Замон ва Адабиёт

[Feruza Rahmatova]

Бадиий адабиёт ва адабиёт аҳли (ёзувчи, шоир, драматург,адабий танқидчи, бадиий публицистика вакиллари) патосоциология ва патопсихология учун бетакрор манбадир.

[Nigora Umarova]

Сообщение от Masud Mahsudov

Юқорида таъкидланган мақолага сабабчи бўлган қуйидаги ҳикояга қандай фикрдасиз?

Salomat Vafo

Саломат Вафонинг "Оворанинг кўрган-кечирганлари" асари ҳақида ёш тадқиқотчи, адабиётшунос Шаҳноза Назарованинг фикрлари:

КАРАТАТИ ЯПРОҒИ
(Саломат Вафонинг "Оворанинг кўрган кечирганлари"
романини ўқиб)

Японияда каратати дарахти ўсади. Унинг ўзига хос хусусияти шундаки, унга бошқа ҳар қандай дарахт новдасини пайванд қил¬манг, барибир каратати япроғини чиқараверади. Инсон ҳам бирор мавжудотга, ҳатто ўз-ўзига ўхшамайдиган яралмиш. У аввалдан ёлғиз яратилган, балки унинг қудрати ёлғизлиги ва ёлғизликдаги ўй-кечинмаларидадир. Инсон ёлғизлигини тушунган дақиқалардан адабиёт бошлангандир, эҳтимол. Биз умр бўйи одамлар орасида бўламиз, ёлғизлик нега? Биз киядиган оёқ кийимимизнинг ўлчами миллионлаб одамларда бор, ёлғизлик нега?
Гап шундаки, бизнинг юрак ўлчовимиз бошқа бир юрак ўлчови билан бир хил эмас. Биз ёлғиз ибодат қиламиз, ёлғиз хато қиламиз, ёлғиз тавба қиламиз. Шу маънода адиба Саломат Вафонинг «Ово-ранинг кўрган-кечирганлари» романи қаҳрамони Салтанат карата-тига ўхшайди. У доимий интилишда – издиҳом билан ҳаракатла¬нади, одамлар ичида яшайди, аммо ботинида оқиб турган мусиқаси фақат ўзигагина хос бўлган оҳангларда янграйди, дардлари оло¬мондек қадам ташламайди: «...ўзимга келганимда оломон ичида ке¬тиб борардим. Нафасим бўғзимга тиқилар, қўлимдаги целлофан хал¬та оғирлик қиларди. «Андижонда ўт ёқсам, Фарғонада тутуни, Бу дунёда бормикан, мендай бағри бутуни».
Қаҳрамон банд этган маконда доимо шамол эсиб туради. У шамолини ўзи билан олиб юрадиганлар хилидан. Атрофидаги бор одамларни, нарсаларни шамоли билан тебратади ва ўзининг ша-молида совурилиб боради... Машҳур олмон мутафаккири Гёте ёза¬ди: «Инсоннинг тавба-тазарруга бўлган эҳтиёжи ҳеч қачон йўқол-майди». Демак, гиря жанридаги адабиёт ҳам тўхтаб қолмайди. Асар бутунича қилинган хатоларни айтиб йиғлашдан иборат. Йиғи бор жойда мазах ва кулги ҳам бўлган. Бироқ инсонга чекинар эканмиз, йиғи ва йиғламоқдан орланиш телбаликдир. Овора бегона эмас, биз-нинг унутишни истаган бир қисмимиз, холос.
Адабий асарларда, одатда, қаровсиз, ҳувиллаган тўзғин хонага асарнинг якуни ёки ибтидоси қамаб қўйилган бўлади. Саломат Вафо «Овора»си қамалиб ўтирган ибтидонинг ёруғликка, эркка ўзи¬ни уриши билан бошланади. У психоаналитик Эрих Фром тили билан айтганда, хавфсизлик, адолат, озодлигига эришиш орқали ҳаёт¬га бўлган муҳаббатини, яшовчанлигини сақлаб қолишни истай¬ди. Бу жараёнда оворани танланган умрлик йўлдоши тарк этади. Бунинг сабаби аён: у ўзини қутқариш учун ўзига чўкиб бормоқда, ёлғиз чўмиб бормоқда.
