Ўзбек мусиқа меросини тўпловчиси: Юнус Ражабий

[Nigora Umarova]

Дейдиларким, бебахолик нишони булмиш инжу, гавхарларни уммон тубларидан гаввослар чексиз машаккат чекиб терар эмишлар. Улар улкан умид ва жасорат "яроги" билан куролланган холда дахшатли нахангларни оралаб, бурама чангалли улкан ургимчаклар, бошка йирткичлар комидан хайикмай, йиккан ноёб гавхарларини сув катламларидан ер сатхига-инсонлар кошига олиб чикадилар. Шунинг учун хам у тошлар бекиёс кимматли. Узук ва сиргалварга куз, безак, кошоналарга накш булиб, кишилаор хавасини уйготармиш бу жавохирлар...
Баъзи ижодкор инсонларнинг юрагини хам дурдоналар тула денгиз тубига киёс килиш мумкин. Калб каъридаги бебахо бойликни ардоклаб, уни халк хазинасига кушиш орзусида яшайдиган ажойиб ижодкор инсонлар борки, улар элда хамиша эъзозланади.
Узбек мумтоз ва халк мусикасинингулкан арбоби, бугунги кундаги узбек хонанда ва созандаларининг оксоколи, суз, соз, овоз сохиби Юнус Ражабий ана шундай инсонлардан эди.

Навбатдаги сухбатимиз узбек миллий мусикасига, Макомга хамда Юнус Ражабийнинг фаолиятига багишланади мухтарам Форумдош!.

Сизни кизиктирган саволларни колдирсангиз жавобни мусика илми алломасининг фарзанди, Узбекистон халк хофизи Хасан Ражабий жавоб берадилар.

[Tulkin Yusupov]

Иложи бўлса, Юнус Ражабий ҳаёти ва ижоди билан қисқача таништириб ўтсангиз.

Саволлар ҳали давом этажак . . .

[Nigora Umarova]

Юнус Ражабий 1897 йили 5 январда Тошкентда таваллуд топган.
Юнус Ражабий бастакор, хонанда ва созанда(най, дутор), узбек мусика меросининг тупловчисидир. Узбекистон халк артисти(1953), Узбекистон ФАнинг академиги(1966). Мадрасада, кейинчалик Туркистон халк консерваториясида (1919-23), Тошкент Олий мусика мактабининг тайёрлов курси(1934)хамда Москвада ташкил этилган бастакорлар курси(1940-41)да таълим олган. Дутор чалишни Мирза Косимдан, кейинчалик узбек мумтоз мусика меросини Ш. Шоумаров, хожи Абдулазиз, Туйчи Хофиз, Домла Халим Ибодовлардан урганган.
Самарканд педагогика билим юртида мусика укитувчиси(1923-25), Самарканд театрининг мусика рахбари(1925-27), Узбекистон радиокомитети кошидаги халк чолгу асбоблари ансамбли(кейинчалик халк чолгулари оркестри)ташкилотчиси ва бадиий рахбари(1927-42, 1945-59), Янгийул театри мусика рахбари(1942-45), Узбекистон телерадиосининг "Маком ансамбли" ташкилотчиси ва бадиий рахбари(1959-76) каби масъулиятли лавозимларда ишлаган.
Ёшлигиданок ширали ва таъсирчан овозга эга булган истеъдодли хонанда ва мохир созанда сифатида танилган. Унинг репертуаридан маком парчалари, "Гиря", "Ушшок", "Куча боги", "Эшвой", "Курд", "Каландарий", "Гулёр-Шахноз", "Баёт", "Дугохи Хусайний", "Чоргох", "Мискин", "Насруллойи" каби ашула ва куй туркумлари урин олган. У бир канча кадимий узбек халк куй ва ашулаларини кайта ишлаб, тиклаган: "Субхидам", "Ёлгиз", "Сайкал", "Фигон", "Ораз", "Беги Султон",..
Ижрочилик фаолиятини бастакорлик билан биргаликда олиб борган Юнус Ражабий узбек мусикали драмасининг шаклланишига мухим хисса кушган. Дастлаб "Фарход ва Ширин"(Хуршид, 1922-25, Ш.Шоумаров билан хамкорликда), "Лайли ва Мажнун"(Хуршид, 1926), "Рустам" (У.Исмоилов, 1933), "Аваз"(А.Хидоятов, 1935), "Холисхон"(Хамза, 1940) каби спектаклларга халк ашулалари асосида куйлар басталаган. Кейинчалик Б.Надеждин билан хамкорликда "Касос"(Амин Умарий, Уйгун, 1941), Н. Миронов билан Кучкор Турдиев (С.Абдулла, Чустий, 1942), Г. Мушель билан "Муканна"(Хамид Олимжон, 1943), О. Халимов билан "Нодира"(С.Косимов, Я. Маматхонов, 1942-43), Б. Зейдман билан "Угил уйлантириш"(Х. Гулом, 1964), Сайфи Жалил билан "Навоий Астрабодда" (И. Махсумов, 1968) сингари мусикали драмаларни яратган. У "Зайнаб ва Омон" операси (1958; Б. Зейдман, Д. Зокиров ва Т. Содиковлар билан)нинг ёзилишида иштирок этган. Юнус Ражабий шунингдек, "Фабрика ялласи", "Бизнинг даврон", "Мирзачулда туй", "Узбекистон", "Янграсин Гулёр", "Дугоналарга", "Кадах", "Кошки", "Гул сочар", "Жудо", "Раъноланмасун", "Чапандоз" , "Куйгай" каби кушик ва ашулалар, "Уйин баёти", "Уйин дугохи", "Пахта" сингари ракс куйлари яратган.

[Nigora Umarova]

Юнус Ражабийнинг, айникса, узбек мусика меросини туплашдаги хизматлари катта. У 1935 йилдан халк куй ва ашулаларини нотага ёза бошлаган. Натижада Е. Романовская ва Илхом Акбаров тузган "Узбек халк кушиклари"(1939) тупламидан Юнус Ражабий нотага олган 29 та халк мусика намунаси урин олган. 1955-59 йилларда Юнус Ражабий беш жилдли "Узбек халк мусикаси"(И.А.Акбаров тахририда) тупламини нашр эттирди. Унга мингга якин турли жанрдаги узбек(бир канча тожик, уйгур) куй ва ашулалари, Бухоро Шашмакоми, Фаргона-Тошкент маком йуллари, катта ашулалар, 20-а. бастакорлари(Хамза, К. Жабборов, Н. Хасанов, С. Калонов, Ф. Содиков, Т. Жалилов, М. Мирзаев ва б.) нинг асарлари киритилган. "Маком" ансамбли билан ишлаш жараёнида Юнус Ражабий Шашмакомнинг олти жилдли янги нашрини (1966-1974, Ф. Кароматов тахририда) хамда грампластинка ёзувлар мукаммал тупламини (Тошкент граммёзувлар студиясида, 1970 йиллар) тайёрлади. Т. Содиков, Д. Зокиров, Д. Соаткулов, Ф. Содиков, Н. Хасанов, К. Жабборов, С. Калонов, К. Муминов, О. Имомхужаев, Б. Довудова, К. Исмоилова, О. Алимахсумов, Т. Алиматов ва бошка санъаткорлар Юнус Ражабийнинг шогирдларидир.
Юнус Ражабий Хамза номидаги Узбекистон Давлат мукофоти лауреати(1971), "Буюк хизматлари учун" ордени (2000) билан мукофотланган. Узбекистон телерадиоси кошидаги "Маком" ансамбли, Жиззах мусикали драма ва комедия театри, Тошкент мусика педагогика билим юрти, Тошкентдаги кучалардан бири, метро бекати Юнус Ражабий номи билан юритилади. Унинг хаёти ва ижодига багишланган "Юнус Ражабий"("Узкинохроника" студияси, 1967; "Узбектелефильм" студияси, 1990), "Умр дафтари" (Узбекистон телевиденияси, 2001) фильмлари суратга олинган.

