Teatr - ma'naviy tarbiya maskani

[Nigora Umarova]

Шарқда “Хамса” яратишнинг муҳим шартлари бор. Бу адабиёт ихлосмандларига ойдек равшан, яъни ҳар бир шеърий достонлардан таркиб топган асар “Хамса” бўлиши учун:
1) Беш достондан ташкил топиши (зеро, араб тилида “хамсун” - “5” - сонини англатади) ;
2) биринчи достон панд-насиҳат руҳидаги таълимий-фалсафий бўлиши;
3) иккинчи достон Хусрав ва Ширин можароларига бағишланиши;
4) учинчи достон Лайли ва Мажнун муҳаббатини мавзу қилиб олиши;
5) тўртинчи достон Баҳром ҳақида бўлиши;
6) бешинчи достон Искандар ҳақида ёритилиши шарт бўлган.
Саҳна ечимини кўрсатиш учун ҳам режиссёр Бахтиёр Ҳамидов “Хамса”ни “Фарҳод ва Ширин” достонидан бошлади. Бунинг асосий сабабини режиссёрдан сўраганимизда, у- “Барча достонларда инсон коинот гултожи эканлиги шарафланади. Биз танлаган саҳнавий сюжетлар ҳам инсоннинг улуғворлиги ва ожизлик томонларини кўрсатишга қаратилган. Шу жиҳатларини ҳисобга олиб, “Ҳайрат ул-аброр” (“Сметение праведных”)ни спектаклнинг ечими сифатида танладик. “Инсоннинг карам тожининг мушаррафлиги”ни ифодалашда ҳар бир достон сюжетидан энг таъсирчан ўрнини олиб саҳнада тасвирлашга алоҳида урғу бердик. Инсоният бугунги кундаги ўзини қийнаётган,; у оламшумул бўладими ёки кундалик муаммоларми-барчасининг ечимини Навоий асарларидан топса бўлади. Буюк ижодкорнинг ҳикматлари эл орасида тарқалганлигини; қон-қонига, руҳиятига сингиб кетганлигини кўрсатиш мақсадида, ҳар бир достон кўриниши ниҳоясига етгач, унга оид китобни томошабинга туҳфа этиш орқали халққа яқинлигини кўрсатмоқдамиз”-, дея жавоб берди.
“Фарҳод ва Ширин” достонини томошабинга қироат ила ўқишдан аввал Устоз (актёр Афзал Рафиқов) ва шогирдлар ўртасида суҳбати аржуманд бўлиб ўтади. Гўёки, шогирдлар Устоздан Навоий ва унинг асарлари хусусида сабоқ олмоқчилар... Афзал Рафиқов бундан 25 йил муқаддам ҳазрат Навоий ролини ижро қилганлигини ( режиссёр Баҳодир Йўлдошевнинг “Искандар” спектаклида) эсланиб, томоша бошланади.

[Nigora Umarova]

Шогирдлар диққат билан “Фарҳод ва Ширин” достонининг Навоий “Масиҳ анфоси ила тирилтирган туркий тил”да тинглашни бошлайдилар. Кейин эса айнан шу достон шогирдлар ижросида рус тилидаги муқобили кўрсатилади. Ҳар бир шогирдга “Хамса” достонидан бир қанча қаҳрамоннинг ижроси юклатилган: Шогирд Аброр (Йўлдошев)га – Вазир Бузург Уммид, ҳиқоятчи, шоҳ Доро; шогирд Константин (Пирожков) – Хисравшоҳ, ҳикоятчи, Искандар; шогирд Фирдавс (Арипов) – жаллод, Мажнун, аскар; шогирд Диана (Тюменева) – ҳикоятчи, элчи; шогирд Наргиз (Рўзибоева) – Ширин, Лайли; шогирд Обид (Исмоилов) – Фарҳод, Шоҳ Баҳром, аскар; шогирд Зулфия (Раимқулова) – ҳикоятчи, энага, болакай ролларини бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга ўтишдаги мизен саҳналарда бетакрор тарзда ижро қилишди. Актёрлар ижроси жараёнида мусиқачилар Шавкат Матёқубов, Аброр Ҳақназаров, Маъмуржон Олимжонов, Собитжон Туяковлар танбур, сато ҳамда доирада миллий мумтоз мусиқалардан “Бузург”, “Наво”, “Чўли Ироқ”, “Куйгай” каби куйларни навозиш айлашди.

