Узбек романчилигининг асосчиси: Абдулла Кодирий

[Nigora Umarova]

Амирул-муслимийн Сайид Умархон аҳён-аҳён эгнига жулдур кийим кийиб, дарвешсимон кўча-куй сандирақлашни хуш кўрарди. Белбоғига эҳтиёт шарт хирпи ошиқу беш-олти олтин танга солинган хилондонини боғлаб, ёнига ишончли навкарлардан кўҳлик қизғиш полвон Гулханий лақабли Муҳаммад Шарифни беанжом таврда оларди-да, бозорми, чойхона карвонсаройми, қиморхонага йўл оларди. Халқнинг салтанат ҳақидаги олди-қочди гапларини ўрганиш баҳона, Амирул-муслимийнга номашруъ бўлмиш хирсу-завқларга ҳам шу асно берилишни хушларди у.
Чилимми ёки кўкнорни саройда ҳам тотса бўлур, кўпроқ қиморхона ошиқ ўйинига ошиқарди ўзига Холбоқи-мисгар лақабини олган Умаршоҳ. Ёнида Журъат лақабли паҳлавон навкари билан у ҳеч нарсадан тап тортмас, керак бўлса ўйинга, керак бўлса қиморхона чапанилари билан олишувга киришиб кетаверади.
Лекин ўша куни аксига олиб, кийим алмаштираман деганда девонга шайхулислом кириб келса бўладими. Нима эмиш, Хўқанд фуқароси бозор-ўчарига берилиб масжидларга қатнамай қўйибди. Айниқса аср билан шом намозида масжид имоми ёнида масжид сўфисию мутаваллисидан ортиқ ҳеч ким йўқмиш. Тоқатсизланган Амирул-муслимийн сармуншийга фармон буюрди: “Кимдаким Пайғамбаримиз Мустафо Расулуллоҳ алайҳиссаломимиздан суннат бўлган намозларни, айниқса аср ва шомни тарк этса 50 дарра урилсин”. Сармунший буларни оқизмай-томизмай ёзиб олди. Шайхулисломнинг шахсий ҳам муддаоси бор экан. Унисини ҳам ҳал этиб, Умаршоҳ кийим бошини алмаштирдию, ёнига Журъат лақабли Гулханийни олиб, тўғри қиморхонага йўл олди.
Бу кун ҳам у қиморхонада ошиқ отишга отланган. Хирпаланган ошиғини “Гардкам!” – деб отади, бироқ ошиғи ҳеч олчи турмайди, яхши тушса товвасига тушади, тушмаса бужулига. Қўли келмай ҳамёнидаги бир танга истисно бор пулини ютқазиб бўлди. Охирги тангасини тергаган бармоқлари билан пайпаслар экан тўсатдан барчага: “Энди бошқа ўйин ўйнаймиз!” – дея, хитоб қилди. Кимдир унга тиртайиб боқди, кимдир хомтамалик билан: “Ўйнаверсак бўларди, ўйин роса қизиятувди” – деди, бироқ Холбоқи-мисгар ёнида қўлини кўксида чирмаштирган Журъат-полвоннинг кўзлари тарозунинг палласига тушган икки оғир тошдек барининг майлини бир тараф оғдирди.
- Қанақа ўйин, ошиқми ахир? – деб, чуғурлаша бошлашди қиморбозлар.
- Мен манови атлас белбоғимни ўртага ёзаман-да, баримиз устига қатор қилиб иккитадан ошиқ терамиз. Кейин беш қадам кўт ташлаб, бирин-кетин хирпаларимизни отамиз. Ким ошиқни чорсидан уриб чиқарса ошиқам, қўл ҳам уники. Хирпасини уриб белбоғ устидан чиқарган одам хирпасиниям, ошиғиниям олади.
Қиморбозлар бош қашишди, буниси – болаларнинг ўйинию, деб ижирғанишгандек бўлишди, бир икки савол сўрашди ва ўйин бошланди. Ёдгор-булотқи дегани “Гардкам!” – дея, хирпасини отди. Майдагина хирпаси ошиқлар қаторидан бир қаричча берироқда бир сакраб, чиқ этиб, ошиқлардан бирига тегдию, шашти ўчиб қаторга кўмилди. Ёдгор-булотқи кир тирноғини тишлаганича чекага турди.
Сафар-боғчи дегани “Ё пирим, мадад!” – дея, хирпасини ирғитди. Хирпаси бориб, Ёдгор-булотқининг хирпасини чўқиди-да, ўзи думалаб, қийиғ арзидан чиқиб кетди.
- Етим қизга елпиғич чикора! – деб, кулиб қўйди Журъат-полвон.
Сафар-боғчи танқа бурнини пишиллатганича, Ёдгор-бўлотқининг рўпарасига ўтди.
Гал Отабой-бўзчига келди. Бутра соқол бу одам хирпасини отишдан аввал тисарилиб, Журъат-полвонга маслаҳат солди:
- Тавваси билан отайми ё бужулими?
Унга Журъат дўққи овозда:
- Сен қассобдан: “Бу кафш хотинимга тўғри келурми?” – деб сўраган одамдайсан! – деган эди, қиморхона шифти қахқахадан бир силкинди.
Ўсал Отабой-бўзчи хирпасини улоқтирган эди, хирпа бечора ошиқлар тугул, уларнинг остидаги чорсига ҳам теккани йўқ.
- Бўзчи белбоққа ёлчимас дегани шу-та! – деб, шарҳлади Журъат-полвон ва яна қиморбозлар бир ботқоқ қурбақа янглиғ қур-қур кулдилар. Ниёзча-оғалиқ отди, Бобожон отди сўнгиси пихини ёрганлардан эмасми, иккита ошиқни уриб чиқарди, бироқ хирпаси ҳам зарба кучидан узоқроқ сапчиб кетган экан, иккинчи қўлда яна иккита ошиққа урилди-да, ўзи улар билан бир ҳовуч бўлиб туриб қолди.
Энди навбат Холбоқи-мисгаримизга етганда, у бошқаларга ўхшаб хирпаланган қўй ошиғи эмас, муштумдек мол хирпасини хилондонидан чиқарди. “Ғирром!” – деди кимдир, “Нотанти!” – деб, ғижинди иккинчиси, лекин Холбоқи-мисгар: “Оғиз ошга етганда, бурни қонаган мен бўлдимми?” – деб, юзини бужурлади-да, Журъат-полвонига қараганди, Журъат-полвон ботмондек қўлини кўтардию: “Шунга ҳам ота гўри қозихонами! Биттанг ёнимга кел!” – деб, буларнинг орасида муштумзўри Ниёзча-оғалиқни ўзига имлади.
- Айт, – деди у Ниёзчага, кавушини кўрсатаркан, – мана бу кавушимни тепага ирғитаман, ерга чаппасига тушадими, ё ўнги биланми? Топсанг сен ҳақ, топмасанг – Ҳолбоқи!
Қиморбозлар бахслашиб кетди, бири “ўнг” деди, бири “чаппаси”ни айтди. Ниёзча-оғалиқ кавушга синчковлаб боқди-да: “Кавушнинг товони қалин экан, ўнги билан тушади”, – деб, хулоса қилди. Журъат-тожик кафшини аёғи билан тепага отган эди, кафши икки ярим марта умбалақашиб роппа-роса чаппасига тушди: “От тошингни, Холбоқи!” – деб, белгилади Журъат. Холбоқи-мисгар: “Гардкам!” – дея, гувалачадек хирпасини ёнлаб олди. Ошиқлар учқундек ҳар томон сочилди. Хирпа, оғир бир юмалаб, белбоғ устида қолди. Ҳолбоқи аввалига ғашғашани бошлаб берган Бобожоннинг хирпасини янчди, охирида эса атлас устида қолган ошиқчаларни жуфтлаб-жуфтлаб сурди. Қийиқ устида ёлғиз ошиқ қолганида шомга азон айтилиб қолди.
Эшитган эшитди уни, эшитмаган хирпасини ошиққа отди. Ошиқ шарақлашига қўшилиб, қиморхона эшиклари ҳам шарақлаб очилди-да, ўн қадар навкар шўру-шайн билан ичкари бостириб келишди.
Йўқ, ўзи эрталаб буюрган эллик даррани бошқалар еган эса-да, Холбоқи-мисгар лақабли Сайид Умархон егани йўқ. Журъат-полвон кору-ҳол қилиб тўрт-беш жароҳатланган навкар орасидан олиб чиқиб кетди Ҳолбоқини.

