Узбек романчилигининг асосчиси: Абдулла Кодирий

[Nigora Umarova]

- Биз кечки нонуштага қадар Муборак-жуҳуд билан ошиқ ташлайлик, сиз эса бизга Синдбод-бахрий каби бир ҳикоя сўзлаб беринг, - ва одатдагидек мақол қўшиб қўйди, - Ширин-ширин сўзласанг илон инидан чиқар, аччиқ-аччиқ сўзласанг мусулмон динидан чиқар.
Абдулла, ростини айтганда, ўнғайсизланди. Радиокарнаймиди у, икки қиморбоз ошиқ ўйнашганда буларга чўпчак айтса. Ё фоҳиша хотинмаски, бировнинг чолғусига йўрғаласа. Лекин Журъат-оқсоқолнинг хатти-ҳаракатларида зўрлаш эмас, сиқилган юракнинг ёзилишга эҳтиёжи кўпроқ туюларди. Ахир Журъат-қизилсоқолнинг ўзи айтмиш: “Карнайчидан нима кетар? Бир пуф!”
- Майлингиз, - деб, кўнди Абдулла бироз андишадан сўнг, - Бироқ билингиз, “Иссиқ жон иситмасиз бўлмас”, бизнинг ҳам қизишларимиз бор...
- Сиз “токча” дейсиз, биз “мўри” деймиз. Алқисса, бир-биримизни меҳримизни йўқотмайлик. “Йўқолган тўппи бошимга тор эди” – деб суюнмайлик, - деб яна фикрларини маталларга буркади Журъат-қизилсоқол ва ўз хирпасини тепага ташлади. Хирпа, айланиб-айланиб, ерга урилди-да, аввалига чикага, кейин пукага, кейин товвага ва яна бир умбалақашиб, олчига турди.
- От, Муборак, - деб, имлади оқсоқол ва ҳар доимгидек изоҳлаб қўйди: Кўришмасанг отангни йиқит.