“Фарҳод ва Ширин” достонида К.Пирожков ўйнаган Хисравшоҳ ва “Сабъайи сайёр”да О.Исмоилов ўйнаган Шоҳ Баҳромларни чоғиштирсак, подшоҳларнинг феъл-атворидаги жиҳатлар тубдан фарқ қилади. Сўзимизнинг исботини Хусрав ва Баҳромнинг олдида “минг қуллик” ёхуд қуллуқ қилиб-таъзимчилик, шакаргуфторликда хушомадга ривож берувчи мулозимлар ролини бажарувчи актёрларнинг ҳолатидан англашимиз мумкин. Икки актёр ижро этган шоҳлар кайфу-сафони, маишатни хуш кўришади, бироқ...

[Nigora Umarova]

Константин ўйнаган Хусрав ўз ақлининг эмас, балки вазири Бузург Уммид (Аброр Йўлдошев) ва атрофида динор ундириш илинжида юрган хизматкорлари қилган ёлғон хушомадларининг “қўғирчоғи”га айланган қиёфа. Ундан ҳайиқишади, аммо ҳурмат қилишмайди. Шоҳ атрофидаги кишиларни вазир Бузург Уммид бошқаради. Актёр Аброр Йўлдошев вазирнинг бошқарув фаолиятини қўлидаги чилдирма воситасида, барчани ўз куйининг минг оҳангига солиши орқали ифода эта олган. Ҳатто Салосил қўрғонига Фарҳод Бузург Уммиднинг тавсияси ила банди қилинади. Актёрларнинг изғиринли шамол -қуюнни тасвирлаш ҳолатида асарнинг бош қаҳрамонларини ҳалокатга учрашидан хабар бераётгандек... Хусравшоҳ ва Фарҳоднинг машҳур “Деди: Қайдин сен, эй Мажнуни гумраҳ...” диалогида ҳам Хисравшоҳнинг моддий жиҳатдан бой, лекин маънан қашшоқлиги, ирода ҳиҳатдан ожизлиги намоён бўлган. Обид Исмоилов (Фарҳод) ва Наргиза Рўзибоева (Ширин) “пок ният-пок кўнгил-пок кўз” фазилатлари зоҳир бўлган хос ишқ кишиларини кўрсатиб беришди. “Фарҳод ва Ширин қиссаси” ўйналган аввалги спектакллардан фарқли равишда, макрни Ёсуман эмас, балки маънан ва теран ожиз бўлган Хусравшоҳ ишқ ғунчасига заҳар томизиб амалга оширади.
“Лайли ишқининг Мажнун танида жон-у, суяк-суягигача қондек сингиб кетиши” хусусидаги Араб элларида бошланганлигини сўзлаган Устознинг “Лайли ва Мажнун” “фасонанинг ривояти”дан сўнг шогирдлар яна ҳикоятнинг ижросини бошлашади. Фирдавс Орипов ўйнаган Мажнун Лайлисини кўриб ҳушин йўқотган ошиқнинг ҳолатини қисман очган. Бечора ҳоллиги, ожизлиги орқали атрофдагиларнинг раҳмини келтиради-ю, бироқ ўзини бахтли қилиб кўрсатишига озгина нимадир етишмайди. Мажнун Лайлисини таъмасиз севганлиги учун ҳам бахтли эди. “Чаман ичра” қўшиғини Наргиза ва Фирдавс (Лайли ва Мажнун) куйлашгач, атрофдаги қиз-жувонларнинг палакни кўтаришлиги орқали, уларнинг бирлашувига ер-у кўкнинг хайрихоҳлигини; келиб тушган хипчиннинг аёвсиз урилиши, чархи кажрафторнинг зарбалари-ю, икки севишганнинг ўртасига тушган ғовни; Лайлининг йиқилган Мажнунини олдига паранжи (бунда ушбу ёпинчиқ ташқи дунёдан ажралишни ўзида мужассамлаштирган) тутиб келиши-ю, “Йўл бўлсине-е-ей, йўл бўлсине-е-ей, босган изларинг гул бўлсине-е-ей..” фольклор лирик ашуласининг куйлаши иккаловининг янги боқий ҳаёти - тан бирлашуви эмас, руҳ бирлашуви бошланганлигидан далолат беради.
Наргиза куйлаган Лайли ноласида томошабиннинг кўз олдида негадир тупроқли йўл келди. Тупроқ –хоксорлик, камтарлик; кибр-манманликдан покланиш, юксак инсонийлик мартабасидан ўзг нарсани назарига илмаслик рамзи. У йўлда ястаниб ётади ва инсонлар уни босиб ўтадилар. Бироқ ошиқ уни босиб ўтса, маъшуқа учун бу пойқадамдан гул унгандек мартаба ҳисобланади. Навоий ўз шеърларидан бирида, “Руҳ агар юз важҳ ила туфроғинг ўлса, не ажаб..”- деб бежиз ёзмаган. Руҳнинг тупроқ бўлиши важҳ (шарт)ларидан бири садоқатдир. Тупроқ бўлиб эврилишлар орқали йўлга айланиш. вафо ва садоқатнинг юксак босқичига кўтарилиш демакдир. Лайли ва Мажнун бир-бирларининг туйғуларига бўлган садоқатлари туфайли ишқи Ҳаққа етишишганлиги, руҳ бирлашганлиги достон якунидаги сюжетда очиб берилди.