Мана энди у ўз кутубхонасида Журъат лақабли Муҳаммад Шариф Гулханий билан жулдур жандаларда ўтирар экан: “Ҳолбоқидан гапир, Ҳолбоқидан!” – деган эди, Журъат дағалроқ тожик талаффузида айди: “Андоғ эшитганим борки, одамзод фарзандидин Холбоқи-мисгар деган бир кўкнори бор эрди, намозшом вақтида бировни меҳмонхонасига таом устида ҳозир келибдур. Мардумлар суфрани қуршаб ўлтирурлар эрдилар, шу вақтда азон овози келди. Кишилар айдилар: “Аввал намоз ўқуб, сўнгра таом тановвул қилали. Ҳар ким намоз ўқимаса таом емасун”, – дедилар. Ҳолбоки-мисгар намоз учун ер ўпкани йўқ эрди. Ўрнидин туруб, таҳорат қилиб, намоз ўқуб, сўнгра нарсани маломат қилиб, даржанг бўлуб айтур эрдиким: “Эй, тош кемиргур нафс, мени кўкнори ҳолига боқмай қўлимга совуқ сувни сазовор этиб, рангимни қаҳрабодин ўткариб, ахир намозхон айладинг…” Сиз анга ўхшабсиз. Сазовори нафсингизни битказинг, ё султон амрини”. “Икки суюқлик бир кўнгулга сиғмас” – дебдурлар. Ва яна яхшилар дебдурларким: “Икки кема тутган қолди ғарқоб ичида, чиқмас ул денгиздан бир кема тутмагунча”…
Султон на кулишини, на сўкишини билмай, бир лаҳзага ўйга толди…

* * *

[Nigora Umarova]

Келиннинг чилласи чиқдию, у отасини кўргани Шаҳрихонга отланди. Дурустки, қўл келиб, Сайид Умархон Сирдарё шикорига кетиш тараддудида, сингиллари Офтоб-ойим эса тўй меҳмондорчиликларини битириб, Шаҳрихондаги уйига қайтаётган эди. Амир Умархон буларга яна уч-тўрт югурдак кампир баробарида ўз тўнғич ўғли Муҳаммад Алихонни, жияни Ҳакимхон-тўрани, ҳамда ўз ишончли навкардаридан кўҳлик Муҳаммад Шарифни қўшиб берди.
Кун совиб, ҳавода булдуруқу, йўлларга қиров тушган, шундан эркаклар пўстину, хотин-халаж эса астарли тўнлару юнг рўмолларга ўралиб олишган. Оғизлардан буғ чиқиб, кўҳлик полвон Гулханий истисно, биронтасининг сўз қотишга ҳам майли йўқ. Пишқирган отлар ҳам арава кутмасдан, тезроқ қизиш учун чопишса. Кампирлар билан аёллар аравада танча қургандек, қалин кўрпа остида айланалаб ўтиришган, йигитлар икки ёнда икки от миниб, аравакаш Муҳаммад Шариф-навкар юрган тезликка ўз булонларини мослашган.
Кун қаҳратон эса-да, чиммат остидаги икки яноғи қип-қизил олмадек Ойхон-пошша барибир ўзининг илк баҳор арава сафарини аччиқ-чучук бир туйғу билан эслайди. Худди арава ўриндиғида кўҳлик тожик Мухаммад Шариф эмасу, унинг суюкли Сайид Қосим-тўраси, ёш иссиқ баданига биқинишган кампирлар эмасу, меҳрибон укалари. Арава ғилдираклари ғичирлайди, худди икки оғир тегирмон тошидек унинг ширин хаёлларини ун қилиб янчади…

Кечау кундуз кетимда шарпа ё жосус назар,
Яккалиғ ҳолимни пойлаб кеча-кундуздек юрур.

Ваҳму-қўркунчим нафасдек чун саёз ўлса, бироқ
Ман қадам босган йўлимнинг кети чексиз лаҳм эрур…

Ойхон-пошша ғазал битса-да, уни қоғозга кўчирмайди, ўз исъёнкор хаёлларидан ҳадиксирайди. Ипга терилган маржондек бу байту мисраларни эл кўзидан йироқ, қўйнида, иссиқ юраги ёнида сақлайди. Хаёллар, хаёллар, хаёллар… кошки сизларга чек бўлса, ё кошки сизлардан наф тегса. Илк баҳордан кеч кузга тушиб қолган йўлдексизлар гўё. Лолазор ўрнида анғиз, гуллаб-яшнаган ўрикзорлар бағрини хазон тўлдирган, кўм-кўк кети кўринмас осмон, пасайиб, қош-қовоғини уйдирган кампир янглиғ, оғир булутлари билан хўмраяди. Арава ғилдираги эса тинимсиз ғичир-ғичир, ғичир-ғичир.

Бешанинг бошоқ ўқидек, тоғу-тошнинг нешидек
Санчилур икки куракка бўшлиқ ичра ваҳми нур…

Аравакаш Муҳаммад Шариф Сайид Қосим-йигитдек ашула айтмайди, у хотин-халажни зериктирмаслик учун йўғон дағал овозида матал айтади. Маталлари ҳам кун атворидек ҳазин:

Бор эди Фарғонада бир сарбон
Теваси бор эрди, туғди ногаҳон.

Аҳлу аёли анинг бас эрди чўҳ,
Озуқадин кулбасида нарса йўқ.

Султоннинг ул тевадин ва ул теванинг бўтасидан бошқа бисоти йўқ экан. Бир кун ул тевани қўмлаб, устига оғир юкларни юклаб, сарбон йўлга чиқибди. Уйда қолган бўта онасидин ажраб ёнибди, ўртанибди. Ёз фасли экан, қумлар ёнар, бироқ онаси кетидан югурган бўтанинг юраги ундан бадтар ўртанар экан. Саҳрода ёлғиз дарахт соясида сарбон тевасини чўктирибди.

Бўтаси бориб эди орқасидин,
Ёнди ҳароратлар яғмасидин.

Юзланиб айди: Ҳоло бераҳм онам,
Куйдию ёндию туташти танам.

Аста-аста юрсанг бўлғай на ғам,
Сийна сутингдан эмайин дам-бадам.

Айди онаси боласига боқиб,
Кўзларининг ёшлари сувдек оқиб:

Кўрки, бурундуқ кишининг қўлида,
Бу кишининг кўзлари ўз йўлида,

Менда агар зарра каби ихтиёр
Бўлса эди бўлмас эдим зери бор…

Бу сўзларни эшитган Ойхон-пошшанинг бирам хўрлиги келиб кетдики, совуқдан ёшлари кўзида қотмаса, чиммат оралаб тўкилармиди.
Гулханийнинг маталлари билан пешинларга Марғилонга кириб боришди. Бу атрофда Муҳаммад Шарифни танимаган одам йўқ экан чамаси, бари: “Бир пиёла чой қилайлик, кириб ўтмайсизми?” – деб, ўзлариникига қисташди. Булардан тузукроғини танлаб, унинг қўшига тушдилар, пешинни ўқиб, чой-пой қилишди-да, сўнг, дамланган ошни кутмай, йўлларида давом этишди.
Марғилондан ўн-ўн беш чақирим наридаги Араб-мозор деган ерга етиб қолишганида, осмоннинг авзои янада бузулиб Мадалихон-шаҳзода отидан тушиб, отининг тизгинини аравага боғлади-да, ўзи: “Тўнгдим!” – дея, хотинларнинг орасига, кўрпа остига кирди.
Ойхон-пошша қараса, у нуқул кўрпа остида ўз оёқларини унинг оёқларига текказиб, кўзларини олиб қочгани қочган. Аввалига ўгай ўғлининг ўгай онасига эркаланишидир деган хаёлга борди у, бироқ оёқларини чирмаштиришида алланечук хирсни сезиши биланоқ, Ойхон-пошша аравакаш Муҳаммад Шарифга хитоб этиб, аравани тўхтатди-да, “Энди отга мен минай!” – деб, Ҳакимхон-тўра ёрдамида Мадалихоннинг булонига мингашди. От ҳам арава кетидан судралиб зериккан эканми, шаталоқ отиб, олға чопди. Ҳакимхон-тўра ҳам бўш келмай ўз отини қамчилади. Қоши қорая бошлаган кун ичида улар тезда кўздан ғойиб бўлишди. Муҳаммад Шариф ҳам аравасини авайлаброқ чоптирган эди, Араб-мозорга етиши биланоқ ўнг ғилдиракнинг икки кегайи узулиб тушди.
Хайриятки бу қишлоқда ҳам Муҳаммад Шариф-навкарни таниганлар бор экан. Чой узатиш асносида ғилдирак парралари ҳам тузатилди, аммо Ойхон-пошша билан Ҳакимхон-тўранинг қоралари учиб бўлганди. Ғира-ширада Найман деган ерга етиб олайлик, ўша ерда тунаб қоламиз, – деди Муҳаммад Шариф. Аммо у ерга етишса, на анови икки суворийдан хабар, на уларни кўрганлардан. Майлига, қодир Худо улуғ, адашган бўлишса-да, йўл ёлғиз, ахир бу ерга келиб қолишар деб, қишлоқ оқсоқолиникида тунаб қолишди.
Энди ҳикояни Ойхон-пошша билан Ҳакимхон-тўрадан эшитайлик. Булар аравадан узилган чоғ, орқага қарамасдан бирин-кетин от чоптиришда давом эттираверишибди. Ойхон-пошша ниҳоят эркинлик туйғусини қоронғу ичидан озод этиб, бу туйғуга маст, совуқ ҳавода ўт бўлиб елса, Ҳакимхон-тўра “қиз қувди” дан сархуш бўлиб, янгасининг кетидан қолмайди. Бироз чопгач, аксига олиб, осмонни қора булутлар қуюни қоплабдию, бутун оламни қоронғулик босибди. Бу шабгун зимзиёликда кўрингани – фақат чопган отнинг ҳилпираган ёйи бўлибди. Бирдан қор учқунлаб шамол увиллай бошлабди. Атроф – чангалзор, ёлғиз оёқ йўл ҳам кўринар-кўринмас ҳолатга келибди. Ким ваҳимага тушибди – ёш йигитча Ҳакимхон-тўра. “Орқага қайтайлик!” – деб ялинибди, ёлворибди, лекин янгаси ҳеч тўхтамай, отини шитоб ила олға чоптираверипти.
Иттифоқо, ўша дам совуқ ҳавога дош беролмай отлар ҳам ўпкасини тўлдиришибди-да, хансираб-хансираб тўхташибди. Ҳакимхон-тўра ҳар иккала отни шамширининг дастасига оёғидан қаттиқ боғлабди. Янга бошлаб, қийргунликда буларнинг иккаласи тош лавҳаси оралиғига кириб, ширин жонларидан қўл ювганича, ўлимларини кутиб ўтиришибди. Ҳар дамда буларнинг икки гўшига ажал хабари музлик зимистони томондан ва ваҳимали товушлар чангалзор тарафидан етаркан. Даррандалар наъраси, уларнинг ваҳшийларча ўкиришлари қулоқларига чалинибди. Феълан, булар биқиниб ўтирган ердан бир гала тўнғизу қобонлар ўтиб қолишибди. Улар отларни кўргач, ҳуркканидан шундай чийиллашиб югуришибдики, уларнинг оёғи остида қолган неки бор бўлса, ер билан яксон бўлиб янчилибди. Юрак-пураги чиқиб кетган Ҳакимхон-тўра янгасининг пинжига кириб олиб, жон ҳолатда “Ло ҳавла”ни ўқибди. Отларнинг ўпкалари пўсгач, Ойхон–пошша яна отга минибдию, узоқдаги жинчироқларга чоптирипти. Униси арава тўхтаган Найман қишлоқ экан…

Абдулланинг бехоб кўзларига худди ўша жинчироқлар кўриндию, қамоқхона оқсоқоли буйруғи билан ойқора ётган барча маҳбус бошқа ёнига ўгирилар чоғи, бу уч саҳнадан қай бирини қиссага олишини билмай, у ҳам тескари ёнига ағдарилди.