[Nigora Umarova]

https://img.uforum.uz/images/9243622.gif

Юнус Ражабий. 1926 йил.

https://img.uforum.uz/images/1162747.gif

Йиллар ва йуллар... 1976 йил


https://img.uforum.uz/images/1106673.gif

"Шашмаком"ни нотага солиш жараёни.

https://img.uforum.uz/images/6451272.gif

Уш театрининг артистлар ва созандалари билан "Фарход ва Ширин" мусикали драмасини тайёрлаш жараёни. Уртада режиссёр Кудрат Хужаев. 1930 йиллар.


https://img.uforum.uz/images/3686712.gif

Шогирдлар- Кимматхон Борухова, Коммуна Исмоилова, Сирож Аминов, Борух Зиркиев, Ориф Алимахсумов, Ортикхужа Имомхужаев, Карим Муминов, Шокиржон Эргашевлар даврасида. 1960-йиллар.

[Umida Shodiyeva]

Assalomu alaykum!
Hurmatli Hasan Rajabiy akaga savollarim quyidagicha:
Ajdodlaringizning aksari san'atkorlardir. Hofiz bo'lib yetishishingizda ana shu muhit qanday ahamiyat kasb etdi?

[Husniddin Ato]

Shu o`rinda Yunus Rajabiy ijrolaridagi Farg`ona-Toshkent maqomlaridan "Dudoh Husayniy 1" ni tinglashga taklif etaman. Aslida "Dugoh husayniy" Hazrat Navoiy g`zallari bilan kuylanadi. Sizlarga havola etayotgan xonishning ohangi "Dugoh husayniy"ning o`zginasi. Ustoz Yunus Rajabiy bir qancha asarlarga o`zlari boshqa g`azallarni ham qo`yib kuylaganlar. misol uchun Shashmaqom Nasr (ashula) bo`limidagi bir ko`pgina for-tojik g`azallariga o`rniga o`zbek mumtoz shoirlari g`azallarida foydalanganlar. Ushbu xonish ham ana shunday ijodlaridan bo`lsa ajab emas.
Masalaga oydinlik kiritishga sabrim chidamagani uchun meni ma'zur tutgayasizlar degan umiddaman.

Ushbu yozu taxminan 1960 yillarga to`g`ri keladi.

http://www.classicmusic.uz/music/www.classicmusic.uz_Yunus%20Rajabiy_Dugoh%20Husayn iy.mp3

[Husen]

Савол: Ражабийлар сулоласининг ёш вакили - Азиз Ражабий ижодига шахсан ўзинггиз қандай баҳо берасиз?

[Lutfillo Tursunov]

Саволим қуйидагича:
- Тарихимизда шундай буюк шахслар ўтганки, уларнинг ҳар бирининг меросини ўрганадиган алоҳида институтлар ташкил этса арзийди...
Қанчадан-қанча аждодларимиз меъроси чуқур ўрганилмай қоляпти. (Кореяда битта салат турини ўрганадиган алоҳида институт фаолият кўрсатар экан!)
Худди шундай, Юнус Ражабий ва мақомчилигимизни ўрганадиган мактаб яратиш зарурмасмикан?! Шундай мактаб яратилсаю, сиз ва сиз каби мақомимизни, хусусан, Юнус ота яратган улкан меъросни яхши биладиган устоз санъаткорлар ёшларимизга ҳақиқий санъатимизни ўргатсалар жуда яхши иш бўларди, назаримда. Албатта, ҳозир ҳам устоз санъаткорларимиз ёшлардан ўз билимларини аяшмаяпти. Лекин ҳар ким ўз ҳолича, ўз имконияти даражасида амалга ошириб келяпти, бу ишни. Агар ҳақиқий кучли мақомчилик мактаби тузилса, вазият умуман бошқача кўриниш олармиди... Ёшларимизнинг мумтоз мусиқага меҳри янада ортармиди...

[Husniddin Ato]

Савол: Ражабийлар сулоласининг ёш вакили - Азиз Ражабий ижодига шахсан ўзинггиз қандай баҳо берасиз?
Shahsan meni U qadar qanoatlantirmaydi agarda Aziz Rajabiyni sa'ankorlar avlodidan ekanligini hisobga olmasak. Umuman qanoatlantirmaydi agarda bu xonandani Yunus Rajabiy nabirasi ekanligini inobatga olsak.

Ba'zi bir kliplarini ko`rganman. Qayta ko`rishga or qilaman.

Ps: Undan tashqari,
"Yolg`ondan qo`rqqan odam haqiqatning orqasiga berkinadi". Jerko Petan (adashmasam).

Uzr, savolingiz aslida kim uchun ekanini u qadar anglolmadim.


Худди шундай, Юнус Ражабий ва мақомчилигимизни ўрганадиган мактаб яратиш зарурмасмикан?! Шундай мактаб яратилсаю, сиз ва сиз каби мақомимизни, хусусан, Юнус ота яратган улкан меъросни яхши биладиган устоз санъаткорлар ёшларимизга ҳақиқий санъатимизни ўргатсалар жуда яхши иш бўларди, назаримда. Албатта, ҳозир ҳам устоз санъаткорларимиз ёшлардан ўз билимларини аяшмаяпти. Лекин ҳар ким ўз ҳолича, ўз имконияти даражасида амалга ошириб келяпти, бу ишни. Агар ҳақиқий кучли мақомчилик мактаби тузилса, вазият умуман бошқача кўриниш олармиди... Ёшларимизнинг мумтоз мусиқага меҳри янада ортармиди...


Ehtiyoj shart emas. Bu faoliyat bilan Davlat Konservatoriyasi shug`ullanadi va u yerda sharoit yeratli buning uchun.
Xususiy maktab tashkil etish esa juda murakkab masala.
Yoshlarning mehrini orttirish uchun avvalo matbuot va media tashkilotlar vaziatni to`g`ri IDROK qilishlari talab etiladi. Shart va zarur.

Yana ..... .. ..... . ... .. . ...... .. . . ........ . .. ..... . Shunaqa gaplar.

[Lutfillo Tursunov]

Ehtiyoj shart emas. Bu faoliyat bilan Davlat Konservatoriyasi shug`ullanadi va u yerda sharoit yeratli buning uchun.
Концерваторияда балки мақом йўналишида жуда яхши таълим берилар(менинг бундан хабарим йўқ), лекин мен Юнус Ражабий ижодини ўрганадиган мактаб ҳақида сўз очгандим. Бундай ўзига хос мактаблар ташкил этиш ва буюклар ижодини авлодлардан-авлодларга етказиш анъанаси йўлга қўйилса яхши эмасми?!
Xususiy maktab tashkil etish esa juda murakkab masala.
Албатта, ҳар бир савобли иш қийинчилик билан амалга оширилади (чунки савобли иш тижорат эмас, моддий фойда олинмайди), лекин бу қилиниши керак бўлган иш деб ўйлайман. Бу масалада Ҳасан аканинг фикрларини билишни истардим.

[Nigora Umarova]

Албатта, ҳар бир савобли иш қийинчилик билан амалга оширилади (чунки савобли иш тижорат эмас, моддий фойда олинмайди), лекин бу қилиниши керак бўлган иш деб ўйлайман. Бу масалада Ҳасан аканинг фикрларини билишни истардим.

Хурматли Хасан Ражабий хам Ражабийлар ижро мактабини яратиш хакида фикр билдиргандек булгандилар.
Саволингизни укиб кургач, албатта жавоб кайтарадилар, деб умид киламиз.

[Husen]

Савол: Ражабийлар сулоласининг ёш вакили - Азиз Ражабий ижодига шахсан ўзинггиз қандай баҳо берасиз?
Shahsan meni U qadar qanoatlantirmaydi agarda Aziz Rajabiyni sa'ankorlar avlodidan ekanligini hisobga olmasak. Umuman qanoatlantirmaydi agarda bu xonandani Yunus Rajabiy nabirasi ekanligini inobatga olsak.

Ba'zi bir kliplarini ko`rganman. Qayta ko`rishga or qilaman.

Ps: Undan tashqari,
"Yolg`ondan qo`rqqan odam haqiqatning orqasiga berkinadi". Jerko Petan (adashmasam).

Uzr, savolingiz aslida kim uchun ekanini u qadar anglolmadim.


Саволим Ҳасан Ражабийга берилган эди. Ота сифатида ўғлининг ижодига қанақа баҳо беришлари менимча, барча учун қизиқ бўлса керак.
Дарвоқе, мавзуни тўлдириш учун Азиз Ражабий билан бўлган бир интервьюни илова қилай...