[Nigora Umarova]

Устоз “Сабъайи сайёр”ни сарафроз айлаб бўлгач, шогирдлар яна қаҳрамонлар қиёфасида Шоҳ Баҳромнинг маишатга тўла ҳаётини-ю, ов саҳнасини намоён этишади. Достонни саҳналаштирилишида асосий урғу достондан фарқли равишда етти иқлимдан келган мусофирларнинг ҳикояти ёки Баҳром ва Дилоромнинг муҳаббатига эмас, балки “шоҳ агар зулмкор бўлса ҳамда улусин кўз ёшин қон каби оқизиб, жонзотларга шафқатсиз бўлса, шул қонларнинг дарёси уни ўз қаърига олиб ер ютиб кетади",- деган ғояга берилган. Умар Хайёмнинг, “Дунё тўрт (унсур) ва етти (сайёра) билан бошқарилади”,- деган гаплари бор. Шу жиҳатдан Алишер Навоий ўз достонини “Сабъайи сайёр” деб атагани бежиз эмас. Шоҳ Баҳром етти иқлимнинг ҳукмдори бўлгани ҳолда мамлакатида адолат ўрната олмайди. Баҳром форсийда Марс сайёрасининг, араб тилида Миррихни билдиради. Рим афсоналарида Марс уруш маъбуди ҳисобланади. Обид Исмоилов Баҳромгўрдаги қизиққонлик, жиззакилик, урушқоқлик, жангни севиш ҳолатларини ижро қила билди.
Қон дарёсининг оқиши ва ов саҳнаси қизил дарпарданинг ҳаракати ҳамда актёрларнинг пластик ҳаракатлари ва нутқларидаги таҳлика, мусиқа орқали ифода этилди.