[Nigora Umarova]

Жинлар базми (II фасл) 9 кун
Абдулҳамид ИСМОИЛ
Эрталаб “Подъем!” буйруғи билан ҳамма ёппасига турганда, Абдулла атрофига қараб элликдан ортиқ инсонни кўрди. Боғбончилик йиллари у бир неча ёз ари боқмаганмиди, нақд асаларининг уясидек тиқилинч эди бу ҳона. Эски қамоғида ҳам бу қадар бўлмаса-да, йигирма қадар инсон бир хонада ўтирган, уларнинг орасида кимдир оқсоқоллик қилмаса на ювунишнинг, на сийишнинг, на овқат ейишнинг, на ухлашнинг тартиби бўлади. Бу уяда ҳам қизғиш соқолроқ йўғон оқсоқол дўқ-давара билан маҳбусларнин аввал яқин бурчакдаги пақирга сийишга, сўнг эса ювинишга навбатларни белгиларди. Гал ғундароқ Муборакдан сўнг Абдуллага етганда, оқсоқол дағдаға билан:
- Сен кимсан?! Нега менинг хабарим йўқ? – деб ўшқирди.
Абдулла жавоб учун оғзини жуфтланган эди, орқасидаги майдароқ Содиқ:
- Булар ўзбекнинг котта ёзувчилари бўлади! – деб, Муборакнинг кечаги гапини қилди. – Ярим тунда опкелишти, сиззи уйғотишка ботинмадув, Журъат-ока, – деб қўшиб қўйди у.
- Отинг нима? – деб, дағал эса-да, сал юмшоқроқ сўради Журъат-қизилсоқол.
Унинг отига, бўйи-бастига ҳайрон бўлиб ўтирган Абдулла ҳамманинг ўзига боққан нигоҳларидан уялиброқ айтди:
- Абдулла…
- Э, бу Абдулла Қодирий-ку! – деб қолишди икки-уч ёндан.
- Орамизда шоиримиз бор эди, Чўлпон дегани, энди сени ҳам оқартувга жўнатишибди-да, – деб ачиндими, ё заҳарханда қилди Журъат-полвон. – Майли, чўпчакларингдан ҳали айтарсан, ҳозирча кел, ичингни бўшатвол.
Абдулла ҳамманинг назари остида бурчак томон ўтиб бораркан, ўтган қамоғидан олиб чиққан тўқимаси – Тошпўлат тажангни эслаб қўйди. Бунисидан ҳам зап Намоз-ўғри чиқса ажаб эмас… Бадя олдига етиб ҳам борди-да, лекин гардани билан анови ниқталган нигоҳлар юкини сезди-да, аввалига шимининг пешчокидаги тугмаларини ечишга қўли бормади, кетида яна қанча одам заҳартанг бўлганини ўйлагач, тугмаларини ечдию, пешоби ҳеч келмади. Хаёлларини чалғитишга уринди, шифтга қаради… Кейин ўйлаб боқса, хона оқсоқоли ҳам буни сезган чамаси, ўша пайт бировнинг кўйлагини сочиқ қилиб юзу-қўлини артаётган бир маҳбусни кўриб қолиб, дўна-дўна ўшқириб кетди. Ҳамманинг диққати бошқа бурчакка чалғиб, Абдулла ҳам қовуғини бўшатиб олди. Таҳорат ололмадию, юз-қўлини яхшилаб ювиб, ҳўл бармоқлари билан маҳсисига яширинча маҳс тортиб қўйди. “Худонинг ўзи кечирсин!”
Ўрнига қайтиб, Муборак билан салом-алик қилди. Муборакнинг талаффузидан унинг Бухорои эканлиги сезилар, лекин бунинг устига Абдулла билмаган шеванинг ҳам асорати теккандек эди. Бироқ Абдулла юз хотир қилиб, ҳеч нарса суриштиргани йўқ. Содиқ ҳам ювиниб, ўрнига қайтди. У билан ҳам салом-алик қилиб, Абдулла Чўлпон ҳақида сўради. Буларнинг иккаласи ҳам елка қисиб қўйишди: “Қайдам, биздан аввал ўтирган бўлса керак”. Абдулла зимдан атрофдагиларга қараб чиқди, қамоқхонадаги ғира-шираликданми, ё боя айтганидек – арининг уяси тинмай ғимирлашиданми, биронта таниш юз топгани йўқ. Буларнинг орасида боягинда “Абдулла Қодирий” деганлари ким экан? Наҳотки танишса, ё ўқишган бўлишса? Абдулланинг ғужғон хаёллари ҳам арининг уясидек яна тўзиди. Йўқ, бозор ё издиҳомни эмас, Чўлпоннинг номи тилга олинганиданми, бу ғала-ғувурга қараб мушоирани ўйлади Абдулла.

Сайид Умаршох саройида мушоира дабдаба билан ўтарди. Ову-шикорни яхши кўрган подшоҳ, шоирларнинг йиғинидан ҳам ўлжа олгудек, аввалига бошқаларни пойлар, дўнглик кетида писиб ётган овчи янглиғ фақат кўз-қулоқ бўлар, кимдир товушқон, кимдир тустовуқ отганидан бир навъ қаноат ҳосил қилар, чунки унинг кутгани йирикроқ дарранда – ё шер, ё сиртлон бўларди. Шеърнинг шери ё сиртлонини пойлар экан, Умархон, ёҳуд, тўғрироғи Амирий, атрофдаги шуарои фузалони вақти-бевақт гиж-гижлагандек ҳам бўларди. Оҳирги сафар у мушоира бошланишидан аввал Зулфиқор, Сайфиддин, Содиқ ва Қулмуҳаммад отли тўрт косагул йигитни бир қаторга тизиб саройнинг маликул-шуароси Мавлоно Фазлий кириб келганида унга: “Бул гул руҳларга бир муносиб сўз айтинг!” – деган эди, Мавлоно дафъатдан:

Тилим гўё бараҳна Зулфиқори наъти Аҳмаддур,
Кесарга риштам ботилни Сайфиддин мушаддаддур.
Етушса муниси Содиқ ҳама Козиб бўлур барҳам,
Ҳама олам умид эткучи яхши Қулмуҳаммаддур! -

деб айтди. Ул хонга манзур бўлиб, эгнидаги беш юз тиллолик пўстинини дарҳол ечиб, Мавлоно Фазлийнинг елкасига ёпти. Буни кўрган шоирлар бири биридан ўзаман деб, хон шаънига қасидалар, рубойилар айтиб кетишди.
Биринчи бўлиб Мавлоно Хозиқ ўз рубоийсини айтди:

Чун ёфт жаҳон ба асри вай тўйи дигар,
Жамжоҳи жаҳон сурё ба сад зийнату фарр,
Сар кард ба шаҳзода ки шуд базм ҳама,
Жўши тараби жоми майи шоҳ Умар.

Ҳамма Мавлоно Ҳозиқийга тасаннолар айтди. Умархон эса ширинсуҳан шоирга кумуш жабдуқли отини ҳадъя қилди. Бу отни кўрган Бухоро амири Ҳайдарнинг укаси Амир Ҳусайн форсий забонни бир чекага қўйиб, соф туркийда қасидасини ўқиди.

Гарчи кўп кездук жаҳонда хору зору дарбадар,
Тобтук ахир боргоҳи ҳазрати Султон Умар.
Риштаи иҳлос ила ҳизматга боғлабмиз камар,
Шукри лиллоҳ қилди бизга лутфу шафқатдин назар.
Шоҳ бизнинг шоҳимиз, султон бизи султонимиз,
Давр бизнинг давримиз, даврон бизи давронимиз…

Амир Умархон Амир Ҳусайнни қучоқлаб, девонбеги ўрнига ўтказди, фахрий инъом либосини тортиқ қилди. Қасидалар шарақлаб ўқилди, туҳфаю армуғонлар ширинқаламлар аро улашилди. Хонсалару дастархончилар лазиз таомларни тарқатишди, соқию косагуллар жом-жом шаробу май узатишди. Муғаннийлару машшоқлар майин нағма таратишди.
Базм авжига чиққанда маликул-шуаро Мавлоно Фазлий Амирул-мўминийн қулоғига алланарсаларни шивирлагач, қаттиқ қарсак чалди-да, бир дамга мажлисга чўккан сукунатда: “Арши мушоира байни Фазлий ва Маҳзуна”, – деди-да, қўли билан бурчакдаги ғуломгардишга кўрсатиб ўз бадиҳасини бошлади:

Юз офарин сўзингга лубби лубоб кўрмай,
Арзи жома этарму ойина об кўрмай…

Кимдир қийқирди, кимдир чапак чалди, кимдир қаҳқаха отди. Шовқин бироз босилгач, ғуломгардиш кетидан майин тебранган аёл овози янгради:

Кимдан чиқар бу сўзлар баҳри кабоб кўрмай,
Ганж ўлмагай муяссар ҳолин ҳароб кўрмай.