Абдулла ўз чўпчагини бошлади:
- Эй, саодатли авом, ҳикоя қиладирларки бир замонлар Хўқанд хонлигида Амир Умархон деган подшоҳ бўлиб, унинг уч хотини бор экан. Бирининг оти Моҳларойим, иккинчисининг оти Ойпошшахон, учинчиси эса...
- Э, сиз Нодира-бегумдан ҳекоя айтган... – деб, бесамар ўйиндан алахсиди шу захотиёқ Муборак.
- Сабр, - деб, жеркиди оқсоқол. – Сабр қилсанг хом ғўрадин ҳалво битур...
Абдулла бир зумга Муборакнинг топағонлигига ҳайратланди-да, бироқ қиморбозлар яна ўйинга киришганини кўргач, ўзича давом этди:
- Ул шоҳ умрида хотинларни, хотинлардан-да кўра кўпроқ ошиқ ўйинини, ошиқ ўйинидан-да ортиқроқ ов қилишни яхши кўраркан.
“Ошиқ” сўзида ялт этиб Абдуллага қараган Журъат-оқсоқол истеҳзолик табассум аралаш:
- Сизга тараф йўқ Шаҳризод. Қитиқ ерларимизнинг баридан тутдингиз. Майли, тўғри сўзга тўғаноқ бўлмайлик, давом этаверинг, - деб, яна қулоқ осди.
- Бир қиш ўтиб, кўклам келган чоғи хотину-ҳарамини лола сайли баҳонасида далага олиб чиқаман деб, ўзи қиморбоз дўстлари билан овга отланибди. Ов эса қаерда яхши экан - Сирдарё бўйидаги тўқайларда зўр экан. Хўқанддан чиқиб, Косону Тўрақўрғон томонларга бошлашибди отларинию кўчларини. Кўклам шаббодаси эсган, аёллар араваларда ҳаводан сархуш бўлиб, ашулаю лапар айтган, эркаклар йўл-йўлакай далада бедана тутиб, тузда товушқон отиб кетишди.
Булар тўхтаган қишлоқларда халойиқ Умархон-подшох ўзангиларини ўпар, ҳар ерда зиёфат, ҳар бекатда айшу-ишрат, ҳар қадамда кўклам сурури ҳукм сурарди. Бир неча кун деганда булар Тўрақўрғонга кириб келишди. Тўрт кун улуғ дабдаба билан у ерда зиёфатлар берилди, подшоҳ ўз фуқаросига ошлар улашди. Ундан чиқиб, Косонга ўтилди, у ерда ҳам улуғлар қабрларини зиёратлар қилиб, яна ажру-ниёз тариқасида халойиққа садақалар улашилди, зиёфатлар берилди.
Ана кейин дарё бўйига қайтилиб, қўш қўйилди ва атрофдаги бешаю тўқайларда шикорнинг каттаси бошланди. Ов учун йиғилган фақат лочинларнинг сони бир неча мингга етарди. Подшоҳнинг ўзида уч юздан ортиқ хос лочини, тўққизта шунқор қуши бор эди. Қирқ баҳрин, йирик овловчи шоҳин, қирқта оҳу олувчи чарғ-шунқор, икки юз тоз ит, қозоқ хонларидан армуғон бўлиб келган иккита ҳумозот ити ҳам бор эди. Буларнинг бўйинбоғлари олтину-кумушдан эди, ёпинчиғлари эса баҳмалдан.
Тўқайзорга улуғ дабдаба билан кирилгач, Умархон-подшоҳ лочин солишга тушди. Бешадаги қушлар ҳайиқиб, осмонга учганидан, осмон қоп-қора бўлди. Овнинг роса қизиган пайти тўқайзор ичидан овчиларнинг бақириқ-чақириқлари, дод-войлари эшитилиб қолди. Подшоҳ ўғлию жияни билан яқинлашиб қарасалар, қамишзор ичида баҳайбат бир шеру унинг бузоқдек икки боласи турибди. Бу шернинг тортган наърасидан эса еру осмон ларзага келмоқда.
- Хап-сеними! – деди шу ерда подшоҳ! - Шерга ҳеч киминг тегмайсан, текканнинг хонумони талон! – деб буюрди у овчиларга. - Бу шерни мен ўзим отаман!
Умаршоҳнинг Рум подшосидан хадъя бўлиб келган хос тўфанги бор эди, ана ўшани ўқлаб, ўзи пистирмага ётди-да, шер атрофидаги қамишзорга ўт қўйишни буюрди. Қамишзорга ўт кетгач, шер шу қадар бўкирдики, осмон қулаб ерга тушгандек бўлди. Ўт орасида ўзини ҳар томонга уриб, бир зумда уч кишини гумдон, тўрт кишини ярадор қилиб, олтита отни ер тишлатди. Ахир илож тополмай, дашт сари илдамлай бошлаганди, подшоҳ ўз тўфангидан ўт очди. Ўқ келиб ҳайвонлар подшосининг икки кўзи ўртасидан кириб, думи томонидан чиқиб кетган эди. Шер сапчиб, шу қадар даҳшатли наъра тортдики, лочинлар тапур-тупур ерга ёғилди. Аммо бу бўкиришда бу улкан шернинг ўзи ҳам ерга гурсиллаб қулади. Зилзила ерни титратгандек бўлди. Ана турди хайқириқ, ана қалқди шўру-шайн...
Лочину шунқорлар ерга ёғилгандек, подшоҳ устига офарину тасаннолар ёғилди... Подшоҳ эса бу ҳодисадан эсдалик деб, шернинг икки қозиқ тишини суғуртириб, тумор ўрнида ўз бўйнига осиб олди.

Қисса шу ерга етганда қамоқхона эшиги шақир-шуқур билан очилди-да аскарлардан бири жўжахўроз овозда:
- Ужин! – деб қичқирди, ва Абдулла ҳикоясини узди.

* * *

[Nigora Umarova]