Шоҳ Баҳромнинг акси адолатли ҳукмдор тимсоли Искандар навбатдаги достон “Садди Искандарий”да кўрсатилди. Сюжет Файлақус Искандарнинг топиб олиши воқеаси билан бошланди. Саҳнанинг икки чеккасидаги икки ҳукмдор ўнг тарафда аввал Файлақус, сўнг эса Искандар бир тизгинни; чап тарафида Доро юқоридан осилиб турган икки тизгинни ушлаб турибди. Бу икки ҳукмдорнинг мамлакатларини бошқаришдаги қудратини англатади
“Садди Искандарий” достонидаги кўринишда Искандар (К. Пирожков) ва Доройи Баҳман (А.Йўлдошев)ларнинг ўртасидаги зиддият (конфликт)лар элчи (Д. Тюменева) олиб келган чавгон, копток-у, тариқдан бошланиши бадиҳагўйлик-у ҳаракат; жанг саҳнаси эса икки тарафдан аввал либос илгич, сўнг эса жанг аравалари-ю, манжаниқлар вазифасини бажарган ускуна орқали ифода этилди. Доро ва Искандарнинг қиличбозлигидаги актёрларнинг фаоллиги, мусиқа, либослар жанг тасаввурини берди. “Сабъайи сайёр” достонида деворларга илинган етти доира Шоҳ Баҳромга тегишли етти иқлим ва ундаги етти гўзалнинг тасвири етти қасрга ташриф буюриши маъносини билдирган бўлса, “Садди Искандарий”да эса у жанг бошланишидан олдин бонг берувчи ноғора вазифасини бажарди. Доронинг икки қули томонидан ўлдирилиши саҳнасида қуллар унга тегинишмайди, бироқ актёр Аброр Йўлдошев узоқдан рамзий ҳаракатлар воситасида подшонинг ўлдирилиши ва бошидан шараф тожининг кетишини кўрсатди.

[Nigora Umarova]

Саҳнадаги оқ, қора, сариқ, қора курсилар ҳар бир достон бошланишидан аввал қаҳрамоннинг характери, воқеалар ривожига кўра пайти-пайти билн ўрни алмаштириб турилди. Оқ ранг-муқаддаслик. олий ҳокимликнинг белгиси ҳисобланади. Даставвал саҳнада Устоз (Афзал Рафиқов) оқ курсига келиб ўтиради. Қизил мардлик. олов, қон рангидир. “Сабъайи сайёр” достонида Баҳромнинг подшоҳлигини кўрсатишда, Баҳром гўё қон дарёси устида ўтиргандек тасаввур ҳосил бўлади кишида. Қора ранг тасаввуфнинг баъзи тариқатларида тинган, яхшилик билан нурланган нафснинг рангидир.
“Фарҳод ва Ширин”, “Лайли ва Мажнун”, “Садди Искандарий” достонларида қора рангли курсилардан кенг фойдаланилди. Сариқ ранг заъфаронлик, хаста ҳоллик белгиси. Ушбу рангдаги курси, асосан, “Лайли ва Мажнун” достонида яққол кўзга ташланди.