Энди бояги шовқинларнинг икки ҳиссаси кўтарилди. “Дод!” – деди кимдир, “Дўст!” – дея, хитоб қилди бошқаси. Мавлоно Фазлий таъзим бажо келтириб давом этди:

Мастураи суҳанга пўшидалиғ муносиб,
Маъно арусини бас мен бениқоб кўрмай…

Шовқин энди кўтарилай деганда, ундан бурунроқ жавоб келди:

Йўқ айб, сўзларимни гар бўлмаса муаддаб,
Андоқки ўт кўкаргай ҳеч офтоб кўрмай…

Қий-чув бошланиб кетди. “Нима деди? Нима деди?” – деб, кимдир кимдан сўраган ва кечикиб бўлса-да қаҳқахага қўшилган. Бу шовқинда баъзи байтлар ҳеч кимнинг қулоғига кирмас, бироқ айтишув завқи сўзлар маъносини унутиб, ўз-ўзича базмни қизитиб ётарди. Ахир Мавлоно Файзий яна қарсак чалиб, диққатни ўзига тортди.

Мундоқки нуқтадонсан, ким эрди устодинг,
Ой каби нур қилмас, то офтоб кўрмай…

Сукунатда ғуломгардиш кетидан титраган овоз келди:

Кўп нархлар йиғилса дарёи нур дур ўлғай,
Илм аҳлидин бу мискин бир шайху шоб кўрмай…

Ана эндиги шўришу-суронни кўринг. Маҳзуна тахаллусли бу қиз Мавлоно Фазлийнинг сўнгги ва суюкли шогирдаси эканлигини билганам биларди, билмаганам. Ойни этак билан ёпиб бўлармиди? Айтишувнинг сўнгги байтлари бу шавқли шовқинда ғойиб бўлди, шунда овчи каби шеъру сиртлонини пойлаб ўтирган Сайид Умархон, йўқ, ғазалгўй Амирий, ўз ўрнидан турди-да, барчанинг ҳайрон нигоҳи остида Мавлоно Фазлий ёнига бориб, унга сертош тўқали камарини узатиб, сукунатда ғуломгардишга қарата:
Зери домони ту пинҳон чист, эй гули пираҳон?
деб сўради. Бурчакдан ўйноқироқ овоз:
Нақши сўмми оҳуйи Чин аст дар барги суман, –
деб жавоб берди. Ҳамма жим. Амирий:
Боз тош беҳи дигар кун, эй бигардам аз сарат, –
деса, қиз парда орқасидан:
Ғунчаи серобро монад, ки нашгуфта даҳан…

деди. Шунди зиёфатда рўзи маҳшар турди. Завқу-шавқ денгизига чўмган Амирий: “Шу ерда неки бор бўлса, барини сенларга бердим!” – деб, ёқасини йиртди. Ана талади хосхонани шуарою фузало, аъёну-умаро. Амир олдида ҳеч нима қолмай, толор шип-шийдон бўлди.
- Таланг! – деди амир. Олинг! – деди…

[Nigora Umarova]

- Оленг! – бу Муборак билан Содиқ Абдуллага эрталабки ёрма бўтқа билан тахта чой юқини узатишарди.
- Қизув одамакансиз, – дерди Содиқ. – Худди қаткадир учиб кеткандовсиз. Хаёлийз бўттамас, бошқа жойда…
Абдулла чиндан ҳам шавқ денгизидан чиқиб келган кимсадек, атрофига шабкўрона аланглар эди…
* * *
Қамоқхонада бир неча кун ёлғиз ётиб, хаёл тизгинларини қўйиб юборишга одатланибди ўхшайди Абдулла. Камеранинг бунисида тахайюли давом этадиган бўлса, кулгига қолиши тайин. Ана, айтяптику Содиқ: “Учар экансиз!” – деб. Балки кўпроқ бугунги ҳолатини ўйлагани маъқулроқдир. Атрофидаги одамларни ўргангани дурустдир… Абдулла ёрма бўтқага нон бостириб еркан, шуларни ўйларди. Атрофига разм ташлаб чиқса – бўтқани барчага тарқатаётган аскар – анави қумлоқлик бола. Э, қойил-е, ўртоқ ёзувчи! Чўлпон айтмиш:

Хаёлим бир учиб кетиб қоладур,
Мен ҳам тизгинини қўйиб бераман.
Зотан қандай қилиб тутиб тураман?
Энг нозик қилимга тегиб қоладур….

дея, энг керакли нарсаларниям кўрмаса-я? Қумлоқлик бу аскар Абдулланинг боқишини сездими, қувлик қилиб: “Дабавка берайми?” – деб имлади. Бошқа пайт бундай ипирисқи овқатнинг қўшимчаси қурсин, ўзини ҳам емайдиган Абдулла йигитда бир гап борлигини сезиб, гуп-гуп урган юрагини ҳовучлаганича, темир товоққа сим билан боғланган темир қошиқни ялади-да, қумлоқлик аскарнинг олдига шошилди.
Атроф шовқин, қошиқларнинг товоқларга урилган бир пайт биров йигитчанинг шивирлашига аҳамият берармиди.
- Ока, этканийзи опкелдувиза, икки бурда нон беровуз, орасида… – деди-та, шарақлатиб чўмичини бўтқа бидонига уриб, Абдуллага икки кесим нон тутқазди.
Абдулла ҳам эпчиллик қилиб, бу тилимларни чопонининг енгига солди-да, ўрнига товоғида ярим чўмич добавкаси билан қайтди. Унинг юраги яктагу қизил пахта чопони тагидан чиқиб кетгудек урилар, лекин на Муборак, на Содиқ, на уларнинг икки ёнидаги маҳбуслар бирон нарсани пайқаган эди. Абдулла бир амаллаб бўтқани бир бурда нон ҳайдови остида ютиб битқазди-да, товоқларни топшириш маромида бир парча қоғоз билан чўлтоқ қаламчани шимининг чўнтагига солиб, иккинчи бурда нонни пинҳона қумлоқлик йигитчага қайтариб берди.
Ишлади! Отангга рахмат, мусулмон боласи! Ишлади! – деб аллақандай ҳаяжонона ўз жойига қайтди Абдулла. Энди қўлёзмалари сақланиб қоладиган бўлди. Худо хоҳласа бу ердан чиқса, яна бир ёзми, қишми ўтириб, барини битказади. Худо кўрсатмасин, узоқроқ қолиб кетсами – яна барибир омонати омон қолади.
Орада, кун бошланиб, кимнидур сўроққа етаклаб кетишди, кимнидур жой алмаштирганими, Сибир қилиб жўнатгани ашқал-дашқали билан олиб чиқиб кетишди. Кимдир бекорчиликда вақ-вақлашиб ўтирар, кимдир-кимдандир қай мақсадда гап олар, бир сўз билан айтганда, арининг уяси одатдагидек ғувилларди. Фақат Абдулла Мубораку Содиқларнинг саволларига алланечук паришонхотирлик билан бош ирғаб қўяр, унисига эса Содиқ: “Ёзувчимиз яна учиб кетди!” – деб, Муборак билан ўзлари билган майда-чуйда гапларни қилишарди.
Абдулла чиндан ҳам хаёлида учиб борарди.

Учадир… учадир… минг қабат кўкни
бир бошдан сийналаб ўта берадир.
Зерикмай, эринмай кета берадир,
Баъзан ҳовлиқтириб жинни юракни…