- Эй, саодатли қиморбозлар, - деб ҳикоясини давом эттирди оқишоқ гуручли бўтқа нонуштадан сўнг Абдулла, қисса нимада тугашини ўзи билмасдан. - Бу овдан кейин Умаршоҳ подшоҳ бир неча кун хотинлари билан айшу-ишратда ўтқазиб, Хўқандга қайтадиган бўлибди.
Маллалликка мойилроқ Журъат-қизилсоқолу, юмалоққина ва силлиқ Муборак ҳам ошиқ ўйнашга лаёқатсизроқ урнашгандек бўлишса-да, энди Абдуллага қулоқ осиш тугул, икки жуфт кўзини ҳам тикишди.
- Булар бир неча кўч масофа босиб, Наманган шаҳрига кириб боришибди.
- Биз Намангон шаҳрига бўлгон... – деб, яна ҳикояга аралашган эди Муборак-жуҳуд, Журъат-оқсоқол бу сафар сўз билан чўрт узиш ўрнига, енгидан бир тортиб қўйган эди шеригини, Муборак тилини қисганича, миқ этмай қолди.
- Наманганда ҳам зиёфатлар, яна соқийлару, муғаннийлар, мутриблару нозанинлар, - деб, ақлини жамлашга тиришди Абдулла. Кейин бир фикрга келди чамаси айшу-ишрат саҳифаларини варақлаб ташлагандек янги бир саҳнага киришди.
- Умаршоҳнинг турган-битгани овчи эди. У нафақат даррандаю-парранда овлар, балки ўзи, даррандадек, аёл зотининг паррандасига ташланар эди. Уч никоҳли шарий хотини бир тараф, ўнлаб танноз канизакларию чўрилари бир тараф эди. Ким қўйган бу лақабни, билмадиму, бироқ ҳарамда Умаршоҳнинг тахаллуси, барча билгандек Амирий эмас, балки “дарранда” эди.
Шуни ҳам айтиш керакки, Умаршоҳнинг тўнғич хотини - шоира, кенжа хотини - зодагон, аммо ўртанча хотини дунёда тенги йўқ гўзал эди. Тирик жоннинг унга кўзи тушар эканки, истар-истамас бу ҳуснга махлиё, бу латофатга мафтун бўлиб қолар экан. Айниқса унинг кўзлари жодуга тўла экан, эркакка қараса ҳиёнат, аёлга қараса рашк туйғусини туғдирар, буларнинг ўнгини тушга, тушини бадхобга айлантирар экан.
Буларнинг барига даррандаи подшоҳ зўрига, иҳтиёрларига қарши уйланган экан. Буларнинг оталари бири ҳоким, бири хўжа, бири сайид, барилари подшоҳ иродасига бўйсуниб, ўз қизларини унга қурбон келтирган экан.
Умаршохнинг тўнғич хотинидан бўлган ўғли Мадалихон, Умархоннинг жияни Ҳакимхон билан харам хотинларига боқиш асносида ўзининг ўша ўгай онаси Ойпошшага ошиқу-беқарор бўлиб қолибди. Бундан воқиф бўлган Ҳакимхон дастлаб насиҳат қилибди, гапи ўтмагач: “Отангга айтаман!” – деб, қўрқитибди. Мадалихон бошида гапга кўнгандек бўлса-да, ичида ўша-ўша ножоиз ишқ ўтида куяверибди.
Майли, буларни бир ёнга қўйиб турайлик-да, Умархон-подшонинг ўзидан эшитайлик.
Ул ҳазрат айшу-ишратлар орасида қур ташласа, йўл чиқибди, шундан аввалига хотин-халажини араваларга ўзи солиб, Намангандан Ахсикентга жўнатибди, улардан кейин қўшини йиғиб, ўзи ҳам беш-олти маҳрамию, қирқ одам соқчиси билан йўлга чиқибди. Худонинг қудратини қарангки, худди анавиларнинг кўтарган чангу-тўзонидан каби осмон бир зумда қорайиб, шу қадар қаттиқ шамол кўтарилибдики, мисли довул. Оғиз-бурун ғичир-ғичир тупроққа тўлибди, кўзлар чангдан ачишиб, қизил қонга беланибди. Олам зим-зиё, йўл тугул, ўз отингни ёлини кўриб бўлмас эмиш. Булар қатор бўлиб, бир-бирининг жабдуқидан тутиб, подшоҳ қаерга юрса, кетидан қолмай кетаверишибди. Очиқ чўлда қуюн айланганидек, булар ҳам юриб-юриб, яна эски жойларига қайтиб келишармиш.
Кун ҳам битиб, тун тушгани шамолнинг совуқ нафасидану атрофдаги оч бўриларнинг увиллашидан маълум бўлибди, лекин буларнинг йўли ҳаргиз битмас эмиш. Жин айлантиряпти бизни деган овоза аскардан аскарга ўтиб, барини ваҳимага туширибди. Аввалига соқчиларнинг тўрттаси ўзаро аҳдлашиб, бировнинг қайишидан узилиб, тонгни кутиш учун панароқ жойда қолишибди. Кейинроқ яна учтаси, яна бештаси. Алқисса, тун яримлаб қолганда, подшоҳу атрофида бояги бир сиқим маҳрами қолибди, холос. Бироқ на чироқ, на манзил кўринмас эмиш. Бобур подшоҳ бир пайтлар айтмиш:

Ҳижронингда бу тун кўнгулда қайғу эрди.
Васлингга етишмадим, жиҳат бу эрди.
Оҳим тутуни бирла кўзумнинг ёшидин
Йўл балчиқ эди, кеча қоронғу эди...