Рамзсиз акс эттирилмайдиган деталлар, воқеалар. оддийгина қуруқ баён томошабинни ялқовликка, тайёр мазмуннигина “ямламай ютишга”. бевосита ижодкор овози, руҳи, диди, туйғуси, ғоя ва ҳаяжони билан мулоқотга кириш ўрнига, актёрнинг ижроси билангина чекланиб қолишга ўргатиб қўяди. Бироқ томошабин Афзал Рафиқов ижросидаги ҳазрат Навоий достонларидаги ўринларни тинглаб, гарчи Афзал ака Навоий қиёфасида бўлмасалар-да, соҳир овозлари орқали Навоийнинг фикр уммонига ғарқ бўлади. Нутқдаги шоирнинг мисралари жонли, овоз пардасининг турли ҳолатларида жаранглашига кўра тарихий муҳитни юзага келтиради. Навоийнинг тилини кўпчилик томошабинлар тушунмайди, дейдиганлар шу ерда адашишади. Билъакс, Афзал Рафиқов нутқидаги XV асрдаги туркий тилдаги сўзларни тинглаб, тафаккуримизни чархлаб, юракка етказиб, бевосита ўзимиз ҳам актёрга қўшилиб ҳикматомуз сўзларни такрорлаётганлигимизни сезмай қолдик.
Навоий сўзларини томошабинга етказмоқчи бўлган актёр табиатан лирик овозга, ақл-идрок, кенг тасаввурга, кенг ва ифодали нутққа эга бўлиши билан бирга, Навоий ижодиёти ва шеъриятидан хабардор бўлиши, ашъорларнинг ботиний ҳамда зоҳирий маъноларини англаши, маънавий жиҳатдан ҳам бунга ҳақли бўлиши шарт. Афзал акада эса бу фазилатлар мужассамдир. Актёр “назм адосини бағоят аржуманд ва бениҳоят шариф ва дилписандлик” билан “борчадин дағи хўби, бор дурур маснавийнинг услуби” билан томошабинга етказиб бермоқдалар. Аруз илмига мувофиқ, “Ҳайрат ул-аброр” сариъи мусаддаси матвийи мавкуф (муфтаилун, муфтаилун, фоилун), “фарҳод ва Ширин”ни ҳажази мусаддасси маҳзуф (мафоийлун, мафоийлун, мафоийл), “Сабъайи сайёр”ни ҳафифи мусаддасси маҳбуни мақсур (фоилотун, мафоилун, фаилон), “Лайли ва Мажнун”ни ҳажази мусаддасси аҳраби мақбузи мақсур (мафъулу, мафоилун. мафоийл), “Садди Искандарий”ни мутақориби мусаммани мақсур (фаулун, фаулун, фаулун, фаул) рукнларига ажратиб, тармоқларига мос ва хос тарзда ўқидилар.
Бу менинг режиссёр Бахтиёр Ҳамидов саҳналаштирган ва актёрлар ижросини кузатиб ўйлаган фикри ожизларим эди. Эҳтимол, ҳар бир томошабин “Хамса”нинг ушбу саҳнавий талқинини кўриб, “ўз Навоийси”ни кашф этар, саҳнада жаранг сочган нутқ, саҳна безаги ва ишлатилаётган ашёлар-у (деталлар), актёрларнинг имо-ишораларини ўз ҳолича идрок этиш ҳуқуқига эга бўлар... Ахир ҳар бир томошабиннинг “ўз Пушкини”, “ўз Шекспири” бўлганидек, “ўз Навоийси” бўлиши батамом табиий бир ҳол-ку!...
Менга эса “Хамса”нинг Навоий ёзган асл матни билан бир қаторда рус тилига ёндош тарзда, бақамти, икки тилда чоғиштириш ёрдамида томошабин эътиборига ҳавола этилиши манзур бўлди. Бул эса, ҳазрат Навоийнинг асарлари миллат ва тил танламаслигининг, бизни яна-да шоирнинг асарларини ўрганишга бўлган яқинлигимизни оширишга қилинган бир ҳаракатнинг далилидир. Умид билдирамизки, келажакда Навоий асарлари инглиз ва бошқа хорижий тилларда ҳам саҳна юзини кўради. Рус Академик драма театрининг “Хамса” талқинини ҳазрат Навоийнинг 575 йиллик таваллуд айёмига “улусға марғуб этилган” ҳамда “кўнгилга маҳбуб этишга” томошабинлар учун армуғон этилган туҳфа сифатида қабул айладик.
Зеро, Низомиддин мир Алишер Навоийнинг “Хамса”сига ишланган спектаклни кўнгил кўзи билан кўриб, мушоҳада қилишга ҳаракат қилдик. Шоир ўзи ёзганидек, “маъни хўблиги” нутқда, “суврати ҳам дилкашлиги” ижрода намоён бўлди.

[Sparc]

Миллий театрдаги "Алишар Навоий"
Спектакли жуда яхши таассурот қолдирди, шарқ миниатюраларига асосланган декорациялар, етук актёрларимиз ўз ролларини маҳорат билан ижро этишди. Эркин Комилов доимо безовта, тахт ташвиши билан банд, серзарда ва беқарор Хусайн Бойқаро образини яратган. Бехзод Мухаммадкаримов ижросида Навоий, Дилноза Кубаева ижросида Гули яхши чиққан. Менга айниқса ёш актёрлар томонидан ижро этилган ошпаз Абдулмалик ва Мансур образлари ёқди.

Бу спектакль Академик Миллий театр статусини белгилайдиган, ҳамма актёрлар ўз образларини қиёмига етказиб ўйнаган, бақувват спектакль чиққан, менимча. Театрга оилавий бориб томоша қилишни ҳаммага маслаҳат берардим.

Сообщение от Nigora Umarova

мусиқали дастур тайёрланибди

Бу дастурни янглишмаса 8 феврал куни Наво каналида тушлик пайтида беришганди.