Бугун тунда Рахбар-бонусига, ётиғи билан тушунтириб, ёзиб юборса, эрта-индин, Худо хоҳласа қоғоз унинг қўлига тегиб, қўлёзмаларни илдамгина сақлаб қолади. Кимникига элтиб қўяркин? Ўзининг Кўктеракдаги қариндоши Иноғомжонникигами? Ё укаси Асомиддинникигами? Раҳбар-бону ақлли аёл, ақли барига етади. Абдулла хотинини эсладию, кўзи намиқди. Кўп қийналди идборликда шу аёл. Биринчи бор қамалганида ҳам ҳомиладор ҳолатида учта бола билан ёлғиз қолиб кетган эди. Хайриятки у сафар қамоғи ихтисор бўлиб, узоққа чўзилмаганди. Эндигиси қандоқ бўларкин? Яна бола-чақа билан ёлғиз ўзи қолди. Қўлида оз-моз пули бор эди, лекин фурсат чоғлаб, қора кунга сақлаб қўйган пулининг жойини айтгани йўқ-ку унга! Юраги жиз этиб санчилди! Хаёли қаерларда санғимади бу кунлари, бироқ буни эсига ҳам олмабди-ку! Ўз-ўзидан уялди, утанди Абдулла! Ёзувчи дегани ҳеч одам бўлмас экан! – деб койиди ўзини.
Ўтган йили ёзда оналари Жосият-биби оламдан ўтганларида уларни ерга қўйишдию, дафн маросимининг иккинчи куни Абдулла Ёзувчилар Иттифоқи топшириғи билан Чўлпону Ғофур Ғуломларга қўшилиб, Қозонга, татар ёзувчилари қурултойига кетворди. Қаъдаларга қўшниси Мулла Юсуф-домла бош-қош бўлиб қолди. Қозондан қайтиб келган туни болаларини ухлатиб бўлган Раҳбар пиқ-пиқ йиғлаб: “Бир кун худо кўрсатмасин, мен ҳам ўлиб қолсам, мурдам ювилмай, сиз ёзувчилигингиз кетидан қувасиз-а?” – деб, роса кўнглини бузганди. Энди ўйлаб боқса – ҳақ экан ўшанда бетолеъ хотини. Ахир Қозонга бормаса, осмон узилиб ерга тушармиди?! Борганида ҳам атрофи ўйин-кулгу, ҳазил-мутойиба. Бири Ғафур Ғуломга: “Ғафур, сен ичишингни ташла! Талантингни бошига етасан! Одамга ўхшаб юрсанг ўласанми?!” – деб, роса насиҳат қилади. Ғафур ҳам бошини қуйи солганича, бу сўзларни қулоққа олади. “Бу гаплар билан кошки тузалсанг! Ке, қўй, бор анавидан иккитасини топиб кел!” – деб, йўл гаштинию, меҳмондорчилик завқини суришлар… Шуларни кўриб юришга борганмиди?
Ундай деса, дарвозасининг ўнгида мотамсаро ўтирса-да, ўн-ўн беш дақиқа бекорчиликда кимдир гап бошларди:
- Бу йил деҳқончилик қилдувиза, сартопо дахмаза бўларкан. Ҳали ер чоп, ҳали ариғ торт, бу ёғида хомток, хашак… ўсиришкаям вақтинг бўмасакан! Кеча, оғайни, картишка яганаловдим, энди бир суғорсам, чопиғиям кептурипти…
- Пирназарвой, ягана деганини сув бергандан кегин қилардию. Ундан кейин картошка яганаланмийдию!
- Э, ҳазилийззи қўйинг, муллака! Ўзи ўлардек чарчап турипман…
- Йўқ, беҳазил, ана бошқаладан сўранг!
Ҳамма бош лиқиллатади.
- Э, хўп, ягана қилинди нимаю, қилинмади нима?
- Қилинмаса ҳосил яхши бўлади. Қилинса, эккан уруғийззи оласиз холос…
- Вой, нима қип-қўйипман, деҳқончиликдан ўргилай, – дейиши биланоқ азада ҳам қаҳ-қаҳ кулгу кўтарилди.
Яна ҳазил, яна аския…
Абдулла қулоқ солса, атрофидагилар ҳам кими латифа айтган, кими бошқасини масхара қилган, хуллас ичакузди кун ўтказиш. Ўзбекчилик…

[Nigora Umarova]

Амир Насруллоҳ барча иноғаларини гумдон қилиб бўлгач, уни ҳокимиятга олиб келган Ҳаким-қушбегидан гумонсирай бошлади. Йўқ, унинг лаёқатида бирор дарзми, кавак кўргани йўқ Амир, бироқ бир эмас тўрт амирга вазир бўлган бу қари тулкидан нималарни ҳам кутса бўларди? Кўнглингда ғулув бўлса-да – унинг домига тушдингми, ширин каломлари билан эритади сени, хушомаду зарофати ила гумон тугунларини бирма-бир ечиб ташлайди. Аввалги амирлар ҳулқи-атворидан гапир-деса Амир Насруллоҳ, шу зайлда сўзлайдики, малихул қабиҳ деб, мақтаяптими у, ё куляптими уларнинг устидан – англаб етолмайсан.
- Бир куни падари бузрукворингиз Шаҳрисабз амири Муҳаммад Содиқбий ҳақида ушбу латифани айтиб берган эдилар. Шаҳрисабздан Китобга келаётганида, мол бозорда ола буқа олиб келаётган бир ўзбекдан туркий сўйлаб: “Сигирингни номи нима?” – деб сўрабди. Ул содда ўзбек нима деб жавоб беришни билмай, гаранг бўлибди. Мир эса ҳадеб сўрайверибди. Ўзбек амирнинг муддаосини тушунмай роса боши қотибди. Ахир амир дарғазаб бўлиб, ҳалиги одамни таёғи билан савалай кетибди. Ул бечора: “Хўкизимнинг оти ҳўкиз!” – деб, қоча бошлабди. Ниҳоят амир надимлардан бири амир муддаосини илғагандек бўлибди ва бечора ўзбекка: “Мир сендан баҳосини сўраяпти!” – деб тушунтирибди. Ўшанда мир ҳам туркийда янглиш гапирганига ақли етибди. Шунда ҳўкиз эгаси хўкизини сотиб олмагани, бундан нарҳини ҳам билмаслигини айтиб, беҳуда еган калтагига пушаймон бўлган экан…

Шу латифани айтиб берсамикан Абдулла мановиларга? Лекин тушунишармикан? Ё Амир Насруллоҳга ўхшаб: “Ҳаким-қушбеги яна устимдан кулаётган бўлмасин!” – деб, ўзбекона гумонга солиб ўтиришмаса тағин…

* * *

Хотинлар ҳақида айтиб бериши керак, ҳа, хотинлар ҳақида. Тўртта эркак бирга йиғилдими, гап бориб-бориб шунга тақалади эмасми! Султон Умархоннинг ҳарами ҳақида.
Моҳларойим Султон Умархоннинг сўнгги мушоирадаги “қилиғидан” хабар топди-да, яна оромини йўқотди. У қилди, бу қилди, барча жодуларини ишга солиб, энди Султон ҳарамида ҳам ўшал каби мушоира ўтказадиган бўлди. Шуаро деган аёлми, отинчами бор экан, бари саройга чақиртирилди. Жаҳонотин ўзининг шогирдаларини йиғди. Уйларининг ичкариларида, дутору танбурларини биров эшитмасин деб, тинғир-тинғир қилиб ўтирадиган машшоқалар ҳам таррор, муғомбир кампирлар воситаси ила саройга буюртирдилар.
Моҳларойимнинг кўнглида сирли бир ҳаваси бор эди. Бу ҳавас ҳақида у ҳеч кимга айтмас, бироқ уни зимдан кузатган икки аёл – Жаҳонотин билан Ойпошша-хон – бу сирдан воқиф эрдилар. Моҳларойим Бобурийлар хонаводасида, Ҳиндистонда туғилмаганидан афсус чекарди. Ёшликда ўқиган китоблариданми Дилдор-бегиму, Гулбадан-бегим, Аржуманд-боную Зебунисо, Нуржаҳон-бегиму Жаҳонаро унинг хаёлида ер эмас, жаннатда яшагандек эди, Шоҳжаҳоннинг Мумтоз Маҳалга бағишлаб қурган Тожмаҳалининг довруғи Моҳларойим юрагини эзиб-эзиб қийнарди…

Нигори гулбаданимни тушимда кўрсам эдим,
Лаби шакаршиканимни тушумда кўрсам эдим…

Мушоира кечасига ҳам у атлас ё адрас кийгани йўқ, Ҳиндистондан келган парчаю ҳарирларга ўралди. Муаттар накхатлар таралди, султоннинг хос икки товуси кенг толорда гуногун думларини ёзиб, хиромон айлашди. Дастурхончи хотинлар базмда елиб-югуришар экан, товуслар чўчиш ўрнига уларни такаббурона чўқиб-чўқиб, кетидан ёқимсиз овозларида ғул-ғуллаб ижирғанишарди. Пурлаззат таомлар ейилди, анор сувию, узум суви деб, мусалласлар ичилди. Шоираларнинг яноқлари анору чиллаки узумдек лов-лов лахчаланди. Энди қасидалар бул зиёфатнинг мезбони олиялари Моҳларойим шаънига ўқилди.

Анингдек келмагай дахр ичра ойим,
Анинг кўнгли саҳоват бирла дойим.
Сурубон келтириб аҳли фазойил,
Йиғилди даргоҳида ҳар қабойил.
Бириси шеър ичра эрди моҳир,
Ғазал демоққа барча эрди шоир…

Маддоҳларга Андижон тужжорлари узоқ Ҳиндистондан келтирган саруполар тортилди. Бир бурчакда, қасидаю ғазаллар қолиб кетиб, чилдирма чалиндию рақс-лапар бошланиб кетди.

Оқ ойдин кечалар,
Оппоқ ойдин кечалар.
Гул билан райҳон бурайди
Ёр юрган кўчалар.

Ёр юрган кўчаларни
Супурай сочим билан.
Чанги чиқса сув сепай
Кўзимдаги ёшим билан.

Аёллар жўш уриб чегарасидан чиқмасин экан. Чиқишса борми, рўмолларини ечиб, ёйлиқ ўрнида елпишдию, ул-ул-уллашди, қий-чув, кулгию чапак шифтга кўтарилди. Хушбўй аторатлар сўниб, атрофни тер ҳиди босди. Ғулдураган товуслар ҳам хослигини унутиб, бир бурчакда писиб қолишди.
Тўрда ёлғиз ўтирган маҳзун Ойпошша-хон ўзича:

Кечди умрим нақди ғафлат бирла нодонлиғда, ҳайф,
Қолғани сарф ўлди андуҳу пушаймонлиғда, хайф… -

деб ўйлади-да, ҳеч кимга билдирмасдан, базмдан ётоқхонасига чиқиб кетди. Чиқиб кетди-да, бу базмнинг авжи, атайин мақсадидан бебаҳра қолди. У чиқиб кетишидан бир пас, ярим пас ўтмай, бурчак эшигидан Моҳларойим чиқиб келдию, хизматкорлар бурчакдаги эшикни шу заҳотиёқ ғуломгардиш билан тўсдилар. Моҳларойим толор марказига яқинлашар экан, базм бекаси Жаҳонотин қаттиқ қарсак чалдию, “Субхон оллоҳ!” – дея, ҳайқирди. Атрофдаги шовқин-сурон истар-истамас оҳиста сўнди.
- Арши мушоира байни Нодира-бегим ва … – орада бироз сукунат тутиб, Жаҳонотин бор овозича: Амирий! – деб ҳайқирди.
Толор бир овоздан “Оҳ!” – деди. Чинданам ғуломгардиш кетидан Амир Умархоннинг шоҳона овози янгради:

Неча арбоби хирад аҳли унундан ори бор?

