. Илм бобида, зако бобида тараққий этган Рум, Форс, Яхуд халқларига чакирик бор эди, кулингиздан келса шундай бир нарса яратиб курингчи , деган.

[Muhammad Dovud]

to Masud Mahsudov

Садриддин Салим Бухорий суфийлар хусусида куп яхши нарсалар ёзган, Аллоҳ у кишидан рози булсин, жуда яхши манба.

Сизга ҳам Аллоҳнинг саломи булсин.

[Masud Mahsudov]

Ислом пайгамбарининг ҳам саводи бўлмаган...Деганимдан мурод, Ислом пайгамбари Мухаммад Мустафо солАллоҳу ъалайхи васалламнинг саводлари булмаганлигида Ислом ва ё мусулмонсиликка хеч кандай зарари йук. Аксинча, яхшигина фойдаси бор. Яъни, Жохилиятга муккасидан кетган араблар орасидан, саводи булмаган, етимликда катта булган бир зотга Ислом берилиши ва Қуръондек мужизани вахий қилиниши акл эгалари учун Аллох қудратидан бир эслатма эди. Илм бобида, зако бобида тараққий этган Рум, Форс, Яхуд халқларига чакирик бор эди, кулингиздан келса шундай бир нарса яратиб курингчи , деган.

Payg'ambarimizni yana savodsizlikda ayblayapsiz... Iltimos, sal o'ylab yozing, yozayotganingizni... Jillaqursa, u kishining hayotlari to'grisidagi kitoblarni, hadislarni o'qib, keyin xulosa qiling, aka. Bu borada adashish yaxshilikdan darak emas, mendan ham yaxshi bilasiz...


Siz bilan boshqa tortishmoqchi emasman. Chunki, yuqoridagi gaplarim bilan o'z fikrimni Sizga yetkaza olmadim shekilli... Uzr...

[Nigora Umarova]

Усмон Носир ва Ҳамид Олимжон...
Ҳамид Олимжон шеърларида дилбарлик мужассам бўлса, Усмон Носирнинг шеърларида чақмоқдек портлаш бор. Иккала шоирга ҳам қариш насиб этмаган. Бири қаттол тузумниг қурбони бўлган бўлса, иккинчиси фожеали ҳалок бўлган.
Талабалар билан бўлган учрашувда Усмон Носирнинг жияни Нодира опа Рашидова Ҳамид Олимжонники деб билганимиз “Ўзбекистон”, “Россия” шеърлари, “Муқанна”, “Жиноят” драмалари аслида уники эмас, Усмон Носирники, деб айтибдилар...
Нодира опанинг бу гапларига ишониб-ишонмай киши чуқур ўйга толди.
Ушбу ҳақиқатни аниқлаштириш мақсадида адабиётшунос олим Наим Каримовга мурожаат этсак.

[Nigora Umarova]

Усмон Носир ва Ҳамид Олимжон...
Ҳамид Олимжон шеърларида дилбарлик мужассам бўлса, Усмон Носирнинг шеърларида чақмоқдек портлаш бор. Иккала шоирга ҳам қариш насиб этмаган. Бири қаттол тузумниг қурбони бўлган бўлса, иккинчиси фожеали ҳалок бўлган.
Талабалар билан бўлган учрашувда Усмон Носирнинг жияни Нодира опа Рашидова Ҳамид Олимжонники деб билганимиз “Ўзбекистон”, “Россия” шеърлари, “Муқанна”, “Жиноят” драмалари аслида уники эмас, Усмон Носирники, деб айтибдилар...
Нодира опанинг бу гапларига ишониб-ишонмай киши чуқур ўйга толди.
Ушбу ҳақиқатни аниқлаштириш мақсадида адабиётшунос олим Наим Каримовга мурожаат этсак.

[Nigora Umarova]

Домла, адабиёт шинавандаларини кўпдан бери Ҳамид Олимжон ва Усмон Носирнинг ҳаёти ва ижоди юзасидан юқоридаги баҳсли фикрлар қизиқтириб келмоқда. Усмон Носир ҳам, Ҳамид Олимжон ҳам ижод борасида ўз услубига эга.
Марҳумлар ортидан гапириш ёмон одат, бироқ адабий муҳитдаги бундай чалкашликлар ҳал этилиши керак-ку...

[Naim Karimov]

Домла, адабиёт шинавандаларини кўпдан бери Ҳамид Олимжон ва Усмон Носирнинг ҳаёти ва ижоди юзасидан юқоридаги баҳсли фикрлар қизиқтириб келмоқда. Усмон Носир ҳам, Ҳамид Олимжон ҳам ижод борасида ўз услубига эга.
Марҳумлар ортидан гапириш ёмон одат, бироқ адабий муҳитдаги бундай чалкашликлар ҳал этилиши керак-ку...

Ёш адабиёт шинавандаларининг бундай қизғин баҳсларига сабаб бўлган миш-миш Усмон Носирнинг жияни Нодира Рашидова томонидан узоқ йиллардан бери мамлакатимиз бўйлаб тарқатилиб келинмоқда. Бу куракда турмайдиган гаплар тарқала бошлаганда Ҳамид Олимжоннинг рафиқаси Зулфияхоним барҳаёт бўлиб, шоир ҳаёти ва ижоди билан шуғулланиб келаётганим учун каминани Н.Рашидовага жавоб беришга ундаган, ҳатто мени лоқайдликда айблаб ранжиган, аммо мен бу туҳмат сўзлари матбуотда бўй кўрсатмагани туфайли уларга жавоб беришни ўринсиз, деб ҳисоблаб келаётган эдим. Афсуски, Ҳамид Олимжон ижодини билган бирор киши шу вақтгача “кишт” демагани учун Рашидова тинимсиз равишда марҳум шоир хотирасига маломат тошларини отиб келди ва ҳозир ҳам отишда давом этмоқда.
Рашидова бундан бир неча йил илгари Ҳамид Олимжоннинг гўё Усмон Носирдан “ўғирлаб олган” шеърлари қаторида “Ўрик гуллаганда”ни ҳам тилга олар эди. Камина бу машҳур шеърнинг 1937 йил 30 март куни ёзилгани, унда Қозоғистон Советларининг I қурултойига меҳмон бўлиб борган шоирнинг қалин қор гилами билан қопланган Олма-отадан ватанига қайтгач, ҳовлисидаги чаман бўлиб очилган ўрик гулларидан олган ҳис-туйғулари ифодаланганини қаердадир айтган ва ёзган эдим. Мазкур шеърнинг ўша йили 6 апрель куни “Қизил Ўзбекистон” газетасида илк бор чоп этилганини ҳам маълум қилган эдим. “Ўрик гуллаганда” шеъри шундан кейингина Рашидованинг рўйхатидан тушиб қолган.

[Naim Karimov]

Энди “Ўзбекистон” ва “Россия” шеърларига келсак.
Бу шеърлардан бири Ўзбекистон шўро республикасининг 15 йиллиги муносабати билан 1939 йилда ёзилган ва илк бор Ҳамид Олимжон вафотидан кейин унинг “Танланган асарлар” тўпламида (1944) эълон қилинган. Бу шеърнинг ўз вақтида чоп этилмагани сабаблари бизга маълум эмас. Аммо уни шу йили Ҳамид Олимжон раҳбарлигида ва фаол иштирокида ёзилган машҳур шеърий хатлар, шунингдек, шу муаллифнинг “Ойгул билан Бахтиёр” ҳамда “Семурғ ёки Паризод ва Бунёд” достонлари билан қиёслаб кўрсак, бу асарлар ўртасида шеърий-услубий муштараклик мавжудлиги ойдек равшан бўлади. “Ўзбекистон” шеърида ёрқин ифодасини топган Ҳамид Олимжонга хос шеърий тафаккур парвозини, мусиқий равонликни, жўшқинликни, қуймаликни бошқа бирор шоирда учратиш маҳол.
“Россия” шеъри эса 1943 йил 3-6 март кунларида ёзиб тугалланган. Бу шеърнинг араб имлосида қора қалам билан ёзилган автографи Ҳамид Олимжоннинг Алишер Навоий номидаги Адабиёт музейидаги Ўзбек ёзувчилари арзивида сақланади. Маълумки, Ўзбекистон ҳукумат делегацияси 1943 йил февраль-март ойларида Москва бўсағаларида душман билан жон олиб, жон бераётган ўзбек жангчиларига совға-салом олиб борган. Ҳамид Олимжон делегация аъзоси сифатида урушнинг даҳшатли манзараларини ўз кўзи билан кўрибгина қолмай, Россиянинг бепоён мамлакат эканига ҳам ишонч ҳосил қилган. Мазкур шеър шу машаққатли сафар чоғида, бомба ва снарядлар ёмғири остида туғилган. Буни 90-йилларга қадар ўзбек мактабларида таълим олган ўқувчилар яхши билишади. (Рашидова рус мактабида ўқигани учун бу оддий ҳақиқатдан бехабар бўлса, Ҳамид Олимжон ҳам, биз ҳам айбдор эмасмиз.)
Усмон Носир ўзбек ёзувчилари орасида шўро давлати қаҳрига учраган энг ёш ижодкор эди. Балки шу туфайлидир Сталин ва унинг ҳеш-аҳраболари имзолаган Қатл этилувчилар рўйхати (Расстрельные списки) да шоир исм-шарифи 10 йиллик қамоқ жазоси берилиши назарда тутилган 2-тоифадаги маҳкумлар сирасига киритилган. Усмон Носир жазо муддатини ўташ учун ажал тегирмони – Колимага юборилган. У Магадандаги лагерлардан бирида жазо муддатини ўташ вақтида (шароит берган имконият доирасида) ижод билан ҳам шуғулланган. Маҳбус 1940 йил 20 август куни Магадан шаҳридаги 261/5 почта қутиси (2-саноат комбинати) дан Сталинга йўллаган хатида қайд этишича, “маҳбусликда кечирган уч йил ичида ҳар қандай қийинчиликларга қарамай, битта шеърий роман, учта пьеса, қатор шеърлар тайёрла”ган. Бу хат турли чиғириқлардан ўтиб, 1940 йил 28 декабрда (яъни тўрт ою саккиз кун деганда) ВКП(б) Марказий Комитетига келиб тушган. Марказий Комитет девони хатни Сталин котибиятига эмас, балки СССР прокуратурасига жўнатган. СССР прокуратураси эса ўз навбатида мазкур хатни СССР Бош ҳарбий прокуратурасига ўрганиш учун юборган. Орадан бир йил ўтгач, 1942 йил 8 январда СССР Бош ҳарбий прокуратураси Ўрта Осиё Ҳарбий округи ҳарбий прокуратурасига мурожаат этиб, маҳбуснинг айбдор ёки айбсиз эканлигини аниқлаш учун “адабиётчи мутахассислардан иборат” экспертлар гуруҳини ташкил этишни тавсия қилади. Табиийки, Ўрта Осиё Ҳарбий округи ҳарбий прокуратураси Усмон Носир “иши”ни қайта кўришни НКВД ихтиёридаги маҳбуснинг ижтимоий ва ижодий қиёфасига оид ҳужжат ва маълумотларни ўрганишдан бошлайди. Айни вақтда унинг “меҳнат-тузатув лагерлари”даги хулқ-атворига доир маълумотлар билан ҳам танишиш мақсадида Магадандаги тегишли идораларга мурожаат этади... Хуллас, “адабиётчи мутахассислардан иборат гуруҳ” 1944 йилнинг май ойидагина Усмон Носир “иши”ни қайта кўриш масаласига жалб этилади.