Aziz Rajabiy mashhur Rajabiylar sulolasining vakili. Bu san'atkor boshqa ijodkorlar kabi “har kuni yangi qo`shiq” taqdim etmaydi. O`ziga xos uslubda “jimgina” ijod qiladi. Qarangki, 7-8 fеvralda “Zarafshon” konsеrt zalidagi konsеrt dasturi haqida ham ortiqcha “gap – so`z” bo`lgani. Inson sifatida ko`pchilik, madaniyatli, tarbiyali yigit, dеgan xulosani bеradi. Fikrlaridagi dadillik va millatparvarlik tеzda e'tiboringizni tortadi.

— Nima uchun “Zarafshon” konsеrt zalini tanladingiz?

— Savolingizni tushundim. To`g`risi bеrilishi rеjalashtirilgan konsеrt haqida rеklamalar bеrilgani yo`q. Chunki buni shunchaki oilamiz va yaqinlarimiz uchun mo`ljallangan dastur dеsam ham bo`ladi. Yaqinda bir akam shunday maslahat bеrdi. Nazarimda ijodimni bir “sinov”dan o`tkazish uchun ham yordam bеradi. Mana shunday dargohlardan so`ng sеkin - sеkin ulug` dargohlarga qadam qo`ysak nazarimda yomon bo`lmaydi.

— Bir nеcha yildan bеri ijod qilasiz... Natijasidan ko`nglingiz to`ladimi?

— 2000 yil ijodimni boshlagan edim. Qarang, 8 yil o`tibdi. Shu davr ichidagi ijodimdan qoniqmayman. Chunki yеtarlicha ijod qildim, yangi - yangi qo`shiqlarni muxlislarga taqdim etdim dеb aytolmayman. Lеkin bеkor ham yurganim yo`q. Shu yillar davomida sahnani, muxlislar e'tiborini, san'atning kuchini yanada chuqurroq angladim. Bilasizmi, ijodkor har kuni yangi qo`shiq yaratmaydi, lеkin har kuni o`zining ustida ishlashga, izlanishga majbur.

— Rajabiylar sulolasiga munosib ravishda ijod qilyapsizmi?

— Bu nom, bu sharif mеn uchun hamisha ulug` va qadrli. Inson sifatida ham, san'atkor sifatida ham hamisha uni oqlashga, unga munosib bo`lishga intilaman. Bobomning qoldirgan ijodiy mеrosidan tortib otamning o`gitlarigacha nafaqat hayotimga balki ijodimga ham singdirishga intilaman.

— Bir ko`rinib, bir ko`rinmay ijod qilasiz? Nimadir xalaqit bеradimi?

— Yo`q, hеch nima xalaqit bеrmaydi. To`g`ri, 2007 yilda nazarimda yaxshi ijod qildik. 2008 yilda biroz tanaffus bo`ldi. Lеkin bu ijod qilmadi, dеgan emas. Faqat tеlе va radiokanallarda ko`rinmadim, qo`shiqlar “aylantirilmadi”. Ammo xalqning xizmatida, turli xil konsеrtlarda bo`ldik. Bu vaqtni bеkor o`tkazmadim. Milliy musiqamizning tarixini o`rgandim. San'atimizda o`rganadigan, uni xalqimizga taqdim etadigan jihatlari juda ko`p.

— Mumtoz san'atimizni yaxshi tushunasiz. Ziyoda “Sayding qo`yobеr sayyod”ni kuyladi. Qanday munosabatdasiz?

— To`g`risi, uning ijrosi mеnga yoqdi. Ustozlar ham Ziyodadan minnatdor bo`lishdi. Xalq - yoshu - qari bu ashulani mеhr bilan tingladi. Bilasizmi, Ziyodani tanishardi. Ushbu ijrodan kеyin muxlisar Ziyodani nafaqat tanidi, balki uning imkoniyatini angladi, bildi. Mumtoz qo`shiqlar bizning qonimizda oqadi. Inson hamisha o`zligiga intiladi. Turkcha, arabcha, hindcha qo`shiqlarni ijro etishimiz kеrak, lеkin avvalo o`zimizning san'atimizni qadrini baland qilib, uni xalqqa yеtganganimizdan so`ng! Agar o`zimizning san'atni bilmasak, bu xoinlik! Chunki san'at xalqning, millatning qiyofasi. Ozodbеk Nazarbеkovning ijodi nеga hammaga yoqadi?! Chunki u o`zimizni, o`zligimizni kuylaydi. Sardor Rahimxon ham milliy uslubdagi taronalari bilan xalqning mеhrini qozondi. Ziyodaning muvafaqqiyatini ham qaysidir ma'noda aynan milliy mеrosga munosabati bilan o`lchasak bo`ladi. Ijodimning ilk kеzlarida mеn ham “Kuygay”, “O`rtar” kabi milliy ashulalarimizni kuylaganman. Hali ham to`y - hashamlarda so`rashadi, kuylasam miriqib tinglashadi. Dеmoqchimanki, xalq o`zining qadriyatlaridan hеch qachon voz kеchmaydi.

— San'atkorlar kundan - kunga ko`payyapti... Bu yaxshimi yoki...

— San'atkor ko`paysa yaxshi, lеkin ijod ham, natija ham shunga yarasha bo`lishi kеrak dеb hisoblayman. Ammo kim bu yo`lni oxirigacha boradi, kim yarim yo`lda qolib kеtadi, yana kimdir bu yo`ldan butunlay voz kеchadi... To`g`ri bugun faqat istе'dod bilan ish bitmaydi. Pul baribir muhim. Shou - biznеsning qonunlari bor. Ko`pincha saviyasiz taronalar moddiy jihatdan “baquvvatligi” bois tinimsiz tеlеradiokanallarda “aylantirilayapti”. Bu o`z – o`zidan tinglovchining qulog`iga, ko`ziga singadi. Natijada u “qo`shiq”ning ham tinglovchisi, xonandaning “muxlisi” ko`payadi. Lеkin bir narsa asl san'at hеch qachon o`lmaydi. U hamisha o`zining qadrini - qiymatini saqlab qoladi.

— Dеmak, “rеklama” muhim?

— Albatta!

— O`zbеkiston xalq hofizi Xasan Rajabiy otangiz. Ular ijodingizga qanday munosabatda?

— To`g`risi, yuqorida aytgan fikrlarimni asoschisi otam! Hamisha ularning mulohazalari mеn uchun muhim! Otamning ijodimga nisbatan har bir aytgan so`zi mеn uchun baho. Odatda tahlil qiladi, xatolarimni, ijroimga munosabatini bildiradi. Eng muhimi hamisha mеni qo`llab - quvvatlaydi.

[Nigora Umarova]

Композитор, академик Юнус Ражабий ва "Шошмақом" ҳақида видеолавҳалар ўзбек ва рус тилларида интернетга жойлаштирилди. (http://utube.uz/search/result?query=%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B0%D0%B1%D0%B8)
Видеолавҳаларни тақдим этганликлари учун композиторнинг фарзандлари ҳофиз Ҳасан Ражабийга ҳамда Юнус Ражабийнинг набиралари Азиз Ражабийларга ўз миннатдорчилигимизни билдирамиз.

[Nigora Umarova]

Мақом зарбларига йўғрилган юрак


Д е б о ч а
Азим шаҳар Тошкентнинг гавжум кўчаларидан бири... Кўча чеккасидаги пиёдалар йўли бўйлаб аллома Юнус Ражабий юриб келмокда... у ҳар бир қадамини юрагининг урушига мослаб олгандек, бир меъёрда қадам ташлайди.
Айтишларича, мақом зарблари инсоннинг юрак урушига ҳамоҳанг эмиш. Юнус Ражабийнинг босган ҳар бир қадамида худди шу ҳолат мужассам топгандек эди...
Айни пайтда, унинг сиймосида ўзбек халқининг асрлар оша босиб келган тарихий йўлининг мусиқий оҳангларга йўғрилган ифодаси бўлмиш мақом куйлари ҳам барҳаёт қадамлар билан юриб келаётгандек эди...
Юнус Ражабий шундай қадамлар билан ўз уйига етиб келди. Эшикни очиб ичкарига киргач, нариги хонага юз буриб: "Онаси, чой беринг!" деди-да, ўз хонасига кириб кетди. У тўғри бориб стол ёнига ўлтирди ва қўлига қалам олди. Дафтар саҳифасида нота аломатлари пайдо бўла бошлади, гўё у мусиқий куй ва оҳангларни ўтмиш бағридан териб олиб, нота белгиси шаклида дафтар саҳифасига тизаётгандек эди.
Юнус Ражабий бутун вужуди билан берилиб ишлар экан, унинг шу ўлтириши худди дур доналарини сархиллаётган ҳазинабонга ўхшар эди.
Дастуруламал
Хонада Юнус Ражабийнинг ёлғиз ўзи... Қўлида анча уринган бир китоб... У китобнинг ўнг қўл томонидаги муқовасини оҳиста очиб, араб ёзувида битилган "Армуғони Хислат" сўзларига кўз югуртирди. Сўнгра у бу сўзлар остига битилган мана бу сўзларни овоз чиқариб ўқий бошлади:

Аҳбоблар бу нусха сизларга армуғондур,
Айланг очиб тамошо гуёки гулистондур.