Унга Нодира-бегим, толор ўртасида туриб, ўзининг нозу-такаллуф тўла овозида:

Ким булар урён аларнинг жуббаи дастори бор, -

деб, жавоб берди. Хотин-қизлар зор-зор “Оҳу воҳ!” қилишди.

Гул юзунг олида зоҳир қилди шабнамдин ароқ… -

деб, давом этди яшринган Амирий.

Ғунча хамушу лабингни гавҳари гуфтори бор…

Яна оҳу-воҳ кўтарилди. Кимдир ҳўнг-ҳўнг йиғлай бошлади.

Соқиё, май бирла бир соат мени шодон қил,-

деган эди Султон, дастурхончи қизлардан бири, чоғир тўла жомни кўтарганича, ғуломгардиш кетига ошиқди. Буни кўрган Нодира-бегим бошини чайқаганича:

Нотавон кўнглимни ҳижрон дардидан озори бор, -

деб қўя қолди. Бирор бир дақиқага айтишув тўхтаб қолди-да, чоғирдан лабини хонсалар қиз этагига артган Амир бундай деди:

Риштаи зулфини бўйнимда кўруб таън айламанг…

Шу маҳал бурчакдаги товуслар, бир нарса сезгандек, бирининг кетидан бири қувлай бошлаган эди, орадаги қий-чувда Нодира-бегим ўз орзусини яққол кўргандек:

Бир бираҳман бут йўлида бўйнида зуннори бор, –

деди. Аёллар бир-биридан нима дейилганини англашмоқчи экан, фақат Жаҳонотин бу сўзларнинг маъносию лафзига етиб, мийиғида кулиб қўйди. Бироқ кейинги сўзларнинг сирини балки у-да тушунмагандир, чунки орадаги гаплар фақат зукко Султон Умархон билан ўртада йўқ яна бир кимсага ҳавола эди:

Эй пари, бир кун бузуқ кулбам сари қилғил хиром… -

чоғирнинг ҳарорати сўзларига урган Амирий жавобига кутгани бул эмасди:

Ҳеч агар йўқтур замони сояси девори бор…

Амирий бир вақтлар “Хуш келдинг” радифли ғазалида ишлатган мажози – “сояи девор” келиб-келиб унга қайтарилди. “Йўқ, бугун кулбангни обод айлашга мен келмагум, истасанг, хуш келдинг деганингга бор, биз сояи девор бўлғон эдик, энди сояи девор бўлиш гали сизларга ҳам тегсун!” – дегандек эди аразу-ўч аралаш Нодирабегим бу сўзлари ила. Шундай дедию – орадаги учинчи кимса томон боқди-да, тилини тишлаб қолди: Ойпошша мажлисда йўқ эди… Бу пайт охирги ҳайратомуз мисрасини айтиб бўлган султон:

Не сабабдин бўлмасин обод кўнглим кишвари… -

жавобини кутди-кутди-да, жавоб бўлмағач, ўзи ғуломгардиш кетидан:

Ишқ шоҳидек Амирий маъдилат осори бор, -

деб, ғазални ўз номи билан тугатиб қўяқолдию, хотин-халаж базмини уларнинг ўзларига қолдириб, ётоқхонасига чиқиб кетди… Вайрон бўлди Нодира кўнгли:

Юзунг ўлсун қароким, эй фалак, зулм авлодинг беҳад,
Айирдинг ёрдин бу Нодир мажнуни шайдони.

[Nigora Umarova]

Жинлар базми (II фасл) 10кун
Абдулҳамид Исмоил
Булар ҳақида айтиб берсамикан маҳбусларга Абдулла? Тушунишармикан? Ё бир бошидан “Минг бир кеча” тарзида ҳикоя қилсами? Баҳонада ҳануз ёзилмаган саҳналар ҳам шаклга тушармиди… Зийрак Муборак Абдулланинг атрофидаги суҳбатларга қизиқиб, қулоқ тутганини пайқади-да:
- Ако-Абдулло, сизне қайсе гуноҳ илан муттаҳам қилишде? – деб, гапга тортди.
- Қайдам? – деди Абдулла. – Тепадагилар билишса керак. Вақти соати келиб айтишар… Сиз-чи? – деб, сўраган эди Абдулла, лекин бу пайт маҳбуслар билан олди-бердисини битириб бўлган қизғиш соқолли “оқсоқол” Журъат-ака буларга яқинлашди-да:
- Қани, қул болани чичкани дам олгани деб, сиз билан ҳам бир гаплашайлик-чи, – дея, орадаги суҳбатни бўлди. – Ёзувчиман денг? Ўқимаган эканмиз. “Шум бола” деган китобни ўқиганман. Зап ёзган ўша одам… Абдулла бир нарса деганни “Ўғри” китобини ўқиганман… Ҳа, бояда отингизни Абдулла дедингиз шекилли? “Ўғри”ни сиз ёзмаганмисиз,
- Йўқ, уни Абдулла Қаҳҳор дегани ёзган…
- Билмадим, ёзишларингиз уларга етадимию, барибир тўнингиз яхши экан…
Охирги гапини Журъат-оқсоқол чалғитиш учунми, ё Абдулланинг кўнглини кўтариш учунми, ё боринг-ки, Абдулла тўнини ечиб, унга топшириши учунми айтди, бироқ Абдулланинг хотирига Насруллоҳ-хон давридан бир латифа келиб қолдию, у беҳосдан кулиб:
- Бир подшоҳ эски пайтда урилиб-сурилиб тахтидан ажрабди-да, сарсон-саргардон бўлиб, бир кун Самарқандга кириб борибди. Қўлида на пули, на моли, бор бисоти – бир эски чопони экан. Ноилож ўша чопонини сотишга бозорга борибди. Ҳеч харидор топилмасмиш. Ниҳоят, деярли текин баҳода, аниқроғи чорак дирҳамга чопонини сотибди-да, бу пулга амаллаб қорнини тўйғазибди. Эртасига ўша бозор атрофида юрса, кечаги харидор уни ушлаб олибди-да, “Чопонингни айби бор экан, кечаги савдони бекор қиламан, олмайман!” – деб, дағдаға қила бошлабди. “Айби нима экан?” – деб сўраса шоҳ, ҳалиги одам: “Бутун дунёнинг бити шу чопон ичига йиғилган экан. Кечаси танимда бир мисқол ҳам соғлом эт қолмади, ямлаб ей дейишди!” – деган экан.
Шунга ўхшаб бизнинг тўнимизнинг ҳам айби ўзи билан… – деб, табассум ила битирди ҳикоясини Абдулла.
- Э, қойиле! Тан бердим! – деди Журъат-қизилсоқол. – Сиз бу ерда оёқ ости бўлиб, ивирсиб ётманг, ёнимга кўчасиз. Биз қимор ўйнаганда чўпчаклардан қулоғимга қуясиз, – деди оқсоқол ва чўнтагидаги ошиқларни шарақлатганча, Абдулланинг тўшагини тўрга, унинг ёнига ёзишни буюрди.
Шу дамда бошқа бурчакда икки маҳбус алланарсани бўлишолмай жиғиллашиб қолишганди, оқсоқол олов олиб кетмаслигидан аввал уларни босгани шошди.
Фурсатдан фойдаланиб, Муборак узилган суҳбатни ямагандек:
- Насруллохон давредан гапурдингизме? Биз ҳам ўша даврдан бисёр кўб ўқигон. Айнеқса инглизи кетоб… Ишпиёнларде… – деб қолди.
- Йўғ-е! – деб, ҳайрон бўлганиними, ё ҳайратда қолганини яширолмади Абдулла. – Мен ўша давр ҳақида китоб ёзаётган эдим…
- Унда сиз ман било гапурушингиз лозем, – деб, қувларча кўзини қисиб қўйди Муборак. – Тўшакни тўрга ёзаверай, дэл ҳаминжо қолса бас… Пурсеш бердингиз бизне муттаҳамлик чи, деб. Биз инглиз ишпиёне…
Ажаб, қандай одамлар учрайдия қамоқда…
Абдулла оқсоқол Журъатнинг жағиллашганлар орасида қозилик қилаётганини кўрди-да, Муборак кетидан тўрга чиқиб боришга ботинмади. Кейинроқ бир гап бўлар деб, Содиқ томон қайрилди. Содиқ нариги ёнидаги маҳбус билан гаплашарди. Абдулла қулоқ тутса, нариги томондаги одамнинг шеваси ғалатироқ, бунақа шевалик одамни Абдулла Ўзбекистон сафарларида учратмаганди.
- Мақсад, мўтарвонни тутиб, шипилла гузориши ҳадди мамолик қилинса…
Қамоқда бировнинг суҳбатига беруҳсат қулоқ солиш у ёқда турсин, бировга назар ташлаш қамоқ одобидан эмас. “Бақрайма! Очиб қўйиптими!” – деб, урворишлари ҳам ҳеч гап эмас, шунда Абдулла ҳам номига йўталиб қўйди. Содиқ у томон ўгирилди: “Домла, манови қўшнивуза Афганистонлик муллаладан. Термизу Бухорога зиёрат учун келганаканла, қўлга тушип қоптила” – деб, ҳамма қатори бесочу бесоқол муллани таништирди. Э-ҳа, Афғонистонлик ўзбеклардан денг…
Абдулланинг ўзи яратган бир ўйини бўлган эди. Трамвайми, автобусда шаҳар марказигами, ё шаҳар марказидан Ҳадра томон уйига кетаётганида йўловчиларнинг юзларига қараб, уларни турли даврларга солиб боқарди. Манови бақалоқ хомсемизроқ киши Насруллоҳон Аркида қози калон бўлармиди, анови патила сочли жиккаккина аёл Нодирабегим ҳарамида дастурхончилар маъмураси бўлишга ярарди. Трамвайнинг шоп мўйлов ҳайдовчиси аравакашликка эмас, қассобликка мосроқ, чипта текшириб юрган бежо кўзли эркак эса Хўқанд бозорида паттачи эмас, ўлпончи эмас, киссавурликка лойиқ эди… Кимдир, ўзи билмаган ҳолда, шоирлик мартабасига кўтарилар, бошқаси қўлтиғида попкаси билан, ўзининг жаллодлигидан бехабар, Бозормачит бекатида тушиб қоларди.
Ана шу ўйинини эслади шу тобда Абдулла. Ўлиб қолсаям бу афғон мулласида афғон мулласини танимасди. Кўп бўлса Бухоро зиндонида оёғига ғул солинган тутқун деб билармиди…
Абдулла мулло билан қўл бериб кўришди.
- Ассалому алайкум, қандоқсиз, жонингиз журми? – деб, кўришиб кетди мулла.
¬- Була бзани улув ёзувчиларимиза-те! – деб қўшиб қўйди ўзидан Содиқ.
- Баҳ-бах-баҳ! – деди, тиржайганича мулла, – Тасаддуғинг кетай аҳли ёзғучидин, шоядки бизнинг воқеатимиздин огоҳ ўлуб тазкираи масоиллардан ёзсалар… Бул сари шўрангезимизга Дўстмуҳаммад подшоҳнинг бошиға тушмаган балолар ёғилиптур, ани айтишга тил ожиз ва дил пурхундир…
- Сиз Дўстмуҳаммад-подшоҳнинг тарихидан бохабармисиз? – деб сўради ҳайратда Абдулла.
- Наинки бохабар ва лекин ул зоти забунвашнинг авлодидин эрурмиз…
- Демакки, Дўстмуҳамад-подшоҳ тахтидан қулаб, Бухоро амири Насруллоҳ-хоннинг олдига келганини эшитган бўлсангиз керак?
- Йўқса-чи! Ўзим ҳам ул роҳигузаронлик кетидан бу ҳолати нофаржомга тушубман… Айтиб берайму?
Абдулла “Ҳа” дейишга улгурмади, чунки шу топда Муборак унинг енгидан тортиб: “Ахсоқол олдега чағуряпти!” – деб, мулло билан келишишга ҳам қўймасдан, Абдуллани қамоқхона тўрига бошлади.