[Sparc]

http://teatr.uz/219-fevral.html

Кечки спектаклларга 12 ёшгача бўлган болалар Сиз азизларни
кўнгилгагидек дам олишларингиз, ҳамда залда тинчлик сақланиши учун киритилмайди,

Қизиқ, театр маъмуриятини бу қоидадан хабари бормикан, шу вақтгача бирор марта буни ижросини кўрмадим.

Яқинда театр хақидаги кўрсатувларни бирида Миллий театр етакчи актерларидан бири театрларимизда попкорн ва шунга ўхшаш нарсаларни сотишга қаршилигини айтдию, шу театрнинг ўзида бу нарсалар кенг сотилиши йўлга қўйилганини негадир эсдан чиқарди.

[Sparc]

Кеча Рус Академик драма театрида Алишер Навоийнинг “Хамса” достони асосида саҳналаштирилган "Иди моё творение в народ!.." спектаклига тушдим. Таассуротларимни ёзаман.

[Sparc]

Ушбу спектакл ҳажман кичик залда ўйналди, актёрлар ва томошабин ўртасидаги масофа йўқ ҳисоб, деярли бир қадам. Шунинг учун барча деталларни кузата оласиз, актёрлар ҳаракатлари бўладими, Афзал Рафиқовнинг Навоий "Хамса"сидан қироатлари бўладими, ҳамма нарса яққол кўз ўнгингизда.

Спектаклни кўриб бўлиб, ҳаёлимга биринчи бўлиб келган нарса - мана шу Навоийни англаш, Навоий асарларидаги маънавий бойликни бугунги одамларга, томошабинга етказишнинг энг содда йўли эмасми? Ахир ҳаммамиз Навоийни мактабда ўтганмиз, "Фарход образи орқали меҳнатни улуғлаш" каби иншоларни ёзганмиз, ТВ экранлари орқали йиллар давомида забардаст навоийшунос олимларимиз Навоий ижодининг нақадар юксаклигини, уни хозирги ёшларга ургатиш, керак булса мослаштириш хақида қанча гапирилган, Навоий ғазаллари бериб борилади-ю, лекин ҳанузгача кўпчилик "ҳа шундай буюк шоиримиз бор", "Навоий бобомиз" каби умумий гаплардан нарига ўтмайди.

Албатта, бир ярим соат ичида Навоий "Хамса"си тугул, ушбу бешликка кирадиган бирор достондаги воқеа-ҳодисаларни, унда маъно ҳазиналарини тўлиқ акс эттириш имконсиз вазифа, режиссёр ўз олдига бундай вазифани қўймаган ҳам. Менимча, ушбу спектаклнинг асосий мақсади ҳар бир достондаги бирор бир эпизодни танлаб, у орқали "Хамса" даги умуминсоний қадриятларни кўрсатиб бериш. Бунга эса Афзал Рафиқовнинг бетакрор овози, Навоий ҳар бир сатрини юракларга етказиб бера олиш маҳорати, ёш актёрларнинг ҳар бир эпизодни берилиб ўйнаши, томошабинларни ҳаяжонлантира олишлари орқали эришилади.

Бугунги ҳаётимизда ҳам ўз долзарблигини йўқотмаётган "Хамса"даги умуминсоний қадриятларни оммавий томошабинга етказиб бериш орқали Қадимги Греция антик маданияти ва Европадаги Уйғониш асри ўртасида буюк шарқ маданияти турганлигини, Шекспир, Петрарка, Гёте, Мольерлардан олдин айнан шарқ маданияти умуминсоний қадриятларни улуғлаганини кўрсатиб бериш, мана шу спектаклнинг асосий ютуғи менимча.

[Nigora Umarova]

Сообщение от Sparc

Кеча Рус Академик драма театрида Алишер Навоийнинг “Хамса” достони асосида саҳналаштирилган "Иди моё творение в народ!.." спектаклига тушдим. Таассуротларимни ёзаман.

Мен ҳам спектаклга тушган эдим. Сизни негадир кўрмадим. Ҳақиқатан ҳам спектакль ҳар сафар қўйилганида сайқалланиб бормоқда.