Асар бошланишидан бир янгилик хуруж қила бошлайди: биз тақдири муаллиф қўлида ёзилган адабий қаҳрамонларга ўрганиб қолган эдик. Улар ўз қаричларидан каттароқ ўлчамларни қачондир англаб етар ва излай кетишарди. Адиба бу КУЧни қаҳрамоннинг ёнига тушириб, қисмати билан юзлаштириб қўйди. Овора Арслон Озодий билан юзлашдию яшай бошлади. «Саҳро ибодати»дан қисматни ҳижжалаб ўқий бошлади. Ҳаёт тилсимларга, ёлқинларга тўла саҳродир. Унда Салтанат гуноҳ-савоблари билан ибодатда, саждада: «Деворларга «Саҳро ибодати» осилганмиш. Бутун дунё ибодатдан иборат эмиш. Қўлёзмага кўзи тушди: «Аёлнинг юзида қуёшнинг сўнгги нурлари жилваланарди. Унинг қартайган вужуди қум барханлари билан уйғунлашиб кетган эди”.
Салтанат мавҳум пардалар панасидан, «Уммон ортидан, баҳри уммонлар устидан, кимсасиз кенгликлар ва тоғлар узра» Султонбекни – ягона яхши одамни ахтаради. Унинг бу ҳолати инг-лиз идеалист файласуфи Давид Юмнинг: «Ҳаётни ақл эмас, одат бошқаради» деган фикрини ёдга солади. Инсон телбаларча ўзидан улуғроқ кучни (аслида у учун ўзидан улуғроқ куч йўқ), жами эзгу фазилатлар тақиб қўйилган одамни (аслида бундай одам йўқ) умр бўйи кутади. Сал¬танат бора-бора руҳ, ақл сўзи эмас, қобиқлар – одат¬лар измида яшаётганини сезиб қолади. Ўзбек адабиётида «ке-зиниб юрган» бошқа адабий қаҳрамонлардан фарқли равишда аёл бўлиб қобиқни ёриб чиқишни, модомики одатлар шунчалар зарур бўлса, у инсонлиги билан одатга айланишни истайди.
Салтанатни илмилиқ ҳаёт қониқтирмайди. Бу муҳитда у вазият яратишга ожиз. Ижтимоий мавқе унинг аёллик мавқеига тажовузда. Унинг ичида нимадир шувиллайди, шовуллайди, ғичирлайди. Бу овоз¬лар унинг ясама қиёфасини сидириб ташлайди. Адиба аёлнинг истаклари, кечинмалари, ҳисларини бўрттириб эмас, борича кўрса-тади. Яланғоч ҳақиқат ўқувчининг тафаккурига санчилаверади. Шунинг учун ҳам асар хотиржам ёки мароқ билан ўқилмайди. Ўй-лашга, ҳаракатга ундайди. Кимнидир қутқаргинг, кимнидир таҳ-қирлагинг келади.
Салтанат ўзидан орланади, имконсизлигидан жирканади. Буни унинг атрофдагиларга бўлган муносабатидан ҳам билиш мумкин. У ижарачи кампирни кўрганда шундай ҳисларни туяди: «Ичимда бир нимарсалар «шувиллади». «Буқаламун кампирга яна нима ёқмади? Худойим-а?!» Дунёга тўғрича назар солишни бошлаган, юзидаги ниқобни олиб ташлаган Салтанатнинг руҳи яланғочланиб қолади, таъсирларга берилиб кетади, ён-верини ўз хоҳишларининг жасади би¬лан тўлдириб ташлайди: «Миямга "Гуп-п" этиб қон уради, ҳа¬лиги дунёни ўзгартириш жасоратидан асар ҳам қолмайди".