[Naim Karimov]

Усмон Носир “иши”ни қайта ўрганиш ҳақидаги кўрсатма Тошкентга 1942 йил январида келган. Шунга қарамай, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси масъул котиби Ҳамид Олимжон ҳам, “адабиётчи мутахассислардан иборат гуруҳ” ҳам бу ишга 1944 йилдагина жалб этилганлар. Аммо Ёзувчилар уюшмаси ҳайъати аъзоларининг Ўрта Осиё Ҳарбий округи ҳарбий прокуратурасига йўллаган 1944 йил 6-8 май санали хатидан ҳам, экспертлар гуруҳининг 1944 йил 30 ноябрь санали хулосасидан ҳам шу нарса равшан бўладики, Усмон Носирнинг Сталин номига йўллаган асарлари уларга берилмаган. Экспертлар гуруҳи маҳбус шоирнинг фақат “Меҳрим” шеърлар тўплами ҳамда “Боғчасарой фонтани” ва “Демон” асарларининг таржималари таҳлили асосидагина хулоса берган. Ўйлайманки, агар шоирнинг Магаданда ёзган асарлари Тошкентга етиб келганида, улар, албатта, “адабиётчилардан иборат гуруҳ”га берилган ва улар томонидан тақриз қилинган бўларди.
Бу, масаланинг бир томони.
Масаланинг иккинчи томони шундаки, Усмон Носир ҳали озодлик ҳавоси билан нафас олиб яшаган йилларида Ленин тўғрисида шеърий роман, Тошкент қамоқхонасида ётган кезларида эса Сталин тўғрисида достон ёза бошлаган. Усмон Носир хатида тилга олинган шеърий роман ана шу икки тугалланмаган асардан униб чиққан бўлса ажаб эмас.
Масаланинг учинчи томони шундаки, Усмон Носир қанчалик истеъдодли ва кенг билимли шоир бўлмасин, унинг лагерь шароитида тарихий мавзудаги “Муқанна” ва реал ҳаётий воқеага асосланган “Жиноят” драмаларини ёзиши асло мумкин эмас. Ҳамид Олимжон ижоди билимдонларининг маълумот беришларича, бўлажак шоир Педакадемияда таҳсил кўрган йилларидаёқ Муқанна қўзғолони билан қизиқиб, ўзбек халқи тарихининг бу қаҳрамонона саҳифасини қунт билан ўрганган. 1937 йилда эса Муқанна бошчилигидаги халқ қўзғолонига бағишланган трагедия ёзишга аҳд қилиб, ҳатто унинг биринчи пардасини ёзиб тугатган. Лекин ҳали адабий тажрибанинг етишмаслиги боис у ижодий ниятини бадиий мужассамлантириш имконига эга бўлмаган. Орадан беш йил ўтиб, Ҳамид Олимжон муайян ижодий малака ҳосил қилгач, яна Муқанна мавзуига қайтади. 1941 йил бошларида трагедия ёзишга қайта киришиб, 12 февралда унинг биринчи пардасини қўлдан чиқаради. Шундан кейин у 5 майга қадар асар устида узлуксиз ишлайди. Сўнг, маълум сабабларга кўра, бир йил “танаффус қилади” ва, ниҳоят, 1942 йил 31 майда асарга сўнгги нуқта қўяди.
Ҳамид Олимжон ўз асарини ёзишдан аввал тарихий адабиётни синчковлик билан ўрганган. У тўплаган ва ўрганган материаллар орасида М. Наршахийнинг «Бухоро тарихи» асари таржимаси, Г.А. Иброҳимовнинг «Исломнинг келиб чиқиши ва синфий моҳияти» китоби, «Қуръон» сураларининг русча таржималари, шунингдек, ўзбек халқининг келиб чиқиши, оловга сиғиниш, буддизм ва ҳоказоларга оид манбалардан кўчирма ва конспектлар бор. Бу материаллар Ҳамид Олимжоннинг 10 жилдлик “Мукаммал асарлар тўплами”да эълон қилинган.
“Муқанна” драмасининг ҳозирги Ўзбекистон Миллий театридаги премьераси 1943 йил 24 сентябрда бўлиб ўтган. Шу воқеадан аввал Ҳамид Олимжон мазкур асарнинг мусиқали драма вариантини яратган. Бу асарда ”Куйгай”, “На бўлғай” сингари ўнлаб ария, дуэт ва хорлар бўлиб, уларга Юнус Ражабий мусиқа басталаган. “Муқанна” мусиқали драмаси ўша йиллардаёқ Янгийўлдаги вилоят мусиқали драма театрида саҳна юзини кўрган.

[Naim Karimov]

Бизга яна шу нарса маълумки, Ҳамид Олимжон Уйғун билан Иззат Султоннинг “Алишер Навоий” драмасини биринчи бўлиб ўқиб, муаллифларни катта ижодий ғалаба билан табриклаган. “Бир мунча вақтдан сўнг, - деб ёзган эди Уйғун “Ҳамиша кўз олдимда” деган мақоласида, - Ҳамид Олимжон “Муқанна” драмасини ёзди. Мени олдига чақириб (ўша вақтда у Ёзувчилар союзида ишларди) столга бир папка қўйди ва мулойиб кулимсираб:
- Мен ҳам бир нарса қораладим, - деди. - Ҳали ҳеч кимга кўрсатганим йўқ, ҳеч ким ўқимаган. Биринчи бўлиб сизга ўқитишни лозим топдим. Сизга маъқул бўлса, сўнг бошқаларга кўрсатаман. Агар маъқул бўлмаса, маслаҳат берасиз, қайта ишлайман. Ҳар ҳолда “Алишер Навоий” драмаси билан бу соҳада анча тажриба орттиргансиз.
Драмани дарҳол ўқиб чиқиб, бу ажойиб асар билан авторни қутладим. Сўнг асарни расмий равишда бошқаларга ўқишга бердик...” (“Гулистон” журнали, 1979 йил, 5-бет).
Энди ўйлаб кўринг. Усмон Носир Магадандаги азоб-уқубат лагерида, бутунлай ўзга руҳий муҳитда яшаб туриб, тарихий манбалар асосида Муқанна қўзғолони тарихини ўрганиши ва оташин сатрлар жавлон уриб турган патетик трагедияни яратиши мумкинмиди?!.
“Жиноят” драмасига келсак, бу асар замирида келинига кўз олайтирган қайнота билан боғлиқ маънавий-ахлоқий масала ётади. Ҳамид Олимжон 30-йилларда Фарғона водийсига қилган сафарида шу воқеадан хабар топган ва қаттиқ мутаассир бўлган эди. Балки уруш йилларида ҳам разолатнинг қўланса ҳиди уфуриб турган шундай воқеани эшитиб, мазкур драмани ёзишга аҳд қилгандир. Магаданда, жабрдийда маҳбуслару шафқатсиз назоратчилар муҳитида яшаган Усмон Носир наҳотки ўзида шундай асар ёзишга зарурат сезган бўлса?!
Кўрамизки, Рашидованинг Ҳамид Олимжон шаънига айтиб келаётган сўзлари на эркинликда қайноқ ижодий ва ижтимоий фаолият билан шуғулланган Ҳамид Олимжонни, на тутқунликда азоб-уқубат чеккан Усмон Носирни яхши билмасликнинг, очиқроқ айтсак, нодонлик ва жоҳилликнинг натижасидир.
Кези келганда шуни айтиш керакки, СССР парчаланиши арафасида мен Рашидова билан бирга Усмон Носирнинг Магадандан Сталин номига жўнатган ва бошқа қамоқхоналарда ёзиши мумкин бўлган асарларни излаб Москвадаги турли махфий идораларга учрадик. Ниҳоят, КГБ тизимидаги идораларнинг бирида хизмат қилаётган офицер бизга бу асарларни топишга ёрдам беражагини айтди. Фақат биз бу олижаноб офицерга маҳбус шоирнинг қачон ва қайси қамоқхона-ю лагерларда бўлгани ҳақида аниқ маълумот беришимиз лозим эди. Рашидова шоирга жигар бўлгани учун бундай маълумотни шахсан ўзи Тошкентдан юборажакка ваъда берди. Аммо кейинчалик маълум бўлишича, у ҳафсаласизлик қилибми ёки бошқа бирор сабаб биланми КГБ офицери сўраган маълумотни юбормаган экан.
Шу воқеадан кейин кўп ўтмай, СССР парчаланиб, бояги офицер билан алоқа йўли узилиб қолди.
Рашидова “Усмон Носирни излаб” деган мақоласида (“Шарқ юлдузи”, 1987 йил, 12-сон) бундай сўзларни ёзган эди: “1944 йилда Усмоннинг онаси, отаси, сингилларига узоқ Магадандан шоир Ўзбекистон Ёзувчилар союзига ўзининг қўлёзмаларини юборибди, деган хабар келди. Бу 13 минг мисралик (7) “В.И.Ленин” ва “Шаҳло” (?) номли достонлар эди. Усмоннинг онаси дарҳол Ёзувчилар союзининг раҳбарларига мурожаат қилди, лекин қўлёзмаларни ололмади”.
Муаллиф “Ёзувчилар уюшмасининг раҳбарлари” деганда, шубҳасиз, “Ҳамид Олимжон” назарда тутади.

[Naim Karimov]