Юнус Ражабий бу сўзларни ўқир экан, унинг лабларида майин жилмайиш намоён бўлди. У ёшлик йилларини эслади...
1905-йил... Юнус Ражабий саккиз-тўққиз ёшларда. Мана, улар ҳовлисининг ташқарисидаги меҳмонхонага отасининг яқин дўстлари йиғилишган. Яқинда Андижондан кўчиб келиб, Юнус Ражабийларга қўшни бўлган Мирза Қосим ҳофиз танбур чертиб, мақом йулларидан ўқимоқда.
Бу вақтларда ёш Юнус Ражабийнинг ашула ва мусиқага ҳаваси бағоят баланд... Эътиборлиси шундаки, Юнус Ражабий ёш булишига қарамай, бирор куй ёки ашулани бир бор эшитишнинг ўзидаёқ, бошидан-охирига қадар эслаб кола оладиган қувваи ҳофиза соҳиби эди.
Мана, у бир чеккада жимгина ўлтириб, Мирза Қосим ҳофизни берилиб, бутун вужуди билан тингламоқда. Ашула ва куй унинг ёш қалбига сингиб бормоқда. Эртасига у кеча эшитган ашулаларни худди Мирза Қосим ҳофизга айнан ўхшатиб, қайта-қайта куйлайди.
Новза гузаридаги чойхона. Оқшом. Чойхонада одам гавжум. Шу одамлар орасида ўн уч ёшлик Юнус Ражабий отаси ёнида чордона қуриб ўлтирибди. Ўртадаги ёғоч каравотда ўша йилларда жуда машҳур бўлган Мулла Тщйчи ҳофиз, Шораҳим, Шожалил ва Уста Қодир деган хонандалар. Улар навбатма-навбат мақомлардан ўқишади. Ҳар бир ҳофиз ашула бошлаб, бир нафас тўхтаганда, Туйчи ҳофиз: "Ҳў, биродарлар, бу мақомнинг "Ироқ" йўли", деб эслатиб қўяди. Ҳофизнинг бу сузлари ёш Юнус Ражабийнинг қулоғига эмас, юрагига кириб боради.

[Nigora Umarova]

1912-йил... Куз фасли эди. Юнус Ражабийнинг бир ўртоғи уни китоб севарлигини назарда тутиб, унга бир китоб кўрсатди. Кўрсатишга кўрсатди-ю, аммо Юнус Ражабийнинг: "Бир кўрий", деган илтимосига у: “Йўқ!” деб тегажоғлик қила бошлади. Юнус Ражабий яна илтимос килди, бўлмади. Ялинди. Шундан кейингина у: “Ма, фақат тез бўл!” деб китобни унга тутқазди. Юнус Ражабий китоб муқовасини очган ҳамон кўзлари йирик ҳарфлар билан ёзилган "Армуғони Хислат" сўзларига тушди. Кейинги, чиройли зарҳал жадвал тортилган саҳифага майда настаълиқ хатида битилган сатрлардан Юнус Ражабий: "Айламишлар Мулла Туйчи бир ажиб ширин баёз...", "Ва яна хитоби олий қилиб айдиларки, сен...", "...Ҳар ғазалнинг савту мақому оҳангининг тўфасиға (тепасига) ёзуб тартиб риштасиға тизгайсен...", сингари ибораларни шоша-пиша ўқиди. Кейинги саҳифаларни тез-тез варақлади. Қиялатиб ёзилган ғазалларнинг бошланишига "Савти дугоҳ Ҳусайний", "Таронаи дугоҳ" каби мақом номлари ёзиб қўйилган эди.
Юнус Ражабийнинг юрагига чўғ тушди. "Ахир, бу мақомларни Мирза Қосим ҳофиздан, қолаверса, Тўйчи ҳофиз ва бошқа хонандалардан эшита бериб, оҳанглари ёд булиб кетган-ку! Китобнинг ноёблигини қаранг, Туйчи ҳофиз куйлайдиган барча ашулалар тўлиқ жамланган..."
"Булди, энди буёққа бер!" деб ўртоғи Юнус Ражабий қўлидан китобни юлиб олиб, югурганча жўнаб кетди. Ўша куни кечкурун Юнус Ражабий бу китобни отасига таърифлаб: "Шу китобдан битта топиб беринг!" деб ялинди. Охирги сўзларни у деярли йиғлаб гапирди. Ўғлининг "дарди" оғир эканлигини ҳис килган ота Туйчи қилган ота Тўйчи ҳофизга учраб, ўғлининг аҳволи-ҳолатини баён қилди. Тўйчи ҳофиз, мийиғида кулиб: “Оббо Юнусвой-эй! Шунака денг! Майли, ман Хислат эшонга айтаман!” деди.
Орадан икки ҳафта ўтгач, Шораҳим ҳофиз: “Юнусга бериб куйинглар!” деб китобни ташлаб кетди. Қиска муддат ичида Юнус Ражабий бу китобдаги ғазалларни мақом йулларида қиёмига етказиб куйлай бошлади.
Шу тариқа, “Армуғони Хислат” китоби Юнус Ражабий учун мақом бустонига дадил кириш йўлида ўзига хос дастуруламал бўлди.
1960-йиллар... Академик Юнус Ражабий "Шошмақом"ни нашрга тайёрламоқда... Бу олти мақомнинг "Мушкилот" қисмига қараганда, "Наср" кисми устида ишлаш жиддий ёндашиб, ижодий меҳнат қилишни талаб этмоқда. Чунки, баъзи ўринларда мавжуд матнни бошқа матн билан алмаштиришга тўғри келмоқда. Бундай кезларда, у, "Армуғони Хислат" китобини қўлга олиб, саҳифаларни бир-бир очиб, ғазалларни диққат билан ўқийди. Мана, "Дугоҳ" мақомининг "Таронаси"га шоир Хислатнинг уш-бу ғазали олинган экан:

Ҳажринда бас ўлдурма андишаи фардо қил,
Кел, эмди менга жоно васлингни муҳайё қил.

Юнус Ражабий қўлига дуторни олиб бу байтни ҳиргойи қилиб кўрди. "Йўқ, бу тарона...". "Дугоҳ"нинг "Сарахбор”ига қайси ғазални олиш мумкин?!".
У ўзбек шоирларининг ўнлаб китобларини варақлаб, юзлаб ғазалларни кўздан кечирди. Бу орада кунлар кетидан ҳафталар, ҳафталар кетидан ойлар ўтди. Ниҳоят, бир куни Алишер Навоийнинг "Хазойин ул-маоний" девонини варақлаб ўлтириб, ногоҳ кўзи мана бу сатрларга тушиб қолди:

Бағримни тийғи ҳажр ила юз пора қилдилар,
То ёр кўйидин мени овора қилдилар.