* * *

[Nigora Umarova]

Журъат оқсоқол икки қават ёстиқни қўлтиғига қўйиб, ёнбошлаб майкачан ётарди. Бармоқлари орасида икки хирпаланган кичик ошиқ шақилаб ўйнар, у Абдуллага ўзининг ўнг ёнидан жой кўрсатди-да, Муборакка буюрди.
- Ёзувчига ҳаммани танитиш керак. Ёзувчи ўз қаҳрамонларини билсин. Битар ишнинг бошига, яхши келур қошига, деб қўйибди. Бирма-бир опкел қаҳрамонларингни!
Муборак узоқдагилардан бошлади. Ҳар кимни у биттама-битта тўрга бошлар, келган одам отини ва нима учун қамалганини айтар, Журъат-оқсоқол эса ҳар бирига икки оғиз шарҳ бериб қўярди.
- Фалончи Фистончиев, Ўзбекистон Жиноий кодексининг 150-нчи моддаси, порахўрликда воситачилик. – Унга оқсоқол: “Бор мақтанса топилар, йўқ мақтанса чочилар” – деб қўяр, Фалончи ғунда баданини таъзимга эголмай, қорин устидан бош эгиб таъзим қилиб қўярди-да, оқсоқол имоси билан орқасига қайтарди.
- Фистончи Фалончиев, Ўзбекистон Жиноий кодексининг 233-нчи моддаси, алдаш ва ишончдан суистеъмол қилиш. “Ёлғон масал турмас!” – деб, чўрт кесиб қўярди Журъат. Фистончи Фалончиев мақолнинг маъносига етмасдан, айёр кўзларини табассумга бўяб, юзларини бужмайтирарди.
- Фалонбой Фалонбоев, – кўзини ёғ босган бу маҳбус ўзининг моддасини айтар экан – 150-нчи, порахўрликка кўндириш, – Журъат, ижирғаниб: “Харомзоданинг қуйруғи бир тутам!” – деб қўлини силтар, Фалонбоев эса: “Озодликда бўлсак, сени нима қилишимни хўп билардим-а!” – дегандек, тилла тишларини ғичирлатар ва салқи юзини буруштирганича кетига қайтарди.
Бироқ таништирувга келганларнинг энг кўпи битта моддани турлаб-турлаб айтар, 1926-нчи йил қабул қилинган Ўзбекистон Жиноий Кодексининг 66-нчи моддасини. Бири 66-нчи модданинг 12-нчи бандини – контрреволюцион ҳаракат жинояти ҳақидаги хабарни тегишли органларга еткизмаслик ҳақида сўзласа, иккинчиси айни шу модданинг 10-нчи бандини эсларди – контрреволюцион ташвиқоту тарғибот. Буларга Журъат-оқсоқол аллақандай ўкинч билан: “Ишонмагин дўстингга, сомон тиқар пўстингга!”, ё “Эсинг борида этагингни ёп!” – деб қўяқоларди.
Бирма-бир эллик-олтмиш одамнинг бари буларнинг кўзи олдидан ўтди. Бирови: “Ким экан бу янги ўнгқўл вазир?” – деб тиржайди, бошқаси қўғирчоқбоз бу одатдан нолиб, тумтайгандек бўлди, яна бириси “Бошга тушганни кўз кўрар” – дегандек, ўз хаёлида келдию, ўз хаёлида қайтди. Буларнинг тинимсиз ҳаракатларидан бижиқ хаво янада чучмаллашиб, бижғиган олманинг ҳидида қотди. Ахир олиб келадиган инсон қолмасдан Муборакнинг ўзи буларга яқинлашиб:
- Муборак Кўхонуфф, 66-нче модда, 6-нче банд, ишпиёнчилик, – деб қўя қолди.
- Шестёркаларни шестёркаси бўлиб кет-э, ишпион, – деб, гап отди Журъат-оқсоқол. 666 дегин-а! Яшавор-э! Қўй кўрмаган эсак-да, қий кўрган эдук, – дегин. Айрон тилаб келган бўлсанг челагингни яширма, айт, кимларга ишпиёнчилик қилдинг?…
- Акамулло, сиз беласизку, мен ҳеч қандай ишпиён. Аҳле Мусо қидируб Энглистон тушуб қолдук. Бизнинг бўюнга инаш маломат қўйилибтур.
- Уруғингдан топдингми ахир у ерда?
- Ҳарчандке топдум. Бисёр сарватманду хейли донешманд. Дар барое Бухоро кетоб-кетоб ёзуптурлар. Ўзум ўқудум…
- Ке, минг қарғага бир кесак, сен биланам бир ошиқ ўйнайлик. Ошиқ ўйнашни биласанми ўзи?
- Қанэ, намойшта бино қилай-че…
Абдулла бу суҳбатга қизиқиш билан қулоқ осса-да, анави бижиғ ҳиднинг бу ердаги чидаб бўлмас қўлансалигиданми, ё шунча ночор инсонни юзма-юз кўрганиданми, ва ёйнки ўша намойишнинг ясама ва ғайриинсоний табиатидинми, бехосдан ўқчий бошлади.
- Мен яхшиси эшик тагида ётсам, ҳаво етишмаяпти менга… – деб, оқсоқолга боққан эди, Журъат-қизилқсоқол ҳам ёзувчининг бўзариб кетган юзига назар ташлади-да: “Яхшилик қил, сувга сол, сув билмаса балиқ билур, балиқ билмаса ҳолиқ билур…” – деди-ю, Муборакка: “Эски жойига еталаб қўй!” – деб буюрди.

Жаҳон ганжига шоҳ эрур аждаҳо,
Ки ўтлар сочар қаҳр ҳангомида.
Анинг коми бирла тирилмоқ эрур
Маош айламак аждаҳо комида…

деб ўйлади ўзича Абдулла, елвизак исли эски жойига қайтар экан.