Ҳикоя шу ерга етганда, қамоқхона аскарларидан бири бояги жўжахўроз овозда “Отбой!” – дея, нидо қилди ва Журъат-оқсоқол Абдулладан қулоғию кўзини узиб, қамоқхона аҳлига беиштиёқ тарзда: “Отбой! Ўнг ёнга ёт!” – дея, эълон қилди. Абдулла Муборак билан қоронғуда бировларнинг оёқларига қоқилиб-суқилиб, ўз жойларига ўтишди-да, на қобиқ бўшатилган, на таҳорат олинган йўсинда тўшакларига ётишди.
Кечаси, тун яримлаб қолганида, бедор Абдулла Раҳбар-бонусига пайпаслаб-пайпаслаб бир нарсаларни ёзди-да, алланечук жўшқин бир ҳолатда оқсоқол буйруғи билан барча қатори ўнг ёнига ағдарилди. “Ётдим ёним билан, турғизгил имоним билан...”

* * *

(Азизлар, шу ерда қиссанинг иккинчи фасли тугайди. Рамазон ойи муносабати билан дўконимиз келаси ойга ёпилади. Рамазонингиз муборак бўлсин. Давомини бир ойдан кейин истаганлар бир оғиз ёзиб юборинглар)
Абдулҳамид ИСМОИЛ

[Nigora Umarova]

Сообщение от barlos

Айтмоқчиманки, юфорумда жойлаштириб борилса, ўзаро фикр алмашар эдик.
Мана бу ерда.

Асар юзасидан фикр билдиришингизни кутмоқдамиз.

[barlos]

Сообщение от Nigora Umarova

Асар юзасидан фикр билдиришингизни кутмоқдамиз.

Албатта, таассуротлар бир талай. Лекин, шахсан, вақт борасида муаммоларга дуч келаётганлигимни қайд этишим зарур, иш билан бўлиб, "бош қашлашга вақт йўқ". Узримизни форумдошларимиз қабул қилади, деган умиддаман...

П.с. Фурсат бўлиши билан ўз фикрларимни билдириб ўтаман, очиғи, роман якуни билан бу ишни амалга оширишни кўнглимга тугиб қўйгандим.

[Nigora Umarova]

Сообщение от barlos

П.с. Фурсат бўлиши билан ўз фикрларимни билдириб ўтаман, очиғи, роман якуни билан бу ишни амалга оширишни кўнглимга тугиб қўйгандим.

Роман ҳақидаги китобхонларнинг фикрини билиш учун муаллиф ҳам форумни кузатиб бораётганликларини унутмайлик. Асар ўқувчисининг фикри муаллиф учун ҳар доим қизиқарли бўлиб келган. Фикримизни қанчалик пайтида ифодаласак, мазмунли асарлар кўпайишига шунчалик ҳиссамизни қўшган бўламиз.

Оффтоп:

"Самум" ҳақида ҳам фикрингизни билдирмоқчи эдингиз.

Адибнинг набираси Шеркон Қодирий ҳам роман ҳақида ҳануз эшитмаган эканлар. Уларга ҳам гарчи тўлиқ бўлмаса-да, романни етказдик. Яқин кунларда уларнинг ҳам роман ҳақидаги мулоҳазаларини билсак керак.

[barlos]

Сообщение от Nigora Umarova

Оффтоп:"Самум" ҳақида ҳам фикрингизни билдирмоқчи эдингиз.

мавзу доирасида

[Sherkon Qodiriy]

Сообщение от Nigora Umarova

Ҳурматли Абдул Ҳамид Исмоил жанобларининг
"Жинлар базми" асари ҳақида


Ёзувчимиз Абдул Ҳамид Исмоил ўқувчиларимизга Абдулла Қодирийнинг сўнгги кунлари ҳақида маълумот бериш орқали тарихга мурожаат этиб, қўлларига қалам олиб жуда хайрли ишга уринибдилар. Буни албатта қўллаб-қувватлаш керак. Аввалидан айтиб қўяй, мен ёзувчи эмасман. Шунинг учун фикрларим оддий бўлиши табиий.
Умуман олганда асар композицияси дуруст, қизиқарли. Асарда ёзувчининг тарихни яхши билиши сезилиб турибди. Умуман воқеликни тарих билан боғлаш асарга муваффақият келтиради. Шунга қарамай ёзувчимиз билан янги асарлари ҳақида бир оз ўртоқлашгим келди:
1. Асар чамамда шеърий қиссага ўхшаб кетаяпти.
2. Хонлик даври қаҳрамонларининг портретларини чизишга эътиборни кучайтириш керакмикан (имкон даражасида, албатта).
3. Ёзувчимизга Набижон Боқийнинг Абдулла Қодирийнинг қатлига оид 1937 йил давлат ҳужжатлари асосида ёзилган "Қатлнома" китобини ўқишни тавсия этардик.
4. Асардаги Ойхон-Пошша амакиваччаси Саид Қосим-хожага менимча номаҳрам ҳисобланади. Лекин, узум тараш воқеаси яхши топилган. Агар қиз номаҳрамдан қочиш керак бўлса, ушбу "Учрашув воқеаси"ни қайта ишлаш керак.