Юраги жиз этиб кетган Юнус Ражабий ҳаяжон билан ғазални бир бошдан ўқишга тушди.
Буни қарангки, ғазал мазмунида ифода топган кайфият, куй оҳангида мужассам топган кайфият билан шундоққина ҳамоҳанг эди.
Юнус Ражабий дутор жўрлигида ушбу ғазални "Дугоҳ"нинг "Сарахбор" оҳангида куйлай бошлади. Сўз билан куй худди узукка кўз куйгандек бир-бирига мос келар эди. Юнус Ражабий завқ, билан куйлади. Яна ва яна куйлади. Фақат, эртаси куни бу ғазал мақом оҳангига йўғрилган ҳолда мусиқий белгилар шаклида нота дафтари саҳифасидан ўрин олди.
Аслида, бирор мақомга мансуб матнни алмаштириш осон эмас. Бунда, аввало, мусиқага халал бермаган ҳолда куй ва ғазал мутаносиблигидан ташқари янги, алмаштирилаётган ғазал сузларидаги узун-қисқалигини ҳисобга олиш шарт бўлган бўғинларни ҳам эътиборда тутиш лозим.
Бошқача айтганда, ҳозирги даврдагидек, тайёр шеър (матн)га куй басталанмайди, балки, аксинча, тайёр куйга ғазални санъаткорлик билан мослаш керак. Аммо, бу амалиётни адо этиш жараёнида, бундан-да мураккаброқ, муаммоларга ҳам эътибор беришга туғри келади. Чунончи, аллома Абдураҳмон Жомий мақомлар ҳақида сўз юритиб, улар инсонларга хузур бағишловчи асосий фазилатларидан ташқари яна тингловчиларга ўзгача таъсир этиш хусусиятига ҳам эгадирлар, деб ёзган эди. Жомийнинг қайд этишича, мақомлардан ушоқ, наво кишиларда куч ва жасорат: рост, ирок-хушвақтлик ва қувонч; бузрук роҳавий, зангула-қайғу ва ғурур; хижозий ва ҳусайний-завқ, ва севинч кайфиятларини пайдо қилади. “Ижрочилар-деб ёзган эди Абдураҳмон Жомий-мақомларнинг бу хоссаларини ҳисобга олишлари ва хар бир мақом учун мазмунан мутаносиб ғазаллар танлашлари лозим”.
Абдураҳмон Жомийнинг мана шу сўзларидан келиб чиқиб, Юнус Ражабий "Шашмақом" устида ишлар экан, мақомларнинг ана ўша хосларига жиддий эътибор берган ҳолда, ўзбек шоирларидан Лутфий, Навоий, Бобур, Зебунисо, Атойи, Огаҳий, Нишотий, Мунис, Машраб, Амирий, Нодира, Бону, Ҳувайдо, Фазлий, Муқимий ва бошқа шоирларнинг ғазалларини тан л ад и.
Бироқ, эътиборлиси шундаки, Юнус Ражабий ижодий ишга киришар экан, ҳамиша қулига "Армуғони Хислат"ни олар, саҳифаларни оҳиста варақлар, айрим ғазалларни диққат билан ўқир, баъзи ғазалларни хиргойи килар ва шундан кейингина бошқа шоирлар асарларини ўқий бошлар эди. Шу тариқа "Армуғони Хислат" Юнус Ражабий учун ўзига хос ижодий дастуруламал вазифасини ўтарди.
Ҳозирда "Армуғони Хислат" уй-музейнинг иккинчи қаватидаги жавонда, Юнус Ражабий фойдаланган ноёб китоблар сафида турибди.

[Nigora Umarova]

https://img.uforum.uz/images/mjhuajp6382650.jpg

Исҳоқ Ражабий, Юнус Ражабий ва Рисқи Ражабийлар


Ж а р а ё н

Мўъжазгина хона... Хонанинг деразага яқинроқ, жойида доирасимон стол. Стол атрофида икки-уч стул... Стол устида варақ четлари уриниб кетган нота дафтари. Дафтарнинг ўнг томонида ишлата бериб, қирралари ейилиб кетган ўчирғич, унинг ёнида бир нечта қаламлар, ручкалар ва тиғи очиб куйилган қаламтарош. Шунингдек, қопқоғи очиқлигича қолган кузойнак гилофи. Булардан сал нарироқда эса, чойнак-пиёла. Пиёлага ярим куйилган чойдан майин буралиб буғ кутарилади.
Хона турида пианино. Унинг ёнида ўлтирган Юнус Ражабийнинг қўлида уста Усмон ишлаган дутор. У бир пианино клавишини босади, бир дуторни чертади. Сўнгра дутор қулоғига қўл чўзади.
Шу тариқа, дуторни созлаб олган Юнус Ражабий стол ёнига келиб ўлтиради ва пиёладаги чойдан бир хўплаб" олгач, дутор черта бошлайди. У бутун вужуди билан берилиб, бир куйни бошдан-оёқ чалади. Кейин, куйдан роҳатланган Юнус Ражабий яна бир ҳўплам чой ичади ва дуторни чап қўлида ушлаган ҳолда, унг қўлига стол устидаги қаламлардан бирини олади. Қалам нота дафтари узра чаққон ҳаракат қила бошлайди. Дафтар саҳифасида эса нота аломатлари пайдо бўла бошлайди. Бир-икки сатрни босиб ўтган қалам кутилмаганда таққа тўхтайди. Юнус Ражабий қаламни қўйиб, дутор чертишга тушади. Паст овозда дуторга жўр бўлиб, хиргойи қилади. Тўхтаб, қўлига ўчирғични олади. Қалам билан яна нота аломатларини бита бошлайди. Яна тўхтаб, дутор чертиб кўради. Яна ўчиради, яна ёзади. Яна ва яна дутор чертади, яна ёзади, яна учиради ва яна ёзади.
Шу тариқа, дутор чалиб, яна куйни хиргойи қилиб, дутор пардаси асосида ўзбек миллий куйлари, мақом "мушкилот"ларини нота белгилари воситасида дафтар саҳифасига битади.
Бу жараён бир кун ёки бир ой эмас, балки йиллар, ўнлаб йиллар мобайнида, то умрининг охиригача давом этади.
Эътиборлиси шундаки, Юнус Ражабийга ижод жараёнида хамроҳ бўлган ўша дутор, ўша чойнак ва пиёла, ўша нота дафтари ҳозирда унинг уй-музейидаги ўша стол устида турибди. Улар ўша йилларни ва Юнус Ражабийга хос ижод жараёнини ёдга солади.

[Nigora Umarova]

С а д о қ а т

1967-йил 6-сентябрь... Алишер Навоий номидаги Катта Академик опера ва балет театри. Ўзбек мусиқа маданиятининг деярли барча намояндалари шу ерда. Ўзбек мусиқасининг алломаси Юнус Ражабий таваллудининг 70 йиллиги муносабати билан бу ерда ижодий кеча ўтказилмокда.
Навбати билан саҳнага ўрта бўй қотмадан келган, бошига чакмадўз дўппи кийган, соқол-муйлови ўзига ярашган бир нуроний қария қўлида чиройли дуторни кўтарганча кириб келди. Бу – Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби, машҳур созгар уста Усмон Зуфаров эди. Юнус Ражабий тўрт-беш қадам босиб унга пешвоз чикди. уста Усмон дуторни икки қўллаб ушлаган ҳолда, табрик сўзларини айтиб, Юнус Ражабийга узатди. Юнус Ражабий ҳам икки қўлини чўзиб дуторни ушлади. Ўртада дутор, унинг икки ёнида икки санъаткор, бири созгар, бири созанда. Бу ҳолат бир неча сония давом этди. Аммо, бу сониялар мазмунан минг йиллик тарихни ўзида мужассам этган эди. Чунки, бу сониялар инсон маънавиятининг бебаҳо мўъжизаси бўлмиш мусиқани рўёбга келтирувчи созгар ва созанда бирлигини намойиш қиларди...
Зотан, Юнус Ражабий мусиқа деган мўъжиза кўркам бир дарахт бўлса, созгар унинг илдизи, созанда унинг танаси, куйлар эса унинг ҳаётбахш меваси эканлигини яхши биларди. Шунингдек, у бу дарахтнинг ё илдизи, ё танасини бошқа дарахт илдизи, ёки танаси билан алмаштириш умуман мантиққа зид эканлигини ҳам чуқур идрок қиларди. Шунинг учун ҳам Юнус Ражабий мусиқа маданиятининг миллийлигини таъминловчи созгар ва созанда бирлигига бўлган садоқатини бир умр йўқотмади.