1937-1938 йилларда «халқ душмани» сифатида айбланиб, борса-келмас жойларга бадарға қилинган маҳбуслар хат ёзиш ва хат олиш ҳуқуқидан тамоман маҳрум этилган эдилар. Бинобарин, Усмон Носирнинг Магадандан Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасига қўлёзмаларини юборгани ҳақидаги сўзлар уйдирмадан бошқа нарса эмас. Шу ўринда айтиш жоизки, кимнингдир гўё Усмон Носирдан хат олиб келгани ва бу хатда: “Синглим Роҳатхон! Сенинг Ўткир Рашидга турмушга чиққанингни эшитиб кўп хурсанд бўлдим”, деган сўзлар ёзилганига ҳам ишониш гўллик бўлади. Маҳбус шоирнинг Магаданда туриб синглисининг турмушга чиққанидан хабар топиши ва унга ўз қувончини баён қилиб хат йўллаши асло мумкин эмас.
Усмон Носирнинг Сталинга ёзган хати тўғридан-тўғри Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасига келмаган. Бу хат Ўрта Осиё Ҳарбий округи ҳарбий прокуратураси ихтиёрида бўлган, бинобарин, Ҳамид Олимжон ҳам, Ёзувчилар уюшмаси ҳайъати аъзолари ҳам бу хат билан фақат танишган бўлишлари мумкин, холос. Агар маҳбус шоирнинг Магаданда ёзган асарлари мазкур хат билан бирга ҳарбий прокуратурага юборилганида, улар бу асарларни экспертлар гуруҳига тақриз қилиш учун, албатта, берган бўлардилар. Бинобарин, бу асарлар Москвада, ВКП(б) Марказий Комитетининг девонида қилган.
1937 йил қурбонларининг минглаб хатлари сингари, Усмон Носир хати ҳам шахсан Сталиннинг қўлига етиб бормаган. Шунинг учун “адабиётчилардан иборат гуруҳ”ни Сталиннинг буйруғи билан тузилган комиссия, дейиш ҳақиқатни сохталаштириш билан баравар. Лекин масаланинг бу томони Рашидовани мутлақо қизиқтирмайди. У “Усмон Носир ҳақида”ги рисоласида (2001) бундай сўзларни ёзади:
“...Сталиннинг буйруғи билан (?) тузилган комиссия шоирни оқлаганига (?) қарамай, илтимосларга (?) ҳамиша рад жавоби келаверган (?)”(46-бет).
Яна: “Сталиннинг буйруғи билан (?) Ўзбекистоннинг раҳбари Усмон Юсупов профессор Боровков, Сиддиқ Ражабов ва Мақсуд Шайхзодадан иборат текширув комиссиясини туздириб (?), шоир Усмон Носир ижодини ўрганиш ва хулоса чиқаришни талаб қилади (?). Батафсил ўрганиш натижасида комиссия Усмон Носир ижодида “ҳеч қандай айб йўқ”лигини эътироф этади (?)” (44-бет).
Шўро давлатининг қатағон сиёсатидан хабардор кишилар шуни яхши биладиларки, шу даврда республиканинг биринчи раҳбари “учлик” аъзоси бўлгани ҳолда ҳибсга олиш, қамаш, отиш ва оқлаш масаласида мустақил овозга эга бўлмаган. Комиссия тузиш ва унга йўлланма бериш ҳуқуқи НКВД раҳбарларидагина бўлган.
“Аммо шоирнинг айрим ҳамкасблари (Ҳамид Олимжон назарда тутилмоқда. – Н.К.), - давом этади Рашидова, - яна ўз кирдикорларини давом эттирадилар (?), унинг республика Ёзувчилар уюшмасига юборган янги асарларини сир тутиб (?), 1944 йилнинг 5 май куни тезкорлик билан чақирилган (?) мажлисда уни бошқатдан қоралайдилар” (44-бет).
Рашидованинг масъулиятсизлик билан айтган бу сўзлари қора туҳматдан бошқа нарса эмас. Зеро, ҳарбий прокуратура Усмон Носир “иши”ни қайта кўришни, юқорида айтиб ўтганимиздек, уч йўналишда олиб борди. Биринчидан, 1937 йилдаги қатағон жараёнида Усмон Носир номи тилга олинган сўроқномаларни ўрганиб чиқди. Иккинчидан, НКВДнинг Магадан бўлимига хат йўллаб, маҳбус шоирни бадном этувчи лагерь материалларини юборишни сўради. Учинчидан, Ёзувчилар уюшмаси ҳайъатидан Усмон Носир ижоди ҳақида тавсифнома беришни талаб қилди. 1944 йил 6-8 май кунлари уюшма ҳайъатининг 6 аъзоси Усмон Носир ҳақида умуман ижобий тавсифномага қўл қўйиб, ўша давр учун жасоратли ишни амалга оширди. Прокуратура уюшма номидан берилган тавсифнома билан ҳам кифояланмай, ўша йилнинг 18 майида Ҳамид Олимжонни, 19 майда Ғафур Ғулом ва Ғайратийни, 22 майда Холида Сулаймоновани сўроққа чақириб, уларнинг Усмон Носир ҳақидаги фикрлари билан танишди. Шундан сўнггина прокуратура 18 июль куни 3 кишидан иборат экспертлар гуруҳини ташкил этишга қарор қилди. Бу гуруҳ шоир ижодини 4 ой давомида ўрганиб, 30 ноябрда ўз хулосасини берди. Прокуратура маҳбус шоир “иши”ни қайта кўришда давом этиб, ниҳоят, 1944 йил 15 декабрда “Носиров Усмон хатти-ҳаракатларида жиноят таркиби бўлмагани учун” унга нисбатан қўзғатилган жиноий ишни тўхтатиш ва маҳбусни меҳнат-тузатув лагеридан озод қилиш тўғрисида қарор чиқарди. Аммо афсуслар бўлсинки, Усмон Носир бундан 9 ой илгари, 1944 йил 9 мартда вафот этган эди..
Кўрамизки, шоирнинг кечикиб оқланишида на уюшма раҳбариятининг, на бирор ёзувчининг айби йўқ. Шунинг учун Рашидованинг юқорида келтирилган барча сўзлари туҳмат сифатида баҳоланиши мумкин.

[Naim Karimov]

Модомики, Рашидованинг қаҳрли нигоҳи аввало Ҳамид Олимжонга тушган экан, келинг, ҳарбий прокуратура ходими билан Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси раҳбари ўртасида бўлиб ўтган сўроқ қайдномасига бир назар ташлайлик:
“САВОЛ. Ўзбекистоннинг собиқ шоири Носиров Усмоннинг аксилинқилобий миллатчилик хулқ-атвори туғрисида 1937 йилда комиссия томонидан берилган хулосаларни тасдиқлайсизми? (Комиссия хулосалари ўқиб берилади.)
ЖАВОБ. Мен аъзоси бўлган комиссиянинг 1937 йилда Усмон Носировнинг аксилинқилобий миллатчилик хулқ-атвори тўғрисидаги хулосаларини тасдиқлайман. Кўрсатилган хулосалар айрим шахслардан тушган материаллар ва комиссия аъзоларининг улар билан қилган суҳбатлари асосида тузилган.
САВОЛ. Собиқ шоир Усмон Носировнинг аксилинқилобий миллатчилик хулқ-атвори нималарда аниқ ифодаланган?
ЖАВОБ. Шахсан мен Усмон Носировнинг аксилинқилобий миллатчилик хулқ-атворига доир бирор фактни билмайман. Усмон Носировнинг аксилинқилобий миллатчилик руҳидаги фикрларини эшитмаганман.
САВОЛ. Комиссиянинг 1937 йилдаги хулосаларида қайд этилишича, Носиров шеърият ҳақида сўзлаб: “Фақат пессимистик дунёқарашгина юксак бадиий шеъриятнинг мазмуни бўлиши мумкин”, деган.
ЖАВОБ. Мен бундай фикрларни шахсан Носировдан эшитмаганман. Бу сўзни қуйидагича тушуниш мумкин: Шеъриятда ҳаётнинг ҳозирги ҳолатидан норозилик бўлиши лозим. Носировнинг “Меҳрим” шеърлар тўпламида пессимистик кайфият билан йўғрилган шеърлар бўлган. Мен ҳозир Носировнинг “Меҳрим” тўпламидаги шундай кайфият ва мазмун билан йўғрилган шеърларини аниқ кўрсатиб бера олмайман. Ҳозир “Меҳрим” тўплами йўқ, муомаладан йиғиштириб олинган.
САВОЛ. Комиссиянинг 1937 йилдаги хулосаларида қайд этилишича, Носиров шоир Лаврентьев билан суҳбати чоғида аксилинқилобий миллатчилик фикрларини баён қилган. (Комиссия хулосаларидан парча ўқиб берилади.)
ЖАВОБ. Мен шахсан бундай фактни билмайман. Лаврентьев билан суҳбатлашган эмасман. Бу масаланинг қандай ва ким томонидан ўртага ташлангани ёдимда қолмаган.
САВОЛ. Комиссиянинг 1937 йилдаги хулосаларининг 6-бандида қайд этилишича, Носиров Ўздавнашрнинг бадиий бўлимида Холида Сулаймонова, Наим Саидов (қамалган) ва Ғайратий (ҳозирги вақтда ёзувчи ва ўқитувчи) ҳузурида миллатчи Абдулла Алавийга бағишланган шеърини ўқиган. Шу ҳақда сиз нималарни биласиз?
ЖАВОБ. Бу модда шахсан ёзувчи Ғайратийнинг: “Алавий миллатчи ёзувчилар гуруҳига яқин шоир эди”, деган сўзлари асосида комиссия хулосаларига киритилган. (Абдулла Авлавй) 1930 йили Самарқандда вафот этган, жавобгарликка тортилмаган.
САВОЛ. Носировнинг миллатчи Чўлпон билан алоқаси қай даражада бўлган?
ЖАВОБ. Носировнинг бу алоқаси менга маълум эмас. Унинг қайси маълумот асосида комиссия хулосаларида ёзилганидан хабардор эмасман.
САВОЛ. Пушкин асарларининг ўзбек тилига бузиб таржима қилингани нималарда аниқ кўринади?
ЖАВОБ. Носиров тажрибали таржимон бўлмагани учун Пушкин асарларини ўзбек тилига таржима қилишда йўл қўйилган хатоларни атайин қилинган, деб ҳисобламайман, бундай хатоларнинг бўлиши табиий, чунки улар дастлабки таржималар эди. Бу таржималарни қониқарли деб ҳисоблаш мумкин. Шуни тан олиш керакки, классиклар - Пушкин, Лермонтов асарларининг ўзбек тилига таржимаси Носировнинг катта хизматидир.
САВОЛ. Носировнинг аксилинқилобчилик ва миллатчилик мазмуни билан суғорилган қандай асарларини биласиз?
ЖАВОБ. Носировнинг аксилинқилобчилик ва миллатчилик мазмунидаги асарларини билмайман. Мен Носировниннг “Меҳрим” шеърлар тўпламидаги пессимистик мундарижали асарларини биламан, (ундаги) баъзи бир шеърлар воқеликдан узилган эди.
Бошқа бирор гапни айта олмайман”.

[Naim Karimov]

Шўро давлатининг 30-50-йиллардаги қатағон сиёсати қораланмаган, аксинча, ҳамон давом этаётган мураккаб, ҳатто хавфли даврда Ҳамид Олимжоннинг қаламкаш биродари тўғрисида шундай сўзларни дадил айтиши жасорат эди. Агар экспертлар гуруҳининг Усмон Носирга бундай ён босиб хулоса бера олмаганини назарда тутсак, Ҳамид Олимжоннинг бу сўзлари унинг чин маънода катта қалб эгаси бўлганидан шаҳодат беради.
Яна шуни алоҳида қайд этиш керакки, Ҳамид Олимжон билан Усмон Носир ўртасида бирор низо ёки кўнгилсизлик бўлмаган. 1937 йилнинг май ойида Москвада ўзбек санъати ўн кунлиги ўтказилган кунларда бу икки шоир ҳатто ҳамкорликда “Пушкин на узбекском языке” деган мақола ёзиб, уни “Литературная газета”нинг шу йилдаги 26 май сонида эълон қилишга муваффақ бўлганлар.

[Nigora Umarova]

Домла, масалага озгина бўлса-да ойдинлик киритиб берганингиз учун раҳмат.

Муҳтарам форумдошлар!
"Ҳамид Олимжон ва Усмон Носир: туҳмат ва ҳақиқат" мақоласининг журнал нусхаси билан тўлиқ танишмоқчи бўлсангиз "Шарқ юлдузи" журналининг 2011 йил, 2-сонини ўқинг.

[мафтун]

Замон ва адабиёт...
ёки Адабиёт ва замон...

Бугунги кунда Қодирий, Чўлпон, Беҳбудий, Усмон Носирлар каби адиб ва шоирлар бор ўзбек адабиётида...
Мен шундай тоифага Хайриддин Султон, Исажон Султон, Мурод Муҳаммад Дўст, Зулфия Қуролбой қизи, Улуғбек ҲАмдам......... каби ёзувчиларни, Муҳаммад Юсуф, Иқбол Мирзо, Зебо Мирзо, Абдували Қутбиддин, Улуғбек Ҳамдам каби шоирларнии.... киритаман...

Сермаҳсул ижод қилаётган Тоҳир Маликни марифатпарвар Беҳбудийнинг ҳақли вориси деб биламан...