Шуниси аҳамиятлики, муаллиф Қодирий ҳақларида анча маълумотга эга эканликлариёзганларидан сезилиб турибди.
Яна бир фикр: Агар муаллиф Абдулла Қодирийнинг фелъетон ва ҳикоялари жамланган "Диёри бакр" номли янги китобларини ўқисалар , Қодирийни қайтадан кашф этишлари аниқ.

Юқоридаги таъкидлар бизнинг шахсий фикримиз, албатта. Буларни муаллиф эътиборга олиш-олмаслик ихтиёрларида.

Биз эса асарнинг давомини интиқлик билан кутиб қоламиз.

Ҳурмат билан Шеркон Қодирий.

[barlos]

Ҳар қандай янги асарни мутолаа қилиш, асар билан яқиндан танишиш ўқувчига ҳамиша ўзгача завқ ва ҳаяжон бахш этади. Адиб Ҳамид Исмоилнинг ўзбек халқининг бетакрор ёзувчиси, ўзбек адабиёти тараққиётига улкан янгилик олиб кирган, мислсиз истеъдодли адиби Абдулла Қодирийнинг сўнгги ҳаёти ва ижодини қамраб олган кенг қамровли “Жинлар базми” қиссасини мутолаа қилар эканман, асар менда яхши таассурот қолдирганини эътироф этишни жоиз, деб ўйлайман.

Асардаги мавзуга мос равишда танланган конфликт ва бадиий характернинг ўзига хослиги, воқеалар ривожининг табиийлиги ҳамда сюжетнинг жиддий тус олиши кўз олдингизда яққол намоён бўлади. Айниқса, ўқувчида ўша давр – ёзувчи яшаган ва қурбони бўлган “Жинлар базми”дан, улар қалбида нафрат ва ғазаб уйғонтирса, бироқ, адибнинг хаёлида ёзаётган асарини қоғозга тушира олмай хуноблиги, қонга беланган ҳолда ҳам ўз ритмидан чиқиб кетмасдан қаҳрамонлар билан сўзлашиши, дардлашиши киши руҳиятида аллақандай хотиржамлик, сокинлик бахш этгандек бўлади. Шунда... яна ваҳшийлик устига ваҳшийлик, инсоннинг шавқатсизларча қийноққа солиниши очиқ саҳналарда намоён этилиши, мураккаб тарзда тасвирланиши ўқувчини воқеалар ривожига бўлган қизиқишини янада орттиради.

Менинг фикримча, асарнинг ютуғи шундаки, қиссанинг йўналиши А.Қодирийнинг асарлари йўналишига, тилига, характерига жуда ўхшашлигидадир. Шунингдек, қаҳрамонлар ҳаёти ва кечинмалари аниқ ва тиниқ рангларда чизилган. Оддий тилда айтилганда асар ичидаги “асар” ҳамма вақт ҳам кишини мавжуд ҳолатдан руҳан бошқа ҳолатга кўчиришга ҳамда ўзга ҳис-ҳаяжонга солиш хусусиятига эгадир. “Жинлар базми”да ҳам мана шу услуб қўлланиши натижасида шакл ва жанр янада жонланади. Назмий парчалар эса асарни безашда катта рол ўйнаган. Шуниси билан ушбу асар ўқимишли ва китобхонларда катта қизиқиш уйғотади.

[iDead]

Сообщение от Nigora Umarova

Ёзувчи хакидаги маълумотларни ушбу сайтдан олишингиз мумкин.

http://www.qodiriy.edunet.uz/index.htm

Ko`rsatilgan linklar ochilmayapti.

Menga Abdulla Qodiriyni asarlaridan biri rus tilida kerak edi. Aniqrog`i, Абдулла Кадыри "Скорпион из Алтаря" ("Мехробдан Чаён" ni rus versiyasi) ni izlayapman. Hech kimda shu kitobni elektron formati yo'q mi?

Katta rahmat, oldindan!

[Nigora Umarova]

Сообщение от iDead

Ko`rsatilgan linklar ochilmayapti.

Ha, loyiha asosida yaratilgan sayt edi. Loyihaning faoliyti tugagach sayt ham o'z faoliytini tugatgan afsuslarkim...