[Nigora Umarova]

М а қ о м н и н г с у в р а т и

Ўтган асрнинг 70-йиллари эди. Ҳамид Сулаймон Алишер Навоий номидаги адабиёт музейида “Ғазал ва мусиқа” мавзусида алоҳида кўргазма (экспозиция) яратишга киришди. Бу ишни ўзига хос ғайрат ва эътибор билан бошлаган Ҳамид Сулаймон, аввалига, бу хусусда, адабиётшунос ва мусиқашунослар билан маслаҳатлашиб илк режа тузди.
Ана шу режага биноан, таниқли мусиқашунос Исҳоқ Ражабов кўргазмага қўйиладиган кўҳна созлар рўйхатини тузди ва бу рўйхат созгар уста Усмонга топширилиб, у билан битим тузилди. Айни чоғда, ясалажак созлар учун ўрик ва ёнғоқ дарахтларининг ёғочлари музейга келтирилди.
Ҳамид Сулаймоннинг ўзи эса Москва ва Ленинград шаҳарларига бориб, у ердаги музей ва кўргазмаларда юриб, истеъдодли рассомларнинг ишлари билан яқиндан танишди ва ўша рассомларнинг ўзлари билан учрашиб, уларни Ўзбекистонга таклиф қилди. Ўша рассомлардан икки киши – Николай Николаевич Баскаков ва Игор Александрович Роздрогинлар 1974-йилнинг баҳорида Тошкентга келишди. Ҳамид Сулаймон ва мен уларни Тошкент аэропортида кутиб олдик. Меҳмонхонага келгач, Ҳамид Сулаймон: “Сизлар йўлдан чарчаб келдинглар. Бугун яхшилаб дам олинглар, иш ҳақида эртага гаплашамиз” – деди. Рассомлар эса: – “Йўқ, аксинча, бизлар йўлда дам олиб келдик. Иложи бўлса, шу бугуноқ ишга киришганимиз маъқул", – дейишди. Шундан кейин, дастлаб Юнус Ражабийнинг уйига боришга қарор қилдиқ. Йўлда кетар эканмиз, Ҳамид Сулаймон маслаҳат тарзида: – “Тўхтамурод, буларни қай бирига Юнус акамни топширсак бўларкин?”, – деб сўради. (Ҳамид Сулаймон рассомлар илғаб қолмасин деган мақсадда “портрет” сўзини айтмади). Мен бундай саволни кутган эдим. Шунинг учун ўша заҳоти:
– Домла, буларни қайси бири хоҳиш билдирса, ўшанга топшириш керак, – деб жавоб бердим.
– Гапинг тўғри, – деди Ҳамид Сулаймон, – ҳақиқатан ҳам санъаткорнинг кўнгли чопмаса, уни минг зўрлаганинг билан фойдаси бўлмайди.
Ҳамид Сулаймонда ажойиб бир фазилат бор эди. У, ниҳоятда, жиддий
масалалар юзасидан ҳам ходимларга, уларнинг ёши ва илмий даражасидан қатъий назар, маслаҳат соларди. Бундай кезларда фикр билдиришга ожизлик килган ходимларни Ҳамид Сулаймон хуш кўрмас, айниқса: “Домла, ўзингиз биласиз” деганларни ҳатто койиб ҳам ташларди. Аслида эса, Ҳамид Сулаймон биз – илмий ходимларни мустақил фикр қилишга чорлар эди.
Юнус Ражабийнинг уйига етиб келганимизда, баҳор қуёши ўзининг ёрқин нурларини саховат билан сочмоқда эди. Юнус Ражабий бизларни хурсанд бир кайфият билан кутиб олди. Ҳамид Сулаймон у кишини рассомларга ўта мақтов сўзлари билан таништира бошлади. Бу сўзларни эшитиб турган Юнус Ражабий майин жилмайиб, ўзига хос овозда:
– Ҳамиджон, мақтовниям ашулага ўхшаб авж пардадан бошлаб бўлмайди. Униям аввал паст пардадан бошлаб, секин кўтарсанг ёқимли бўлади, – дея мутойиба қилди.
Юнус Ражабий сиймосидаги улуғворлик билан қоришиб кетган ўзбекона камтаринлик хонада ҳар қандай тортинишлардан холи эркин бир вазиятни вужудга келтирди. Юнус Ражабий билан Ҳамид Сулаймон ўрталарида бўлаётган ҳазил-мутойибаларни таржима қилар эканман, рассомлар ҳам яйраб-яйраб кулишар, баъзан эса бошларини бир томонга сал эгиб, Юнус Ражабийни синчковлик билан кузатишар эди.
Ниҳоят, Ҳамид Сулаймон суҳбатга жиддий тус бериб:
– Юнус ака, ўша сизга айтган рассомлар мана шулар. Булардан бири сизнинг портретингизни ишлайди. Шунга, энди, ўзиингиз вақт ажратсангиз, – деди.
– Хўп, майли. Локин бу рассомлар фақат мани сувратимни чизса, унда окамла минан Исоқ нима бўлади?
– Уларни ҳам портретларини чизади.
– Якка-якками?
–Ҳа.
– Гапинг тўғри-ку, Ҳамиджон, аммо, бизани биров-бировимизадан ажратмасанг! Ҳаммовзани бирга чизса қандоқ бўларкин?
Кутилмаганда ўртага ташланган бу фикр Ҳамид Сулаймонни тўлқинлантириб юборди ва у зудлик билан рассомларга маслаҳат сола бошлади. Николай Николаевич Баскаков бу фикрни жуда маъқуллади ва рухсат этилса бу ишга киришажагини айтиб, розилик билдирди. Аммо, аввалига, ҳар бирларини алоҳида-алоҳида хомаки портретлари чизиб олингач, бир кун ҳаммаларини биргаликда турганларини чизиш лозимлигини қўшимча килди.
Николай Николаевич ўз фикрларини баён килар экан, Ҳамид Сулаймон майин жилмайиб менга каради. Унинг бу қарашида: “Гапинг тўғри чиқди”, деган маъно бор эди. Шундан кейин, Хамид Сулаймон Юнус Ражабийга мурожаат килиб:
– Юнус ака, сиз айтгандай бўлди, энди ҳаммайлани бир куни музейга таклиф қилиб, ўша ерда сувратнинг умумий кўринишини келишиб оламиз. Унгача майда-чуйда ишларни шу ерга келиб ишлайди, шунга рози бўласиз, – деди. Юнус Ражабий рози бўлгач, бизлар кетиш учун ижозат сўрадик. Юнус Ражабий бизни кўчагача кузатиб қўйди.
Машинада қайтар эканмиз, Ҳамид Сулаймон хурсанд бир кайфиятда: – “Иш яхши бошланди. Энди, сан бу рассомни ёнида бўласан. Сан санъатни тушунасан. Шунийчун бу юмушни санга юклайман”, – деди. Шундан кейин биз Николай Николаевич билан бир неча кун давомида Юнус Ражабий, кейин Рисқи Ражабий ва Исҳоқ Ражабовларнинг уйларига қатнадик. Николай Николаевич аввалига қалам билан, кейин мой буёқ, билан уларнинг хомаки портретлари ва уларга мансуб ашёлар расмини чизиб олди.
Ниҳоят Ражабийларни музейга йиғадиган кун тайин бўлди. Ҳамид Сулаймон уларни кундуз соат ўн иккига музейга келишларини илтимос қилди. Чунки, рассомнинг сўзига кўра, бу вақтда ёруғлик меъёрида бўлар экан.
Николай Николаевич бу кунга жуда катта тайёргарлик билан етиб келди. Бунга қадар у Тошкентнинг тарихий қадамжоларига борди. Деярли барча музейларга ташриф буюрди. Бозорларни айланди. Хатто, айрим тўйларга бориб, хонанда ва созандаларни кузатди. Ўзбек таомларини тотиб кўрди. Мен унинг жуда кўп саволларига атрофлича жавоб бердим. Миллий кийимларимиз, удумларимиз ҳақида кўп маълумотларни айтдим.
Мана, Ражабийлар музейда махсус тайёрланган хонага бирин-кетин
кириб келишди. Ҳамид Сулаймон уларни хурсандчилик билан кутиб олиб,
рассом билан аввалроқ, қилинган келишув бўйича, жой-жойларига ўтқазди.
Ўртада Юнус Ражабий, унинг чап ёнида Рисқи Ражабий, ўнг ёнида эса Исҳоқ Ражабов ўрин олишди. Ҳамид Сулаймон рассом билан улар олдидаги стол устига қўйиладиган ашёлар ҳақида бир муддат баҳслашгач, узр сўраб, чиқиб кетди.
Николай Николаевич ўзига хос жадаллик билан иш бошлади. Шу пайт, Юнус Ражабий мендан қоғоз ва қалам олиб келиб беришимни сўради. Рассом ишлашда давом этаркан, Юнус Ражабий қоғозга араб алифбосида нималарнидир ёза бошлади. Кейин ишора билан мени чақириб: “Бу “Ғазал ва мусиқа” кўргазмасида сувратлари қўйиладиган санъаткорлар руйхати. Ҳамиджон шуларни кўргазмага қўйсин” ,1 деб тайинлади. Николай Николаевич шу куни тиним билмай ишлади ва оқшомга яқин мамнун ҳолда Ражабийларга миннатдорчилик билдирди.
Бу кунларда Игор Роздрогин Қўқон шаҳрига бориб, шоир Чархий портретига хомаки нусхалар чизиб келгач, Тошкентда созгар уста Усмон портретини яратди.
Шу тариқа икки рассом етарли маълумот ва хонаки нусхалар тўплагач, Ленинградга жўнаб кетишди.
Орадан уч-тўрт ой ўтгач, Ленинграддан тайёр суратлар адабиёт музейига келтирилди. Катта ёғоч қути қопқоғи очилди ва эҳтиётлик билан унинг ичидан сувратлар олиниб, музейга кираверишдаги зал деворига ёнма-ён суяб қўйила бошланди.
Ҳамид Сулаймон бошлиқ музей илмий ходимлари ҳар бир сувратни зўр қизиқиш билан қарши олишар ва унинг: “Фикрингиз қандай?” деган саволига бамаънироқ, жавоб беришга ҳаракат қилишар эди.
Ниҳоят, қутидан нисбатан каттарок, сувратни икки киши олиб деворга суяди. Суврат ҳамманинг эътиборини ўзига жалб қилди. Бу Николай Николаевич Баскаков ишлаган Ражабийлар суврати эди. Бу суврат ҳақида Ҳамид Сулаймоннинг саволига кимдир “ўхшатибди”, кимдир “худди тирикдай ишлабди”, яна кимдир “қотириб ташлабди”, дея жавоб берди. Табиий, бу жавоблар Ҳамид Сулаймонни қониқтирмади. Шунда, бир дам завқ билан сувратга тикилиб турди-да: “– Бу мақомнинг суврати!” – деди.