[Nigora Umarova]

Аёл бир вужудда бутун бир миллат кечмишини яшаб ўтяпти. Жамиятдаги ҳар қандай дарднинг, юкнинг илк қамчиси аёлга «на¬сиб қилади». Уни таҳлил этиш энг нозик инсоний, ижтимоий дард¬ларни ҳам ифода эта олиш имконини беради. Салтанат дейди: «Онгим¬нинг ҳам жони оғрийди». Онг – руҳ, тафаккур, шуурнинг ибтидосидир.
Салтанат мисолида аёлнипг энг нозик туйғуларига юққан ру-ҳидаги, тафаккуридаги, ҳатто абсурд ҳолатидаги дардлари кўрсати-лади.
Аёлнинг бола тушириш жараёни ўзбек адабиётида бу асарга қадар даҳшатли ва очиқ бадиий ифода этилмаган. Мурғак «одам¬ча»-ни ҳаётдан она қўллари билан маҳрум этиш ўзбек аёлининг икки умрига етгулик дарддир: «Бўронда аёлнинг қўзларига мисоли косадай... қум тўлди... Дунё кашф этилмаган ҳарфлардан иборат эди. Дунё қум аралаш қонга ботади. О, болам, ўлмаганда ким бў¬лардинг? Онангдай бахтсиз қўшиқчими ёки машҳур мусаввирми? Ё пулдор тижоратчими?.. Мен-н ўғлимдан, тилимдан айрилдим. Ша¬моллар уйғонди, уйғонгин, болам. Танангда илонлар, уйғонгин, бо¬лам. Тилингни чаёнлар еганди, болам».
Асар охирги нуқгага қадар ҳаётга бўлган ўжар ташналик билан ёзилган. «О, ўзимни қаерга олиб қочишни билмасдим». Ўзини ўзидан, ўзини ўзгалардан қутқаришга бўлган ўзбек аёли¬нинг овози қабристонлар, бозорлар, қамоқхоналар, шифохоналар деворлари оралаб таралиб, акс-садо беради. У тирик қолишни, кимгадир керак бўлишни истайди. Турмуш ўртоғига, қайнонасига, овсини-ю, қай¬на-касига яхшироқ кўринишни, ота-онасини «чиққан қиз» бўлиб хо-тиржам қилишни истайди. Энг муҳими, севилишни, тоза, таъмасиз меҳр билан ардоқланишни орзу қилади, тинимсиз муҳаббат излай¬ди, муҳаббатга лойиқ топмаган дақиқаларда ўзини лаънатлайди, оддий бир аёл бўлиб бахтни туйишни хоҳлайди.
Асарнинг бундай саҳифаларини ўқиб, ўзбек адабиёти учун аёл тилсимлигича турган экан-да, деган фикрга борасиз: «Қўшни супада эркаклар жимгина ўтириб таом ейишар, келишган, дўппи кийган, афтидан, бахтли Санамжоннинг эри пойгоҳда қовушмай¬гина ўтирарди. Кўзга кўринмас, ғалати не бор экан, а? Ич-ичимдан ўзгалар бахтига ҳавас қилаётганимни ва нега шундай бахт менда йўқ дея ўкинганимни англаб қолдим. Ўзимни, яъни бир вақтлар Аббос Сулаймондекларни ғулувга солган гўзаллигимни синаш учун «янги ўзбек»ка тикилиб турдим. У биров тикилиб турганини анг¬лагандай «ялт» этиб қаради. Икки-уч сония нигоҳидан кўзимни узмай турдим. Йигит дош беролмай ерга қаради. «Телбаман. Худо урган телба. Сендай чўлоқда ҳам кўнгил борми? Яхшиям, ўти¬риб¬ман, нотаниш одам ҳассаларимни кўрмайди. Қабристонда кўнг¬линг тўғри бўлсин ҳеч бўлмаса. Дайди хотин».
Кун тунни маҳв этганидек моддият руҳни, руҳ жисмни, онг шуурни енгиб боради. Балки шунинг учун ҳам немис файласуфи Артур Шопенгауэр «Мен ва менинг вақтим: бир-бирига сира тўғри келмайди» деб ёзгандир. Инсон ўзи билан келиша бошлаган дақи-қадан хотиржамликка эришади, аммо бунинг имкони йўқ, яхшики имкони йўқ. Акс ҳолда, унинг эртадан умидлари ҳам, яшаб Юрга-нига сабаб бўлаётган армонлари ҳам, кимлигини ёдга солиб туради-ган дардлари ҳам «буғланиб кетади». Одам оламидаги келишмов-чиликлар қиёфасини ўзгартирса-да, туганмайди, яъни унинг ҳаёти, оворалиги ниҳоясиздир.
«Нопок» ҳаводан симириб юрган одамнинг покиза тоғ ҳавосига кўникиши қийин бўлади. «Бошқа олам измидаги қора ҳаёти» хоти-маланган Сал¬танат ҳам шундай ҳолга тушади, озодликнинг тоза ҳа-восидан оғринадиган даражага келиб қолади: «Дунё, қўрқинч ис¬кан-жасига олган тасаввуримга сиғмаётганди дунё. Кўзим ҳудудга ўр-ганиб қолгани учун боладай ҳаяжонланардим». Инсоннинг таҳ¬қир-ланиши, ўз озодлигидан бегоналашиши фожиаси аёл тимсолида тадқиқ этилган бу романда.
Адабиётимиздаги илк тажрибалардан бўлгани боисмикан, асарда бироз оқсаш, бироз зўриқиш сезилади. Сал¬танат бир танада бир нечта аёл қисматини ташигандек. У мардикор, у бедаво касал, у маҳбус, аммо роман камчиликлари билан ҳам аёллик дунёсини кашф этиш йўлини бошлаб берди, аёл ўзгарувчан, қиёфалари бисёр, кўп қиррали мавжудот эканлигига ўзбекча ишора бўлди.
2008