Дафъатан ёдимга келмагани учун узр....

[мафтун]

Адабиётшуносларга келсак, мумтоз адабиёт билимдонлари Иброҳим Ҳаққул ва у кишининг шогирдлари Сайфиддин Сайфуллоҳ,
замонавий адабиёт бўйича Раҳмон Қўчқор, Набижон Боқий....

[мафтун]

Адабий асарлар ҳам олтин каби ўтда топланади, фақат уларнинг олови -- вақт.

Қайсидир ёзувчининг бир гапини ўқиб, ҳайратда қолгандим: истеъдод эгаларининг асарлари ўзларидан кейин юзага чиқади.

Шахсан ўзим ўзбек адабиётининг забардаст ёзувчиси Шукур Ҳолмирзаев асарларини у кишининг вафотидан кейин "топганимга" ачинаман.
Энг таажжубланарлиси у кишининг тўла асарлар тўплами ҳалиям босилиб чиққани йўқ. тўрт томи босилди холос...

Ёзувчилар уюшмаси қаёққа қараяпти, дегинг келади.

[AbuMuslim]

истеъдод эгаларининг асарлари ўзларидан кейин юзага чиқади.

Баъзилариники ҳаётлик вақтида ҳам истеъдоди маълум бўлади... аммо атрофдаги ҳасадчиларнинг саъйи ҳаракатлари ва турли хил маъносиз курашлар ила вақтини ўтказишга мажбурлаш, ҳатто шу йўлда нобуд бўлган истеъдодлар ўз имкониятларини тўлиқ очиб бера олмайди...
Кўролмаслик иллати қанча-қанча олтин бошларни йўқ қилгани рост-ку... Тарих саҳифаларида бундайларнинг мисоли жуда кўпдир...

[Nigora Umarova]

Бразилияда машҳур афсунгар сифатида танилган Пауло Коэло айни кунга келиб жаҳон адабиёт мухлислари катта қизиқиш билан мутолаа қилаётган муаллифлар рўйхатидан жой олиб улгурди. Унинг асарлари бугунги кунгача 68 тилда, 150 мамлакатда 100 миллиондан ортиқ нусхада сотилган. У «Энг кўп асари сотилган муаллиф» сифатида «Гиннеснинг рекордлар китоби»га киритилган. Пауло Коэло кўплаб халқаро мукофотлар билан тақдирланган. Ёзувчига 2007 йилда БМТ томонидан «Тинчлик элчиси» номи берилган. Адиб ўзбек китобхонларига «Алкимёгар», «Портобелло жодугари», «Иблис ва Прем хоним» асарлари билан яхши таниш.
Ёзувчининг "Замон ва адабиёт" ҳақидаги қарашларини fikr.uz (http://fikr.uz/posts/4355.html) сайтидан ўқишингиз мумкин.

[Nigora Umarova]

Ёш ўтгани сари инсон китобни танлаб, саралаб ўқиркан. Замонавий ўзбек адабиётидаги "янги оқим" ҳақидаги танқидий мақола (http://fikr.uz/posts/marifat_gulshani/4888.html) билан танишиб чиқинг.

[Masud Mahsudov]

Maqola juda dolzarb mavzuda yozilgan... Afsuski, ma'anviyati sayoz bo'lgan qo'shtirnoq ichidagi yozuvchi-shoirlar ko'payib ketayotgani rost... Eg dahshatlisi esa, ularning asar deb bo'lmaydigan narsalarini o'qiguvchilar ham talaygina. Adabiyot - odobiyotdir. Ibratli asarlar qolib, yuqoridagi kabi kitoblarga "ko'ngil qo'yadigan" kitobxonlarni bu yo'ldan qaytarishga har birimiz harakat qilishimiz kerak...

[Masud Mahsudov]

Юқорида таъкидланган мақолага сабабчи бўлган қуйидаги ҳикояга қандай фикрдасиз?

Salomat Vafo

POYEZD

"Hech kim yo‘q, hamma ketgan".
Yunon maqoli

Vokzalga yetib kelganimda baland-baland binonlarni tuman chulg‘ab olgan "Toshkent" degan yozuv chiroqlari hira porlardi. Shimoliy poezdning jo‘nashi endi e’lon qilinayottgan ekan. Katta maydonda odamlar yugurishar, yosh er-xotin jamadonlarini ko‘tarolmay sudrashar, sayohatga chiqqan bir to‘p talabami, maktab bolasi shahdam qadam tashlab vagon eshiklariga singib ketishardi. Sport kiyim kiygan o‘rta yashar qop-qora erkak, kabobpazning qo‘lidan kaboblarni yo‘lqib olib poezd tomon chopadi. Burnimga olovda pishgan go‘shtning yoqimli xidi uriladi. Og‘zimda so‘lak paydo bo‘lib, jag‘larim og‘rib ketadi. Aftimni burishtirganimcha poezdning boshiga qarab yurib ketaman. "Shimoliy poezd birinchi yo‘ldan jo‘naydi". Yoqasiga temir yo‘l belgisi qadalgan xizmat kiyimidagi nazoratchilar ola- bula tayoqlarini silkiganicha kechikayotgan olomonga norozi tikilishardi. Eshigiga 5 raqami yozilgan vagonning oldiga borib to‘htadim. Kichik maydonchada patta tekshirayotgan nazortchiga ikki qo‘limni ko‘ksimga qo‘yib hiyol jilmydim. "Xudo, xayringizni bersin, olib keting". U zamonaviy qimmatbaho kiyimlrim va kelishgan qaddi-qomatimga bir qo‘r ko‘z tashlab, kattakon oynavand eshikka havotir bilan qarab oldida, "tez chiqing" dedi. Vagonning qizil gilam tashlagan yo‘laklari, oynasidagi ohorli pardalari odamga allaqanday osudalik va ishonch bag‘ishlardi. 2 raqamli kupeda bo‘ylari baland, to‘ladan kelgan er xotin va xuddi o‘zlarigao‘hshagan baqaloq bolakay o‘tirishardi. Erkak xursand bo‘lib, darrov joy ko‘rsatdi. Xotining yuzlarida avval qandaydir sarosima, so‘ng sovuq tuyg‘uning soyasi ko‘rindi. U e’tibor bermayotganligini ko‘rsatish maqsadida, bolasini yechintira boshladi.
- Kel-chi. . mo‘-mo‘,- ayol besh olti yashar bolakayning qip-qizil yanoqlaridan o‘pib qo‘yardi.
- Yo‘q, yo‘q, buni kiymayman, bu qizlarniki... - derdi oyog‘ini tapillatib bola.
- Qaysini kiyasan unda bolam... mana bu chavandozlinimi?.
- Pauklisini. . pauklisini. . ,- derdi bolakay sakrab. - Chelovek pauk.
- Istaganini kigizsang-chi, bolani qiynamasdan, - deb bolasini harhashasidan hijolat bo‘lib gapga qo‘shiladi semiz erkak.
- Ha. . pauklisi o‘lsin buni, yuvib qo‘ysam, ho‘l holida kiyib ketadi. Jo‘ralari zo‘r, devorda o‘rmalaydigan odamning rasmi shu deganmish.
- Qayoqqa yurdingiz, singlim, - deydi semiz xotining og‘zi shaloqligidan og‘ringanday yumshoq ohangda.
- Nukusga, - deyman gapirgan sari og‘riyotgan jag‘imni ushlab.
- Tishingiz og‘riyaptimi, - deydi baqaloq mehribonlik bilan.
Oynalaridan poezd g‘ildaraklarining taraq-turug‘i va diktorning "Toshkent-Nukus" poezdi birinchi yo‘ldan jo‘nab ketyapti, degan ovozi kiradi. Xudoga shukur, odamlar o‘rnashib olganidan so‘ng yuqoriga chiqaman. - Ha. . umuman. .
- Bolani ushlab o‘tiring, narsalarni joylashtiray, - deydi baqaloqning semiz xotini o‘rindiqda o‘ynab o‘tirgan bolani "po‘p" etib, erining tizasiga qo‘yadi. Bu begona xotinga mehribonchilikning oqibati edi. давоми (http://www.ziyouz.com/index.php?option=com_content&task=view&id=4773&Itemid=228)

[Shokir Dolimov]

Ёш ўтгани сари инсон китобни танлаб, саралаб ўқиркан. Замонавий ўзбек адабиётидаги "янги оқим" ҳақидаги танқидий мақола билан танишиб чиқинг.
Афтидан, юртимиз адабиётчилари оламида гуруҳбозлик роса авж олган кўринади. Улар ўзларининг бевосита қуроли бўлмиш оммавий ахборот воситалари орқали бир-бирига нафақат лой чаплашаётгани бунинг яққол далилидир. Мақолани оралаб ўқидим. Негаки, сарлавҳанинг ўзи мақола замиридаги ғояни ўзига мужассам этган бўлиб, муаллиф нима деб қичқирмоқчи бўлгани «баланд эшитилиб» турибди. Дилфуза Комилова ўз мақсадига эришган-эришмаганидан хабарим йўқ, бироқ мақоласида санаб ўтилган, миллат учун янги адабий оқим намуналари сифатида эътироф этилаётган асарларга оид фикр-мулоҳазалари ўзига хос реклама вазифасини ўтаган бўлиб, танқид объектининг янада оммалашиб кетишига сабаб бўлгани аён. Шундай экан, мақола билан танишиб чиққан аксарият газетхонлар: «Қани, бир ўқиб кўрайлик-чи, ўзи қанақа китоб экан бу?» деган қарорга келишса, ажабланиш ноўрин. Иш шу даражага етганки, нафақат Ўзбекистонда, балки хорижда истиқомат қилаётган ўзбеклар орасида ҳам, ушбу асарларга катта қизиқиш уйғонган, таъбир жоиз бўлса, қандайдир табиий эҳтиёж шаклланган. Н. Умарова ҳавола келтириб, «реклама» масаласида ё атайин, ё ўзи билмай Д. Комиловага яқиндан ёрдам бериб қўйган. Мен доим бир фикрни илгари сураман: «Агар бирон-бир нарсанинг оммалашиб кетишини истасангиз – уни ман этинг!» Мақола юзасидан иш кўраётган пойтахтимиз судларидан бири қандай ҳукм чиқарар экан, кўрамиз. Бироқ нима қилганда ҳам энг олий ҳакам – китобхондир! Зеро, унинг ҳукмига қарши ҳеч ким, ҳеч нарса қила олмайди. Хуллас: яшасин демократия!

[Nigora Umarova]

Афтидан, юртимиз адабиётчилари оламида гуруҳбозлик роса авж олган кўринади. Улар ўзларининг бевосита қуроли бўлмиш оммавий ахборот воситалари орқали бир-бирига нафақат лой чаплашаётгани бунинг яққол далилидир. Н. Умарова ҳавола келтириб, «реклама» масаласида ё атайин, ё ўзи билмай Д. Комиловага яқиндан ёрдам бериб қўйган. Мен доим бир фикрни илгари сураман: «Агар бирон-бир нарсанинг оммалашиб кетишини истасангиз – уни ман этинг!» Мақола юзасидан иш кўраётган пойтахтимиз судларидан бири қандай ҳукм чиқарар экан, кўрамиз. Бироқ нима қилганда ҳам энг олий ҳакам – китобхондир! Зеро, унинг ҳукмига қарши ҳеч ким, ҳеч нарса қила олмайди. Хуллас: яшасин демократия!