[Nigora Umarova]

Совуқ сўзнинг заҳри

1976 йилнинг эрта баҳори... Юнус Ражабий шифохонада даволанмокда. Ҳар куни ё ўғил, ё қизларидан бири келиб, унинг ҳолидан хабар олиб кетади. Аммо, мана икки кундирки, хеч кимдан дарак йўқ. Юнус Ражабий қаттиқ, хавотирлана бошлади. Уйни телефони нима учундир мутлақо ишламай қўйди. Юнус Ражабий яна уёқ-буёқларга қўнғироқ қилиб кўрди. Ҳеч ким гўшакни кўтармади. Ниҳоят, туни билан мижжа қоқмай чиққан Юнус Ражабий учинчи куни эрта билан Радио комитетининг музика таҳририятида ишлайдиган набираси Афрузага қўнғироқ қилди. Қўли қалтирабми ёки кўзи тинибми, телефон рақамини нотўғри терган бўлса керак, кутилмаганда, бошқа таҳририятга тушиб қолди. Юнус Ражабий ўзининг ким эканлигини айтиб, Афрузани чақириб беришларини илтимос қилди. У томондан рус тилида, бепарво оҳангда: "У ишга келмаяпти", деган овоз эшитилди. Юнус Ражабийнинг: "Нега ишга келмаяпти?” деган саволига у томондан гапираётган аёл зарда аралаш: "Вой, ҳали хабарингиз йўқми? Ахир, уни қизи ўлди-ку! Э, бобо бўлмай кетинг!" деди. Бу жавобни эшитган Юнус Ражабий хушдан кетиб йиқилди.
Юнус Ражабийнинг набира ва эваралари кўп эди. Аммо у невараси Афрузанинг қизи, Юнус Ражабийга эвара бўлмиш Дилфузага алоҳида меҳр қўйган эди. Зотан, унинг бутун вужуди музика эди. Юнус Ражабий Дилфузанинг келгусида етук мусиқашунос олима бўлишига тўлиқ ишонар эди. Глиэр номли музика мактабида аъло баҳоларда ўқиб, битириш арафасида турган Дилфуза кутилмаганда, ўпка шамоллаши оқибатида, тўсатдан вафот этди.
Юнус Ражабий ҳақида ҳужжатли фильмда Дилфуза ҳам сувратга олинган. Фильмда Юнус Ражабий уни юзидан ўпиб, мактабга кузатади ва оркасидан қўл силкитиб қолади. Дилфуза ҳам суюкли бобосидан узоқлашиб, қўлларини силкитиб хайрлашади. Тақдир тақозо қилган жумбоқни қарангки, нима учун кинооператор уларнинг айнан видолашув онларини суратга олган?!
Юнус Ражабийнинг фарзандлари ва яқинлари Дилфузанинг вафоти ҳақидаги машъум хабарни шифохонада ётган оталарига билдирмаслик чораларини кўришган эди. Аммо, телефон орқали эшитилган ўша совуқ сўз Юнус Ражабийнинг бутун вужудини заҳарлади. Оқибатда, суюкли эвараси Дилфузанинг йигирма маросими куни – 1976-йил 23-апрелда Юнус Ражабий ҳам ҳаётдан кўз юмди. Бу вақтда у табаррук 80 ёшда эди...
Ўзбекистон Фанлар академиясининг биноси. Юнус Ражабий билан видолашув маросими шу бинода ўтмоқда. Одамлар академиянинг катта мажлислар зали олдидаги кичик залга бир эшикдан кириб гуллар бағрида мангу уйқуда ётган Юнус Ражабий билан видолашгач, иккинчи эшикдан чиқиб кетишмоқда. Кўпларнинг кўзларида ёш йилтиллайди. Баъзилар оталари бошида ўлтирган фарзандлари ва оила аъзоларига дардкашлик билан ярим овозда таъзия билдирадилар. Қўлларига қора боғич боғлаган санъат, адабиёт ва фан намояндалари навбатма-навбат Юнус Ражабий ёнига келиб, чуқур сукутга чўмган ҳолда, тик турадилар. Одамлар Юнус Ражабий ташкил килган мақомчилар ансамбли созандалари ижро этаётган вазмин куйлар остида марҳум сиймосига сўнгги бор нигоҳ ташлаб, ғамгин кайфиятда фахрий қоровуллар ёнидан ўтадилар.
Мана, хонандалар Юнус Ражабий умр бўйи қиёмига етказиб куйлаб келган "Ушшоқ"ни ижро этишга киришдилар. Аввалига, хонанинг у ер-бу еридан изтиробли йиғи овозлари эшитила бошлади. Ашула авжига чиққан сари ҳасратли йиғи овозлари ҳам зўрайиб, уввосга айланиб кетди. Ҳамма йиғлар эди. Хонандалар ҳам йиғлаб куйлашар эди. Фахрий қоровулда турган уста Усмоннинг ҳам кўз ёшлари соқоли узра марварид янглиғ секин силжий бошлади.
Йўқ, бу муҳитда мақом одамларни йиғлатмас, балки унинг ўзи йиғларди.

[Nigora Umarova]