:) Shokir Dolimov, men hech kimni reklama qilishni o'zimga maqsad qilib qo'ymagandim. Qachonki, taqqoslash uchun materiallar ko'p bo'lar ekan, inson materialni o'rganish asnosida yakuniy to'g'ri xulosani chiqara oladi.
Guruhbozlikka kelsak, yangi fikr-g'oyalar qarama-qarshi fikrlar orqali sayqallanadi,yakuniy xulosaga kelinadi . "Ilmiy ijod mertadologiyasi"da bizga shunday deb o'rgatishgandi. Buni ilm kishisiga ta'kidlash joiz emasdir. Maqsad, bugungi kun kitobxoni aynan qaysi mazmundagi asarni o'qiyotganligini, maqola qanchalik o'quvchilar nazdida haqqoniy ekanligini bilish edi, xolos.

[Masud Mahsudov]

Юқоридаги каби ҳикоялар ёшларнинг онгига салбий таъсир қилади, ундаги "танланган" сўзларни, тўғриси, шу пайтгача мен ўқиган китобларда учратмаганман... Мен ёшликдан ўрганиб келаётган адабиёт - одобларнинг тўплами. Балки, бугунга келиб ушбу атама бошқачароқ тус олганини сезмай қолгандирман, чунки баъзи адабиётшунослар шу каби "асар"ларга ижобий хулоса бермоқдалар, ваҳолангки унинг маънавий озуқадорлик даражаси, фикримча, жуда оз.

Шу ўринда бир ривоят ёдимга тушди:

Бир шоҳ туш таъбир қилувчиларини тўплаб, тушида ўзининг барча тишлари тўкилиб кетганини ва унинг таъбири қандай бўлишини сўрабди. Таъбирчилардан бири унинг барча қариндошлари ўлиб кетиб, ўзи якка қолиб кетишини таъбир қилса, иккинчиси туши унинг барча қариндошлари ичида энг узоқ умр кўришидан далолат эканини айтибди. Шоҳ биринчи таъбир айтганни қаттиқ жазолашга, иккинчисини тақдирлашга қарор берибди.

Аслида, иккисининг фикридан маъно бир хил, бироқ етказиш усули бошқача. Қиссадан хисса шуки, адабий асарни қандай усулда ёзиш ҳам бир маҳорат... Ижодкор ҳар бир ишлатаётган сўзи учун ўқувчи олдида жавобгардир... Тилга ёки хаёлига келганни ёзишни ҳаммаям билади, бироқ уни чиройли тарзда етказиш барчага ҳам насиб қилавермайди.

[Masud Mahsudov]

Беозорлик ниқобидаги хавф

Газетамизнинг шу йил 14 феврал (7-(315)) сонида эълон қилинган «...изм»лардан «ҳирсизм»га... Ёхуд адабиётдаги ахлоқсизликлар» номли мақолани барча муштарийларимиз ўқиган эдилар. Мақола кўплаб баҳс-мунозараларга сабаб бўлди, жонкуяр юртдошларимиз ушбу мавзу юзасидан мактублар, телефон қўнғироқлари орқали ўзларининг холис фикр-мулоҳазаларини, мақолага муносабатларини билдирдилар.
Мақолада ижоди бир қадар муҳокама қилинган ёзувчиларнинг ҳам исталган оммавий ахборот воситалари орқали муносабат билдиришга ҳақлари бор эди. Лекин бу муносабат 2012 йилнинг 15 март куни Ўзбекистон ҳақидаги нохолис фикрлар жарчиси бўлган «Озодлик» радиоси мухбирига интервью бериш орқали билдирилганлиги ҳақида бизга хабар келди. Ёзувчи Саломат Вафо ва таҳририятимизга: «Мендан газета орқали кечирим сўралишини ва раддия берилишини талаб қиламан. Раддия ўзимнинг ёки ўзим танлаган холис адабиёт мутахассисининг имзоси билан берилиши лозим», дея такаббурона талабнома жўнатган Ҳабиб Темиров жаноблари «Озодлик» радиосининг Шуҳрат исмли мухбирига (гўёки жабрдийда, туҳматга қолган одам сифатида) дардларини дастурхон қилибдилар.
Нохолислик билан, бир ёқлама тарзда тайёрланган бу эшиттиришдан сўнг бизда мавзуга қайтиб иш кўришга эҳтиёж сезилди.



Ҳар бир халқ ва ҳар бир жамиятнинг ўзига хос маънавий тарбия тизими бўлади. Ўз устида маънавий тарбия олиб бормаган миллат келажагини бой беришга маҳкумдир. Маънавий тарбия чуқур маъноли тушунча, унинг кўлами кенг. Маънавий тарбияда адабиёт, санъат турлари, тарихий анъаналар, миллий қадриятлар, ахлоқ-одоб тушунчалари, халқнинг ўзига хос хислатлари, албатта ҳисобга олинади. Ҳеч бир авлод миллий маънавиятни янгитдан яратмайди, балки ўз аждодлари томонидан яратилган маънавий бойликларни мерос қилиб олади.
Қайси халқ ўзлигини сақлаб қололмас экан, унинг мустақиллиги, озодлиги ҳақида гап бўлиши мумкинмас. Шунинг учун ҳам Президентимиз «Миллий қадриятларни асраш керак», деган ғояни қайта-қайта уқтиришдан чарчамайди.
Огоҳ бўлишимиз керакки, бутун дунёда инсон қалби ва онги учун шиддатли кураш кетаётган бир даврда, бизнинг руҳиятимизга нисбатан қилинаётган маънавий-мафкуравий экспансиянинг усуллари ва йўллари ҳам тобора «маданийлашиб», нозиклашиб бормоқда. Ёвузликлар, ахлоқсизликлар, ёлғончиликлар, хиёнатлар чиройли бир тарзда тарғиб қилинган кинофильмлар, сериаллар орқали, радиоэшиттиришлар, газета-журналлар, бадиий асарлар орқали, интернет тармоғи ва бошқа йўналишлар орқали узлуксиз тиқиштирилаётгани - бизнинг миллий тушунчаларимизни барбод этишга, ёшларимиз ахлоқини дурагайлаштиришга, дунёқарашини бузишга қаратилган тажовуз эканини кўриб, билиб турибмиз. Айрим кучлар томонидан «демократия тарғиботи» шаклида амалга оширилаётган ишлар Ғарб турмуш тарзини тўғридан-тўғри тиқиштиришга айланиб кетаётгани ҳам сир эмас. «Демократия», «эркинлик» ниқоби остида беҳаёлик, уятсизлик, шафқатсизлик, зўравонлик каби ғайриинсоний тушунчалар «экспорт» қилиняпти. Миллатнинг яхшилик ва ёмонлик, оқ ва қора, савоб ва гуноҳ, рост ва ёлғон ҳақидаги азалий тасаввур ва тушунчаларини ўзгартиришга уринишлар бўляпти.
Орамизда Ғарб маданиятини қаттиқ ҳимоя қилувчи ғарбпараст элитани, интеллегенцияни шакллантириш эвазига ўз мақсадига эришишни ният қилган кучлар машҳур кишилар - санъаткорлар, ёзувчилар, олимларни ўз тарафига оғдириш, уларни Ғарб маданияти ва ғарбона турмуш тарзининг тарғиботчилари, ҳимоячиларига айлантиришга уринмоқдалар. Бунда консюрмеризмдан, яъни ўз миллий анъаналаридан кечиб, ғарбона турмуш тарзини ўзлаштирганларни, ғарб андозалари асосида яшовчиларни жамиятнинг машҳур ва таниқли қатлами сифатида кўрсатиш усулидан фойдаланмоқдалар. Лекин бизда жинси кийиб, пицца еб, CNN янгиликларини киприк қоқмай кўрадиган, Ғарбдаги эркин (аслида тийиқсиз), сиртдан ялтироқ ҳаётни зўр бериб мақтайдиган, ўз ижодига очиқ тўшактасвирларни тап тортмай олиб кирадиган одам - «замонавий шахс», «замонавий ижодкор», деб ҳисобланмаслигини ё билмайдилар ёки билсалар ҳам тан олмайдилар. Асл ўзбек учун Ғарбдаги юз эллик қаватли бинодан кўра Улуғбек мадрасаси йўлагига ётқизилган битта тошнинг, миллион долларлаб даромад топадиган, овози ўткир Ғарб қўшиқчисининг олтин дискка муҳрланган қўшиғидан кўра «Муножот»нинг, гамбургеру чизбургерлардан кўра бир бурда ширмой ноннинг қадри баландроқ эканини тан олгилари келмайди.

давоми (http://mgpress.uz/2011-02-25-18-18-19/12-2011-02-19-15-12-44/768-2012-04-04-07-04-31.html#.T319gHJfum4.facebook)

[Nigora Umarova]

Мен Саломатнинг сувратини 1980 йилда шовотлик талабаларнинг винеткасида кўрган эдим. ТошДУ журналистика факультетининг кечки курсида ўқиётган шоир дўстим қизиққанимни пайқаб: Бу қиз жуда мағрур. Унча-мунча одам билан гаплашмайди, деган эди. Шундан сўнг менда танишиш истаги сўнди.
Университетни тамомлаб, 1983 йилда туман газетасида иш бошладим. Стол ғаладонини титкиласам унинг мушук ҳақидаги битта ҳикояси чиқди. Ўқидим. Ҳикоя очиқ усулда битилган экан. Бўлим мудири кулди: Уятроқ гапларни ёзибди. Шундай ёзса ҳам бўларкан-да? Орадан кўп вақт ўтмай, қиш кунларидан бирида Саломат таҳририятимизга келди. Нафисгина, мағрур нигоҳли қиз. Адабиёт тўғрисида суҳбатлашдик. Ана ўша учрашувдан бери ижодини кузатиб бораман. Илк китоби “Фарида” адабиётимизда бир воқеа бўлди. Кейин “Ўзини излаётган аёл” китоби... “Кўнгил фариштаси” китобига муҳаррирлик қилдим.
Тўғри, у бизга қўшни қишлоқда туғилиб-ўсган. Аммо, мен юртдошлик туйғусини бир чеккага қўйиб, Саломат Вафо ижодига “тепа” дан қарайман. Ҳеч муболағасиз айтиш мумкинки, у Марказий Осиёнинг аёл ёзувчилари орасида биринчи бўлиб халқаро миқёсда танилди. Аввал Туркияда, сўнг Россияда. Ва ниҳоят жаҳон миқёсида нуфузли саналган Айова (АҚШ) дастурида иштирок этиб, ижоди тан олинди.
Ҳозирги замон дунё адабиёти намуналаридан унча-мунча хабардор кишини ҳайратлантириш осонмас. Мен унинг “Бўтантоғ” ҳикоясини қўшиқ ўқигандай ўқидим. Ҳа, бу қадимги замондан бугунги кунимизга қараб янграб турган қўшиқ. Ёзувчи ҳикоясида муҳаббат тушунчасини нақадар зиддиятли эканлигини ўқувчига англатмоқчи бўлади.” 9 х 1 “ ҳикоясини ўқиб янада ҳайратландим. Жуда сирли ҳикоя.” Девор” ҳикоясида психоанализ усулининг ҳеч учратилмаган турини кўрдим.
“Тилсим салтанати” романида муаллифнинг ўсиб бораётгани кўзга ташланади. Гапнинг очиғи, романни қийналиб ўқидим. Олис ўтмиш ҳаётидан олиб ёзилган асар тили хийла мураккаб.
Романга сўзбоши ёзган профессор Қозоқбой Йўлдош ёзувчининг келажакда маломат ўқларига нишон бўлиши мумкинлигини башорат этган эди: “Ўзбекларнинг андиша,парда, имо-ишоралар асосида таркиб топган бадиий дидига Саломат Вафонинг романи бир қадар очиқлиги, нозикроқ ишқий-ҳирсий тафсилотларнинг пардасиз акс этганлиги, айрим тасвирларнинг ўрганмаган одамнинг ғашига тегар даражадаги яланғочлиги билан авжи саратонда гулдираган момоқалдироқдай таъсир қилади. Бундай асарнинг қиз бола томонидан яратилгани ўқувчини янада ғижинтириши мумкин. Саломат буларни атай ҳисобга олмаган. Чунки унинг учун китобхоннинг кўнглини топишдан кўра, тасвир ҳақиқатига, тимсоллар табиатига хиёнат қилмаслик муҳимроқ эди.” ( Қозоқбой Йўлдош.” Ёниқ сўз”. Тошкент, 2006. 483 бет).
Профессор Қозоқбой Йўлдош томонидан урғуланган ўша ғижиниш туйғуси кейинги вақтларда воқеликка кўчмоқда. Ҳаттоки, бу туйғу ўсиб-ўсиб матбуот саҳифаларини эгаллади, адабий давраларда кўланкасини кўрсатмакка киришди. Келинг, бағримизни кенг қилайлик. Бадиий асар тўғрисида ҳар бир ўқувчи ўз фикрини баралла айтишга ҳақли. Кимгадир бундай очиқлик ёқмайди. Умуман, ўзбек менталитети айрим хусусиятларни сир сақлашни маъқул кўрган. Европа эса бундаймас.
Европада бундай гаплар очиқчасига айтилади. Россия телевидениеси орқали намойиш этилган бир кўрсатув ҳамон ёдимда: Зал тўла одам. Эркаклару аёллар ўзаро баҳслашишмоқда. Баҳс қизиғида малласоч хоним ўрнидан турди-да: Бизга хўрозга ўхшаб устимизга чиқиб-тушадиган эркаклар керакмас. Бизга сифатли секс керак, деди. Бундай гаплар европаликлар учун оддий саналади.
Америкалик олимлар аёл қачон бахтли бўлиши мумкин, деган саволни ўртага ташлаганлар ва саволга шундай жавоб қайтаришган: аёл бир эркакни севади, иккинчиси билан қовушади, учинчисига эса турмушга чиқади. Ана ўша учта хусусият ( севги, ҳирсий қониқиш, фарзандни дунёга келтириш) битта эркакда жамулжам бўлса, шундагина аёл бахтли бўлиши мумкин. Шу ғоя бўйича ҳаттоки бадиий фильмлар ҳам ишланган.
Одамзоднинг мияси ухлагандагина мудроқ ҳолатга киради. (Шундаям тинч турмайди. Туш кўради). Одам нимани ўйлаётгани тўғрисида ҳеч кимга гапирмаслиги ҳам мумкин. Фараз қилинишича, ўйланаётган, ўй орасига тушаётган фикрларнинг етмиш фоизи интим муносабатга даҳлдор экан. Инсонда ўзининг ўйларидан қочиш хусусияти ҳам мавжуддир. Ўзини тартиб-интизомли қилиб кўрсатаётган кишилар интим муносабат тўғрисида ҳеч ўйламайди дейсизми? Албатта, ўйлашади. Аммо, буни яширишади.
Ғарб олимлари биринчи бўлиб психоанализ усулини ўртага ташладилар. Бир файласуф: Ҳар қандай одам руҳиятининг туб-тубларида ахлоқсизликка бўлган майл биқиниб ётади деган экан. Ана шу фалсафий қарашлар асосида айрим ёзувчилар инсон деб аталмиш тилсимли мавжудот сир-асрорини очишга интиладилар. Хўш, уларнинг мақсадлари нима ўзи? Ҳаёт ҳақиқатини тўлақонли акс эттириш. Схематизм хасталигидан мосуво бўлиш. Худди мана шу хусусиятлар қисман Саломат Вафо ижодига ҳам тегишлидир.
Ёзувчи қаламига мансуб “Овворанинг кўрган-кечирганлари “ романини икки-уч маротаба ўқиб чиқдим. Бўш вақт топсам яна ўқимоқчиман. Чунки, бу романни бирдан англаш қийин. Кўп йўналишли роман. Эркак ва аёл орасидаги, оила ва жамият орасидаги, ўтмиш ва бугунги кун орасидаги муносабатлар битта асарда жамулжам бўлган. Психоанализ усули шу қадар маҳорат ила ишлатилганки, одам лол қолади. Кутилмаган лавҳалар... Менимча, бу романни дурдона асарлар қаторига киритмоқ жоиз. Йўқ, мен Саломатни кўкларга кўтармоқчи эмасман. У бунга муҳтож ҳам эмас. Лекин шуни айтмоқчиманки, ўзбек аёли қўли билан ёзилган ушбу романни келажак авлодларимиз ҳам ўқийди. Чунки, бу — биринчи роман. Беш асрлик тарихимиздаги фавқулодда янгилик. Қани, айтинг, аёл қўли билан битилган яна қайси романни шунга тенглаштириш мумкин?
Абдулҳамид Чўлпон “Кеча ва кундуз” романида ўзбеклар учун ниҳоятда қалтис саналган воқеликни қаламга олган эди. Кўпчилик яхши кўрадиган Мирёқуб ўзининг валинеъмати Акбарали мингбошининг бир хотини билан дон олишади. Нойиб тўра ҳам ёшгина хотинини унга қолдириб кетади. Ўрис амалдорнинг ўз уйида Мирёқуб хоним билан муддаосига етади. Ва шу ишни битказаётиб ҳайрон қолади. Биз қаёққа кетяпмиз ўзи? ,— дея оғир хаёлларга ҳам чўмади. Бундай воқелик тафсилотлар уюми остида кўмилган. Ана ўша анъаналарни Саломат Вафо бир қадар очиқлик билан давом эттиради. Бу хилдаги тилсимларни ечиш учун эса ўқувчида савия юқори бўлиши керак. Профессионал ёзувчилик бобида ўзини билағон санайдиган айрим ўқувчилар эса буни ё тушунмайдилар, ё тушунсалар-да атайлаб ўжарлик қиладилар. Бу-да табиий ҳолат. Сабаби, адабиётдаги кескин янгиланишлар ҳеч қачон қарсак чалиб, олқишланиб кутиб олинмаган. Чиройли роҳатга заҳмату машаққат чекиб эришилади, албатта.

[Nigora Umarova]

Биз бугун замонавий насрнавис ва шоирлар ҳақида кўп гапирмоқдамиз. Аммо, энди ўқувчининг савияси хусусида ҳам гапиришимиз керак. Алиф — бу алиф. Калтакка ўхшайди, лекин калтак эмас.
Биз ўқувчига: Ёзувчини тушунинг. Ҳеч бўлмаса, тушунишга ҳаракат қилинг. Гоҳо ўз савиясига шубҳаланиб қараш ҳам фойда беради, дейишимиз даркор.
Савияни ўстиришнинг энг осон йўли шуки, Аҳмад Аъзам, Олим Отахон, Назар Эшонқул, Улуғбек Ҳамдам, Саломат Вафо, Исажон Султон, Собир Ўнар сингари ёзувчиларимизнинг руҳ парваришига оид кўп қиррали ҳикояларини умумтаълим мактабларига мўлжалланган адабиёт дарсликларига киритиш лозим. Мен мамлакатимизнинг турли вилоятларида бўлиб мактаб ўқувчилари билан суҳбатлашганман. Хусусан, Шовот туманининг кўп мактабларига бориб тураман. Ўқувчиларнинг онгги очилган. Аммо, бу кунларимизнинг дурдона китоблари пойтахтдан олисдаги мактабларга етиб бормаяпти. Етиб борганлари эса анча-мунча саёз. Замонавий ёзувчи-шоирларнинг тарғиботи йўқ ҳисобида. Ахир янги бир аср бошланди. Янги асримиз ҳам ўсмир ёшини яшамоқда. Энди оёқларимизни ўткан аср майдонидан олайлик. Турли хилдаги ғижинишлар, иғво ва миш-мишлар бир тутун янглиғ кўзларимизни ачитади, холос. Энди ёнаётган оловларни кузатайликки, фойда шундадир.
Манба (http://yozuvchi.uz/Yozuvchini-tushunish)

[Nigora Umarova]

Биз бугун замонавий насрнавис ва шоирлар ҳақида кўп гапирмоқдамиз. Аммо, энди ўқувчининг савияси хусусида ҳам гапиришимиз керак. Алиф — бу алиф. Калтакка ўхшайди, лекин калтак эмас.
Биз ўқувчига: Ёзувчини тушунинг. Ҳеч бўлмаса, тушунишга ҳаракат қилинг. Гоҳо ўз савиясига шубҳаланиб қараш ҳам фойда беради, дейишимиз даркор.


Баҳром Рўзимуҳаммаднинг ажратиб кўрсатган фикрларига қўшиламан, бироқ ўқувчига ҳамма адабий асарларни ҳам мактаб дарсликларига "тиқиштираверишимиз" ярамайди. Саломат Вафонинг асарларини ўқувчига тушунтириб беришнинг ўзи бўлмайди. Ўқувчининг онги ҳали бу нарсага тайёр эмас.

[Colorado]