Табаррук дастхатлар

Тошкент консерваториясининг эски биносида Юнус Ражабий номидаги мақом ижрочилари танлови ўтмоқда эди. Одатда, бундай маросимларда ўзига хос тантанаворлик билан бир вақтда масъулиятлилик рухи ҳукмрон бўлади. Шунинг учун бўлса керак, аксарият ёш ижрочиларнинг ҳаяжонланаётгани шундоққина сезилиб турар, аммо, шунга қарамай, улар қадим куйларни имкон борича маҳорат билан ижро этишга ҳаракат қилишарди. Бироқ, кўп ўринларда, улар қўлидаги фабрикада тезкорлик билан ясалган чолғулар бор маҳоратни намойиш қилишга ожиз қоларди.
Зални тўлдириб ўлтирган шинавандалар эса ҳар бир ижрочини зўр эътибор билан тинглашар, маъқул бўлган ўринларда қисқагина чапак чалиб қўйишар эди.
Олдинда, биринчи қаторда, таниқли созанда ва мусиқашунослардан иборат ҳайъат аъзолари ўлтиришарди. Улар орасида Юнус Ражабийнинг суюкли фарзанди – Ҳасан Ражабий ҳам бор эди.
Орадаги танаффус пайтида Ҳасан Ражабий:
– Тўхтамурод ака, кетиб қолманг, сизда зарур бир ишим бор! – деб, шошилганча ўтиб кетди.
Ниҳоят, пешин пайти курикнинг биринчи кисми тугади. Биз Ҳасан Ражабий билан бамайлихотир суҳбатлашдик.
– Тўхтамурод ака, – дея мурожаат билан сўз бошлади Ҳасан Ражабий узига хос овозда – отамни ўз қўллари билан ёзган анчагина дастхатлари бор. Улар орасида араб ёзувида битилганлари ҳам анчагина. Ман уларни бир-икки мутахассисларга кўрсатдим. Ўқишолмади. – Ҳасан Ражабий истеҳзо билан кулди ва сўзида давом этди. Бу ишни сиздан бошқа одам уддалай олмайди.
– Ман уддалайдиган иш нима экан, ўзи? – сўрадим ҳазиломуз оҳангда. Ҳасан Ражабий жиддий оҳангда жавоб берди:
– Отамнинг араб ёзувидаги дастхатларини жорий ёзувга ағдариб берсангиз.
Биласизми, дастхатларда, айниқса, машҳур инсонларнинг дастхатларида, кишини ўзига тортувчи алақандай сеҳрли бир куч бор бўлади. Ҳасан Ражабийнинг сузларидан кейин ўша сеҳрли куч ўз бағрига тортди. Айни пайтда: “Ўқий олармиканман?” деган хавотир йулимни тўсди. Мен бироз сукут саклаб турдим-да, иккилангандек оҳангда:
– Майли, уриниб кураман. Агар ўқий олмасам айбга буюрмайсиз,-дедим.
Уч кундан кейин Юнус Ражабий дастхатлари солинган семизгина жилд (папка)ни оҳиста очиб, илк саҳифага нигоҳ ташладим. Бундай кезларда асосий диққат-эътибор ёзувга қаратилади. Чунки, дастхат соҳибининг ёзув маданияти кейинги жараён учун ўзига хос эшик вазифасини ўтайди. Айниқса, араб ёзувида ҳарфлар шаклини сақлаш, уларнинг ўзаро қўшилишидаги изчиллик ва нуқталарни ўз ўрнига қўйиш ғоят муҳимдир.
Юнус Ражабийнинг бу борада етук саводхонликларига амин бўлгач, дастхатларни оҳиста варақлай бошладим.
Мана, Юнус Ражабийнинг ўз устози, машҳур ҳофиз Мулла Туйчи
Тошмуҳаммедов ҳақидаги хотираси. Ундаги ҳар бир сўз устозга бўлган
юксак эҳтиром билан йўғрилган. Мана, Юнус Ражабий ҳаёт йулининг
баёни. Мана, мақомларни руёбга чиқариш йўлидаги изланишлар, уринишлар ва курашлар тафсилоти. Мана, музикали театр тарихига оид маълумотлар.
Хулоса қилиб айтганда, Юнус Ражабийнинг кўз нури ва қалб қўри билан битилган мазкур дастхатларни миллий мусиқамизга мансуб ўзига хос қўлёзма қомус десак, хато булмаса керак.
Мен деярли уч ой мобайнида, бу табаррук дастхатларни жорий ёзувга ағдариб, Ҳасан Ражабийга топширдим. Ҳозирда, улар Юнус Ражабий уй-музейи фондида сақланмоқда.

Х о т и м а
Юнус Ражабий ўтиб бормоқда... Энди, у йўл бўйлаб эмас, балки йил бўйлаб, йиллар бўйлаб ўтиб бормоқда...
Ажиб бир ҳолат. Юнус Ражабий биздан канчалик узоқлашган сайин унинг барҳаёт сиймоси янада яқинроқ ва янада ёрқинроқ бўлиб бормоқда...
Юнус Ражабий ўтиб бормоқда... Аммо, унинг ортида инжудек тиниқ суви замин бағридан қайнаб чиқаётган чашмага ўхшаш мусиқий мерос қолмоқда. Бу чашманинг ҳаётбахаш сувидан фақат биз эмас, балки келгуси авлодлар ҳам баҳраманд буладилар...

[Alisher Asror]

Mенда Ҳасан Ражабийга саволларим бор...

Аввало, шундай буюк инсоннинг ишларини давом эттиришингизнинг ўзи сизга нисбатан ўзгача ҳурмат уйғотади. Тангри умрингизни узоқ, танинггизни сиҳат қилсин!

1. "Сегоҳ" Ҳоразмча мақомми ёки Бухороча?
2. Ҳамза яратган қандай куйлар сақланиб қолган?

[Nigora Umarova]

Kecha bir guruh bloggerlar bilan madaniyat va sport ishlari vaziri Tursunali Qo'ziyev boshchiligida kompozitor, akademik Yunus Rajabiyning uy-muzeyiga sayyohatga bordik. Muzeydagi eksponatlar bilan tanishib chiqqach, ustoz Yunus Rajabiyning farzandlarii Hasan, Tohir Rajabiylar, evarasi Yunus Rajabiy, O'zbekiston maqom ansamblining hofizlari Ismoiljon Vahobov, Ahmadjon Dadayevlar ijrosida kuy-qoshiqlar tingladik. Voqealar tafsilotini yaqin kunlarda batafsil bayon etamiz. Ungacha ushbu ijodiy uchrashuv haqida uchrashuvda qatnashgan forumdoshlardan fikr-mulohazalarni kutib qolamiz.

[мафтун]

"Дарахтнинг бўшини қурт ейди доим..." дегувчи эди ўрус масалгўйи Крилов.

Физика фанидан маълумки, атмосфрерада бўш жой бўлмайди ҳеч қачон - бири кетса, бошқаси тўлдиради ўрнини.

"Бугунги бўлар бўлмас қўшиқларни тинглаётгани учун ўз қизларимга ачинаман, улардан ҳавотир оламан", деган эди устозимиз Муҳаммад Юсуф.

Буганги кунда устознинг ўша ҳадиклари бизга ёдгор: фарзандларим "жипир-жипир"ларга ишқибоз.

Болалигимда аниқ эслайман, дадам раҳматли Муножот Йўлчиеванинг қўшиқларини тинглаб, бошини тебратар: яхши айтади шу қиз, деб олқишлардилар.

Бугунги кунда мусиқий меросимизни, мумтоз қўшиқларимизни имкон қадар кўпроқ тарғиб этишимиз керак. Бу борада нафақат асл санъаткорлар, балки миллатпарвар ҳар бир киши ҳаракат қилиши лозим.

Юнус Ражабий номининг ўзиёқ мусиқа янглиғ жаранглайди, шашмақом сингари ўйга толдиради. Бундай инсонлар миллатимизнинг фахри албатта. Уларнинг ҳаёти ва ижодини ўрганишимиз, имкони борича улар ҳақида кўп нарса билишимиз, мақолалар, суҳбатлар, хужжатли қисса-ю фильмлар яратиш ва фарзандларимизга ҳам ўргатишимиз зарур. Асл санъатимизни эъзозлаб келаётган кишиларни фаолликка ундашимиз, саволлар бериб, уларнинг фикрларини ўрганишимиз, жумладан, шу форумда ҳам уларнинг нурли суҳбатларидан баҳраманд бўлсак, нур устига нур бўлур эди.

Ўйлайманки, нафақат Ражабийлар сулоласи, мумтоз санъатимизни ўрганаётган ёшларни ҳам суҳбатга чорлашимиз, уларга кўпроқ эътиборимизни қаратиб, рағбатлантиришимиз, қўллаб-қувватлашимиз бизнинг бурчимиздир.

Ушбу мавзу авж пардаларда давом этажаклигидан умидвор, мумтоз мусиқамиз мафтуни...

[Nigora Umarova]

Tarixiy lavhalar orqali Yunus Rajabiyning jonli ovozini tinglamoqchimisiz, marhamat. Ustoz, maqom ilmining otaxoni Yunus Rajabiy "Shashmaqom" haqida ma'lumot bergan videolavha.

ed8f97fc0dd3521

Videolavhani taqdim etgan Oybek aka Nuriddinga o'z minnatdorchiligimizni bildiramiz.

[Nigora Umarova]

Академик Юнус Ражабийнинг фарзанди, театр ва кино устаси, Ўзбекистон халқ артисти Обид Юнусов ҳақидаги ҳужжатли фильм.

122b846cf2a9317