«...изм»лардан «ҳирсизм»га... Ёхуд адабиётдаги ахлоқсизликлар» номли мақолани барча муштарийларимиз ўқиган эдилар.
Ёзувчи Саломат Вафо
Ассалом алайкум. Сиз ўзбек адабиётидаги "Илк эротик ёзувчи" деган "унвон"дан фахрланасизми ёки уяласизми? Адабиётимизга бундай йўналишни олиб киришдан мақсадингиз нимада? Хусусан, АҚШнинг Айова Университети сайтида чиққан "Ўзбекистонда эротик адабиёт" мақолангиздаги фикрлар, хусусан бир асарингизда ёритилган очиқ саҳналарни санъатга йўйганингиз мамлакатимизда Маънавиятга асосланган жамиятнинг ривожланишида қанчалик муҳим, деб ўйлайсиз?
Масуд Маҳсудов
Саломат Вафо: Шу саволни олдин ҳам мана шу йигит, мухлисимиз менга берганлар, эсимда бор. Раҳмат саволлари учун, ўшанда ҳам бемалол жавоб берганман. Ўзимни эротик асарлар намоёндаси деб билмайман. Мен очиқ айтишим мумкин, мен бир ўз фикрини реал баён қилиш имконига эга бўлган одам, потенциал фикр, интеллектга эга бўлган одам сифатида айтмоқчиманки, ўзимни аёл ёзувчилар ичида ҳам, эркак ёзувчилар ичида ҳам энг миллатпарвар ёзувчи ҳисоблайман. Реал ҳаётимда ҳам, ижодимда ҳам шундай муаммоларни кўтариб чиққанман, ҳали ўқиб кўришар. Мен яратган асарлар ичида "Устюрт", "Номсиз кема", "Эртакка айланган кун", "Арғимчоқ", "Муқаддас манзил" каби жуда-жуда кўп ҳикояларим борки, мен уларда миллатнинг, Ўзбекнинг дардини, Совет мамлакатлари бўлингандан кейин чегараларнинг ҳар ёғида қолиб сочилиб кетган, жуда шўриш бир қисматларга эга бўлган, онасининг ўлигига етиб бориб уни кўма олмаган миллатнинг армонларини ёзган одамман. Ҳатто ўша томонлари билан ҳам мени кўпинча, аёл кишига хос бўлмаган қарашларим билан, устозим Одил Ёқубов рус ёзувчиларга қиёслаганди. "Саломатнинг прозасида русларнинг шафқатсиз бир прозаси бор" деб айтгандилар. У пайтда мен жуда ёш қизча эдим. Ундан кейин янаям ёвузлашиб кетган бўлсам керак. (Кулади) Ўша Айовада қилган нутқимга келсам, бизга Айовага боришдан олдин 6-7та мавзулар беришганди. Ўшалар ичида шу эротик мавзу ҳам бор эди-да. Менимча, шунинг учун ажратиб олишганки, шарқ аёлининг эротика ҳақида фикр билдириши уларга жуда ҳам эриш туюлган-да. У-бу мисоллар келтиргандим. У ерда мен бошқа яна бешта бўлимга жавоб берганман, нима учундир ўша эротика мавзусини алоҳида олишган. Интернетда мавжуд бўлган мақола бутун ижодим давомида менга, маълум бир даражада, қарши дастак бўлаяпти. Мен дўстлар буни тушунишлари керак деб ўйлайман. Инсон, ижодкор одам ҳамма жараёнларни босиб ўтиб кўриши керак. Совет даврида ижод қилган ўзбек аёли одоб, ҳаё, андишадан иборат ҳаёт эгаси деган ижодкорлардан менинг фарқим бўлармидики, агар яна ҳамма нарсани пардалаб, безаб кўрсатганимда? Бошқача фикрлайдиган одамлар ҳам бўлиши керак жамиятда. Ҳамманинг фикрини бир қолипга солиш жудаям қийин. Плюрализм бўлиши керак жамиятда. "Тилсим салтанати"да ҳам символлар билан ҳикоя қилганман, ундаги воқеалар эрадан олдинги тўртинчи, учинчи асрда бўлиб ўтган. Шунга ҳам эътироз билдиришган. Ўзбек адабиётининг устунлари бўлган танқидчиларнинг биронтаси менга ундай унвон бермаган, лекин. Узр, укамиз, билмадим, сал шошдиларми ё бошқами. Майли, ўзларининг фикрлари... Мен ҳам бошқа ижодкорлар, шоирлар сингари, "тонг, шафақ, кўз ёш, муҳаббат, айрилиқ" деб ёзиб ўтираверсам бўларди, лекин, ахир кимдир айтиши керак-ку бу дардларни, армонларни. Олис Орол бўйларида қийинчиликлар билан яшаётган аёллар, челак кўтариб сув қатнайдиган, уйида гази йўқ, электри йўқ, қиш бўйи азоб чекадиган, чироғи, ўтини йўқлигидан қийналадиган одамлар дардларини... Бу йил масалан, Хоразмнинг ўтган 20 ичидаги тарихида биринчи марта газнинг ўрнига деб кўмир тарқатилган. Газ умуман бўлмаган. Нечта миллион-миллион эркакларимиз, аёлларимиз тирикчилик ваъжидан Ўзбекистондан ташқарида минг хил қийинчиликларга чидаб, болам-чақам деб меҳнат қилишаяпти. Мен шуларни ёзганман. Жуда кўп ҳикояларим қаҳрамонлари - шу одамлар. Жуда кўплари ҳалок бўлишаяпти, ўлишаяпти. Яқинда ўзимнинг 20 ёшли меҳнат қилишга борган жияним Москвада поезд уриб ҳалок бўлди. Булар ҳам халқнинг армонларини ташкил қиладиган нарсалар.

[Sparc]

Менимча адабиётимизда пуританлик ва аскетизм ҳукм сурганлиги учун озгина бўлсада очиқ саҳна тасвирланган асарлар дарров ҳамманинг қизиқишига сабаб бўларди. Мирмухсиннинг " Умид" асари, Кейинроқ 80 йилларнинг ўртасида Мамадалиев Махмудовнинг " Ўлмас қоялар" асари ( " Шарқ Юлдузи" нинг бир нечта сонида чоп этилганди) да енгил эротика бор эди. Саломат Вафонинг асарини ўқимаганини эканман, топиб ўқиб чиқаман.

[Colorado]

Ўқувчининг онги ҳали бу нарсага тайёр эмас.
Ассалом алайкум, Саломат опа! Аввало ижодингизга барака тилайман. Саволим шуки, ҳозирги адабий жараёнга умумий қандай баҳо берасиз? Нима учун Абдулла Қодирийнинг "Ўтган кунлар"и даражасидаги ёки ҳеч бўлмаса Ўткир Ҳошимовнинг "Икки эшик ораси" даражасидаги асарлар яратилмаяпти? Ўткир Ҳошимов эндигина асарларини чоп этганида Абдулла Қаххорнинг унга ёзган мактуби, оқ фотиҳа берганлигини биламиз. Нима учун шундай ярқ этиб чиқаётган ёзувчилар кўзга ташланмаяпти?
Шохжаҳон, Сеул, Жанубий Корея

Саломат Вафо: Менимча, бундай дейиш тўғри эмас. Ўзбек адабиётида яхши асарлар яратилаяпти. Абдулла Қодирий, устозимиз Ўткир Ҳошимов ижодини айтадиган бўлсак, уларнинг асарларини кенг омма тушуна олади.
Бизнинг адабиётимизда кейинги даврларда сюрреализм, абсурд, яна ўша психологик тадқиқотга эга бўлган, лозим бўладиган бўлса, постмодерн деган йўналишларда асарлар яратилаяпти. Булар инсоннинг бевосита руҳий оламини тадқиқ қиладиган асарлар.
Кўп ёш ёзувчиларимиз бу йўналишда экспериментал тадқиқот маъносида асарлар яратишаяпти ва улар жуда муваффақиятли чиқаяпти, деб ўйлайман. Масалан, Назар Эшонқул, Исожон Султон, Улуғбек Ҳамдам, Луқмон Бўрихон, Зулфия Қуролбой қизи, Меҳринисо Қурбонова, кўп дўстларимизнинг асарларини айтишимиз мумкин. Назарнинг "Маймун етаклаган одам" ҳикояси ва Исожоннинг жуда бир жозиба билан, халқона ёзилган ҳикояларини бемалол жаҳон адабиёти намуналари билан тенглаштириш мумкин...

Навоийни тушуниш ҳақида бизда кўп мунозара бўлади.
Яъни, Навоийни тушуниш учун, Навоий омма даражасига тушиши керакми ёки омма Навоийни англаши учун Навоий даражасига чиқиши керакми?
Шундан келиб чиқиб, бу масалага ҳам, интеллект, бадиий савия, дид жиҳатидан ёндошиш керак. Лекин, ўйлайманки, яқин орада ўзбек адабиётимизни дунё танийди ва тан олади.

[Masud Mahsudov]

«...изм»лардан «ҳирсизм»га... Ёхуд адабиётдаги ахлоқсизликлар» номли мақолани барча муштарийларимиз ўқиган эдилар.
Ёзувчи Саломат Вафо
Ассалом алайкум. Сиз ўзбек адабиётидаги "Илк эротик ёзувчи" деган "унвон"дан фахрланасизми ёки уяласизми? Адабиётимизга бундай йўналишни олиб киришдан мақсадингиз нимада? Хусусан, АҚШнинг Айова Университети сайтида чиққан "Ўзбекистонда эротик адабиёт" мақолангиздаги фикрлар, хусусан бир асарингизда ёритилган очиқ саҳналарни санъатга йўйганингиз мамлакатимизда Маънавиятга асосланган жамиятнинг ривожланишида қанчалик муҳим, деб ўйлайсиз?
Масуд Маҳсудов
Саломат Вафо: Шу саволни олдин ҳам мана шу йигит, мухлисимиз менга берганлар, эсимда бор. Раҳмат саволлари учун, ўшанда ҳам бемалол жавоб берганман. Ўзимни эротик асарлар намоёндаси деб билмайман. Мен очиқ айтишим мумкин, мен бир ўз фикрини реал баён қилиш имконига эга бўлган одам, потенциал фикр, интеллектга эга бўлган одам сифатида айтмоқчиманки, ўзимни аёл ёзувчилар ичида ҳам, эркак ёзувчилар ичида ҳам энг миллатпарвар ёзувчи ҳисоблайман. Реал ҳаётимда ҳам, ижодимда ҳам шундай муаммоларни кўтариб чиққанман, ҳали ўқиб кўришар.

Саволимга тўлиқ жавоб олмадим, жавоб берувчи савол бир ёқда қолиб, ўзини мақташга ўтиб кетган, ваҳолангки, ўзларича адабиётимизда "янгича йўналиш"да ижод қилаётган мана шундай ёзувчилар яланғоч адабиётнинг халқ орасида оммавийлашишига катализаторлик қилишмоқда. Чин АДАБиётнинг ранги, нафаси, жозибаси аста-секин йўқолиб, ўрнини қандайдир беҳаёлик, кимнингдир қоғозга ўралмаган ички кечинмалари эгаллашидан қўрқаман...

[Feruza Rahmatova]

Бадиий адабиёти ва унинг муаллифлари патосоциология ва патопсихология учун бетакрор манбадир.

[Feruza Rahmatova]

Бадиий адабиёт ва адабиёт аҳли (ёзувчи, шоир, драматург,адабий танқидчи, бадиий публицистика вакиллари) патосоциология ва патопсихология учун бетакрор манбадир.

[Nigora Umarova]

Юқорида таъкидланган мақолага сабабчи бўлган қуйидаги ҳикояга қандай фикрдасиз?

Salomat Vafo



Саломат Вафонинг "Оворанинг кўрган-кечирганлари" асари ҳақида ёш тадқиқотчи, адабиётшунос Шаҳноза Назарованинг фикрлари:

КАРАТАТИ ЯПРОҒИ
(Саломат Вафонинг "Оворанинг кўрган кечирганлари"
романини ўқиб)

Японияда каратати дарахти ўсади. Унинг ўзига хос хусусияти шундаки, унга бошқа ҳар қандай дарахт новдасини пайванд қил¬манг, барибир каратати япроғини чиқараверади. Инсон ҳам бирор мавжудотга, ҳатто ўз-ўзига ўхшамайдиган яралмиш. У аввалдан ёлғиз яратилган, балки унинг қудрати ёлғизлиги ва ёлғизликдаги ўй-кечинмаларидадир. Инсон ёлғизлигини тушунган дақиқалардан адабиёт бошлангандир, эҳтимол. Биз умр бўйи одамлар орасида бўламиз, ёлғизлик нега? Биз киядиган оёқ кийимимизнинг ўлчами миллионлаб одамларда бор, ёлғизлик нега?
Гап шундаки, бизнинг юрак ўлчовимиз бошқа бир юрак ўлчови билан бир хил эмас. Биз ёлғиз ибодат қиламиз, ёлғиз хато қиламиз, ёлғиз тавба қиламиз. Шу маънода адиба Саломат Вафонинг «Ово-ранинг кўрган-кечирганлари» романи қаҳрамони Салтанат карата-тига ўхшайди. У доимий интилишда – издиҳом билан ҳаракатла¬нади, одамлар ичида яшайди, аммо ботинида оқиб турган мусиқаси фақат ўзигагина хос бўлган оҳангларда янграйди, дардлари оло¬мондек қадам ташламайди: «...ўзимга келганимда оломон ичида ке¬тиб борардим. Нафасим бўғзимга тиқилар, қўлимдаги целлофан хал¬та оғирлик қиларди. «Андижонда ўт ёқсам, Фарғонада тутуни, Бу дунёда бормикан, мендай бағри бутуни».
Қаҳрамон банд этган маконда доимо шамол эсиб туради. У шамолини ўзи билан олиб юрадиганлар хилидан. Атрофидаги бор одамларни, нарсаларни шамоли билан тебратади ва ўзининг ша-молида совурилиб боради... Машҳур олмон мутафаккири Гёте ёза¬ди: «Инсоннинг тавба-тазарруга бўлган эҳтиёжи ҳеч қачон йўқол-майди». Демак, гиря жанридаги адабиёт ҳам тўхтаб қолмайди. Асар бутунича қилинган хатоларни айтиб йиғлашдан иборат. Йиғи бор жойда мазах ва кулги ҳам бўлган. Бироқ инсонга чекинар эканмиз, йиғи ва йиғламоқдан орланиш телбаликдир. Овора бегона эмас, биз-нинг унутишни истаган бир қисмимиз, холос.
Адабий асарларда, одатда, қаровсиз, ҳувиллаган тўзғин хонага асарнинг якуни ёки ибтидоси қамаб қўйилган бўлади. Саломат Вафо «Овора»си қамалиб ўтирган ибтидонинг ёруғликка, эркка ўзи¬ни уриши билан бошланади. У психоаналитик Эрих Фром тили билан айтганда, хавфсизлик, адолат, озодлигига эришиш орқали ҳаёт¬га бўлган муҳаббатини, яшовчанлигини сақлаб қолишни истай¬ди. Бу жараёнда оворани танланган умрлик йўлдоши тарк этади. Бунинг сабаби аён: у ўзини қутқариш учун ўзига чўкиб бормоқда, ёлғиз чўмиб бормоқда.
Асар бошланишидан бир янгилик хуруж қила бошлайди: биз тақдири муаллиф қўлида ёзилган адабий қаҳрамонларга ўрганиб қолган эдик. Улар ўз қаричларидан каттароқ ўлчамларни қачондир англаб етар ва излай кетишарди. Адиба бу КУЧни қаҳрамоннинг ёнига тушириб, қисмати билан юзлаштириб қўйди. Овора Арслон Озодий билан юзлашдию яшай бошлади. «Саҳро ибодати»дан қисматни ҳижжалаб ўқий бошлади. Ҳаёт тилсимларга, ёлқинларга тўла саҳродир. Унда Салтанат гуноҳ-савоблари билан ибодатда, саждада: «Деворларга «Саҳро ибодати» осилганмиш. Бутун дунё ибодатдан иборат эмиш. Қўлёзмага кўзи тушди: «Аёлнинг юзида қуёшнинг сўнгги нурлари жилваланарди. Унинг қартайган вужуди қум барханлари билан уйғунлашиб кетган эди”.
Салтанат мавҳум пардалар панасидан, «Уммон ортидан, баҳри уммонлар устидан, кимсасиз кенгликлар ва тоғлар узра» Султонбекни – ягона яхши одамни ахтаради. Унинг бу ҳолати инг-лиз идеалист файласуфи Давид Юмнинг: «Ҳаётни ақл эмас, одат бошқаради» деган фикрини ёдга солади. Инсон телбаларча ўзидан улуғроқ кучни (аслида у учун ўзидан улуғроқ куч йўқ), жами эзгу фазилатлар тақиб қўйилган одамни (аслида бундай одам йўқ) умр бўйи кутади. Сал¬танат бора-бора руҳ, ақл сўзи эмас, қобиқлар – одат¬лар измида яшаётганини сезиб қолади. Ўзбек адабиётида «ке-зиниб юрган» бошқа адабий қаҳрамонлардан фарқли равишда аёл бўлиб қобиқни ёриб чиқишни, модомики одатлар шунчалар зарур бўлса, у инсонлиги билан одатга айланишни истайди.
Салтанатни илмилиқ ҳаёт қониқтирмайди. Бу муҳитда у вазият яратишга ожиз. Ижтимоий мавқе унинг аёллик мавқеига тажовузда. Унинг ичида нимадир шувиллайди, шовуллайди, ғичирлайди. Бу овоз¬лар унинг ясама қиёфасини сидириб ташлайди. Адиба аёлнинг истаклари, кечинмалари, ҳисларини бўрттириб эмас, борича кўрса-тади. Яланғоч ҳақиқат ўқувчининг тафаккурига санчилаверади. Шунинг учун ҳам асар хотиржам ёки мароқ билан ўқилмайди. Ўй-лашга, ҳаракатга ундайди. Кимнидир қутқаргинг, кимнидир таҳ-қирлагинг келади.
Салтанат ўзидан орланади, имконсизлигидан жирканади. Буни унинг атрофдагиларга бўлган муносабатидан ҳам билиш мумкин. У ижарачи кампирни кўрганда шундай ҳисларни туяди: «Ичимда бир нимарсалар «шувиллади». «Буқаламун кампирга яна нима ёқмади? Худойим-а?!» Дунёга тўғрича назар солишни бошлаган, юзидаги ниқобни олиб ташлаган Салтанатнинг руҳи яланғочланиб қолади, таъсирларга берилиб кетади, ён-верини ўз хоҳишларининг жасади би¬лан тўлдириб ташлайди: «Миямга "Гуп-п" этиб қон уради, ҳа¬лиги дунёни ўзгартириш жасоратидан асар ҳам қолмайди".

[Nigora Umarova]

Аёл бир вужудда бутун бир миллат кечмишини яшаб ўтяпти. Жамиятдаги ҳар қандай дарднинг, юкнинг илк қамчиси аёлга «на¬сиб қилади». Уни таҳлил этиш энг нозик инсоний, ижтимоий дард¬ларни ҳам ифода эта олиш имконини беради. Салтанат дейди: «Онгим¬нинг ҳам жони оғрийди». Онг – руҳ, тафаккур, шуурнинг ибтидосидир.
Салтанат мисолида аёлнипг энг нозик туйғуларига юққан ру-ҳидаги, тафаккуридаги, ҳатто абсурд ҳолатидаги дардлари кўрсати-лади.
Аёлнинг бола тушириш жараёни ўзбек адабиётида бу асарга қадар даҳшатли ва очиқ бадиий ифода этилмаган. Мурғак «одам¬ча»-ни ҳаётдан она қўллари билан маҳрум этиш ўзбек аёлининг икки умрига етгулик дарддир: «Бўронда аёлнинг қўзларига мисоли косадай... қум тўлди... Дунё кашф этилмаган ҳарфлардан иборат эди. Дунё қум аралаш қонга ботади. О, болам, ўлмаганда ким бў¬лардинг? Онангдай бахтсиз қўшиқчими ёки машҳур мусаввирми? Ё пулдор тижоратчими?.. Мен-н ўғлимдан, тилимдан айрилдим. Ша¬моллар уйғонди, уйғонгин, болам. Танангда илонлар, уйғонгин, бо¬лам. Тилингни чаёнлар еганди, болам».
Асар охирги нуқгага қадар ҳаётга бўлган ўжар ташналик билан ёзилган. «О, ўзимни қаерга олиб қочишни билмасдим». Ўзини ўзидан, ўзини ўзгалардан қутқаришга бўлган ўзбек аёли¬нинг овози қабристонлар, бозорлар, қамоқхоналар, шифохоналар деворлари оралаб таралиб, акс-садо беради. У тирик қолишни, кимгадир керак бўлишни истайди. Турмуш ўртоғига, қайнонасига, овсини-ю, қай¬на-касига яхшироқ кўринишни, ота-онасини «чиққан қиз» бўлиб хо-тиржам қилишни истайди. Энг муҳими, севилишни, тоза, таъмасиз меҳр билан ардоқланишни орзу қилади, тинимсиз муҳаббат излай¬ди, муҳаббатга лойиқ топмаган дақиқаларда ўзини лаънатлайди, оддий бир аёл бўлиб бахтни туйишни хоҳлайди.
Асарнинг бундай саҳифаларини ўқиб, ўзбек адабиёти учун аёл тилсимлигича турган экан-да, деган фикрга борасиз: «Қўшни супада эркаклар жимгина ўтириб таом ейишар, келишган, дўппи кийган, афтидан, бахтли Санамжоннинг эри пойгоҳда қовушмай¬гина ўтирарди. Кўзга кўринмас, ғалати не бор экан, а? Ич-ичимдан ўзгалар бахтига ҳавас қилаётганимни ва нега шундай бахт менда йўқ дея ўкинганимни англаб қолдим. Ўзимни, яъни бир вақтлар Аббос Сулаймондекларни ғулувга солган гўзаллигимни синаш учун «янги ўзбек»ка тикилиб турдим. У биров тикилиб турганини анг¬лагандай «ялт» этиб қаради. Икки-уч сония нигоҳидан кўзимни узмай турдим. Йигит дош беролмай ерга қаради. «Телбаман. Худо урган телба. Сендай чўлоқда ҳам кўнгил борми? Яхшиям, ўти¬риб¬ман, нотаниш одам ҳассаларимни кўрмайди. Қабристонда кўнг¬линг тўғри бўлсин ҳеч бўлмаса. Дайди хотин».
Кун тунни маҳв этганидек моддият руҳни, руҳ жисмни, онг шуурни енгиб боради. Балки шунинг учун ҳам немис файласуфи Артур Шопенгауэр «Мен ва менинг вақтим: бир-бирига сира тўғри келмайди» деб ёзгандир. Инсон ўзи билан келиша бошлаган дақи-қадан хотиржамликка эришади, аммо бунинг имкони йўқ, яхшики имкони йўқ. Акс ҳолда, унинг эртадан умидлари ҳам, яшаб Юрга-нига сабаб бўлаётган армонлари ҳам, кимлигини ёдга солиб туради-ган дардлари ҳам «буғланиб кетади». Одам оламидаги келишмов-чиликлар қиёфасини ўзгартирса-да, туганмайди, яъни унинг ҳаёти, оворалиги ниҳоясиздир.
«Нопок» ҳаводан симириб юрган одамнинг покиза тоғ ҳавосига кўникиши қийин бўлади. «Бошқа олам измидаги қора ҳаёти» хоти-маланган Сал¬танат ҳам шундай ҳолга тушади, озодликнинг тоза ҳа-восидан оғринадиган даражага келиб қолади: «Дунё, қўрқинч ис¬кан-жасига олган тасаввуримга сиғмаётганди дунё. Кўзим ҳудудга ўр-ганиб қолгани учун боладай ҳаяжонланардим». Инсоннинг таҳ¬қир-ланиши, ўз озодлигидан бегоналашиши фожиаси аёл тимсолида тадқиқ этилган бу романда.
Адабиётимиздаги илк тажрибалардан бўлгани боисмикан, асарда бироз оқсаш, бироз зўриқиш сезилади. Сал¬танат бир танада бир нечта аёл қисматини ташигандек. У мардикор, у бедаво касал, у маҳбус, аммо роман камчиликлари билан ҳам аёллик дунёсини кашф этиш йўлини бошлаб берди, аёл ўзгарувчан, қиёфалари бисёр, кўп қиррали мавжудот эканлигига ўзбекча ишора бўлди.
2008