* * *

[Nigora Umarova]

Ана шу ҳангомаларда тушлик овқати ҳам тортилди. Бу сафар овқатни тарқатишда Винокуровнинг ўзи бош-қош бўлиб турди. Абдулла уни кўриши билан кўзларига қон урди, кўнглида кўп кунлаб йиғилган интиқом ҳиси Абдулланинг бақувват муштларида тугилгандек эди. Ҳозир Винокуров у томонга қараса борми, кўз тўқнашадию, Абдулла бутун йигитлик шаънини бир ҳамлага йиғиб, ярамаснинг бўғзига ёпишади… Бироқ Винокуров бировга қараш тугул, икки бидонни ғалтак аравада олиб келган икки аскар панасида туриб, Журъат-оқсоқолни ўзига имларди. Журъат-оқсоқол ортиқча қисталангсиз Винокуровнинг олдига келдию, улар бир нарсаларни ўзаро шивирлашиб, Винокуров бирданига думи тугилган итдек тисарилиб-тисарилиб, қамоқхона эшигидан чиқиб кетди. Абдулланинг қасоси ҳам фақат тугилган муштлардаю, қисилган нафасда қолди холос.
Нималарни гаплашишди улар қизилсоқол Журъат билан? Оқсоқолнинг ўзидан сўрасамикан? Ё орада аллақандай фитналар бормикан? Маълумки, икки киши бор жойда учинчиси фитнага аралашади. Бу ерда эса икки эмас, олтмиш икки инсон баҳор чаёнидек бир идишга тиқилган бўлса…

Фитна… фитна… фитна… Амир Умархон етти қават кўрпачада бедана патига тўлдирилган болишларга ёнбошлаб ётар экан, унинг ўнгида қисилиб ўтирган Қурама вилоятининг ҳокими Эрназар вилоятидан йиғилган ўлпонлар ҳақида гапирарди:
- Олампаноҳим, бир қошиқ қонимдан кечсангиз, бироқ бириси куни ўлпончилар вилоят чекароғидан қайтиб келишаётса, йўлида икки шубҳали кимса учраб қолибди. “Кимсан, бу ерда нима қилиб юрибсан?” – деб суриштира бошлаган экан, иккаласи қирчанғи отларига қамчи уриб қочишибди. Ўлпончилар ҳам бўш келмай кетидан қувиб, ахир қўлга олишибди. Уларнинг қўйнидан мана бу хат чиқибди. Хумоюн отингизни кўрибоқ, хатни, ўқимай, сизга олиб келдим, олампаноҳим.
Амир Умархон узатилган хатни ишонқирамайроқ қўлига олди, лекин хат узра кўз югуртирар экан, қошлари хуркайиб, кўзлари олайиб, муштлари тугулиб борди.
- Бачағар! – деди у. Кейин, хатни икки буклаб, жайбига солди-да, Эрназарга бош ирғаб:
Бори шуми? – деб сўради.
- Олампаноҳим, хатда нималар ёзилганини билмадиму, анавиларни исканжага олишса, хат ёзган одам булардан ташқари яна иккита одамни қирғизларнинг орасига, Норбутабийнинг ўғилларига ҳам юборган экан…
- Тутганларни нима қилдинг? – деб тишини ғичирлатди Умархон.
- Яна бир қошиқ қонимдан кечинг, олампаноҳим. Зиндонга солган эдим, зиндондан қочишмоқчи бўлишганида тунқотарларим иккисини-да чопиб қўйибди…
- Аттанг! – деди Амир Умархон ва муштумини бедана пати тиқилган болишга тушурди. Болиш “пўп!” этиб, шаклини ўзгартирди.
- Сен энди кетавер. Бу ёғини ўзим ҳал этаман! – деди Умархон. – Аммо зийраклигингни йўқотма. Чегараларингга кўпроқ одам қўй. Кимни тутсанг менга келтир!
Эрназар: “Хўп бўлади!” – дея, тисарилиб-тисарилиб, бўйини юқори кўтармаганича, хосхонадан ғойиб бўлди.
Қопинган Амир бирор лаҳза ўйланди-да, қарсак урди. Қўшни хонадан соқчиларнинг бири югуриб чиқди.
- Мадали билан Ҳаким-тўрани чақир! – деб буюрди Умархон.
Соқчи Амирнинг ўғлию, жиянини қидиргани чопиб кетди.
Бироздан сўнг йигитларнинг иккаласи Амирнинг ҳузури олийларига таъзим ила кириб келишди.
- Мана буни ўқи! – деб Амир бир парча қоғозни жияни Ҳакимхон-тўрага тутқазди.
Ҳакимхон “Бисмилло” деб, ўқишга киришди.

“1232-хижрия санаси Ражаб ойининг биринчи куни.
Етиб маълум бўлсинким, алҳамдулиллоҳ биз дуогўй дўсти қадрдонимиз дуои жонингизни ва саломингизни қилиб, сояи тақдиру-тадбир остида ҳаргиз соғ-саломат юрубмиз…”
- Охирини ўқи! – деб, тоқатсизланди Умархон.
Ҳакимхон-тўра, бир узулиб, хатнинг пастроқ қисмига боқди ва ниҳоят керакли жойини топди шекилли қайта бошлади:
“Айшу-ишрат ботқоғига ботган, даррандаю парранда қатори хотин-қизни шикори номашруъ қилаётган Умаршоҳнинг тиғи зулми халқимизнинг қаро қонига беланиб…”
- Тубан! – деб, ҳайқирди подшоҳ. Ҳакимхон-тўра ушмундоқ хитобнинг хатгами, хат ёзғучисига тааллуқлигини билмасдан, бир дамга сўзсизланди-да, башарти эҳтиёт бир нарсаларни пичирлаб, кўзини яна қуйироққа югуртирди.
“Вақти интиқом пишиб етди. Жирғатол қирғизларини ҳозирлаб, шай бўлиб турунг. Қорачопонликлар қипчоғу қирғизни бирдек қириш тараддудида эканлигини аларға билдиринг. Қоратегин халқини ҳам унданг. Қишқа яна бир ўлпон солинармиш денг. Иншаоллоҳ ошиқларимиз олчи тушуб, вали неъматингиздан сизларга мерос бўлиб қолғон Хўқанд тахти ул бедаво остида қулаб, қайта Олимхон авлодига насиб айлағай.
Аддои хайриҳоҳингиз Ражаб-девонбеги…”
- Аблаҳ! – деб юборди шу ерда Мадали.
- Сотқин! – деб, қўшиб қўйди хатни Умаршохга ихтиёрсиз қайтарар экан, Ҳакимхон-тўра.
- Чоғир! – деб бақирди буларга тескари Умаршоҳ.
Соқчилардан бири хумча тўла май олиб чиқиб, уни косага қуйди. Амир бир нафасда уни сипқарди.
- Сен бориб Ражабни топ! – деб буюрди у ўғли Мадалига, ҳўл мўйлабларини енги билан артар экан. Мадали югуриб ташқарига чиқиб кетди.
- Қуй! – деб, косасини жияни Ҳакимхон-тўрага узатди Амирул-муслимийн. Ҳакимхон-тўра хумчани косага бўшатар экан, Умархон унга:
- Ит Ражаб келса, мендин бохабар бўлиб тургин! – деб, қўшиб қўйди-да, косани қулт-қулт ичига ағдарди.
Ҳадемай Мадали ўнгида ҳаллослаб, Ражаб девонбеги кириб келди. Кириб келдию, тиз чўкди. Чўккалаб Амирга таъзим қилди:
- Буюрган экансиз, олампаноҳим…
Умаршоҳ тунд бир ҳолатда унга бояги хатни узатди-да:
- Ўқи буни! – деб ўшқирди.
Ражаб-девонбеги, ҳеч нарсадан хабари йўқдек, бояги мактубни ўқишга тушди. “Ёвузлик саҳросининг тикани, залолат вайронасининг бойўғлиси бўлмиш беҳосил Умархон …” – деган жойига етгач, тутилиб:
- Йўқ, бу каби қабиҳ сўзларни мен ўқиёлмайман, олампаноҳим! – деб туриб олди.
- Муҳрига қара! Муҳри сеникими?! – деб ҳайқирди Умархон. Ражаб-девонбеги хатнинг туб қисмига боқди-да, бирданига унинг бўртинган юзларига қон уриб:
- Илло-билло бу туҳмату фитна! – деб, хитоб этди ва – Худо урсин, агарда! – дея, қасам ичишга тушиб кетди у.
- Имзонг сеники-а! – дея, енгилмади Умархон.
Бунисига Ражаб-девонбеги байт билан жавоб берди:

Машнав суҳани ҳар кас ва бишнав суҳани ман,
Ки арбоби ғараз рост ба ҳар боб суҳанҳо.

Ҳар кимнинг гапига кираверма, мен ҳақимда мендан эшит,
Ғараз аҳлининг сўзи исталган борада бўлиши мумкин.

Тортишув яна бир қанча вақт давом этди. Умаршоҳ у деса, вазири бу деди, Ражаб-девонбеги айбсизман деса, подшоҳи – айбсиз Парвардигор, деб айтди. Ахир Амир вазирига ишонгандек бўлди, эгнидан зарчопонини ечиб, Мадалию Ҳакимхон-тўра ўнгида Ражаб- қушбегининг гарданига ёпди. Ражаб-қушбеги ўзида йўқ хурсанд бўлиб бу инъомнию, инъомдан ортиқ афуни қабул этди, сўнг олампаноҳидан ижозат олиб уйига кетди.
Уни чиқариб юборгач, Умархон ўғлинию жиянини карвонсаройга юбориб, Қурама вилоятининг ҳокими Эрназарни зудлик билан топиб келишни буюрдию, ўзи оғир бошини бедана патидан ясалган болишга ташлади.
Амир бу қитдай мизғишда қанча вақт ўтказганини билмадик. Йигитлар Эрназар-ҳокимни карвонсарой тугул, аллақайси зиёфатдан топиб, саройга етаклаб келгач, Амир Умархон ўғлию жиянини чиқариб юбориб, ҳоким Эрназар билан нималарни сирлашганини ҳам билмадик.
Билганимиз – Амирнинг фармони олийлари билан Эрназарни Қурама вилояти ҳокимлигидан озод этиб, унга Тўрақўрғон ва Наманган вилояти берилганида, Ражаб-қушбеги янги ҳокимни бу икки ҳокимиятига ўтказиб келадиган бўлди.
Йўлда Сайхун дарёсидан кечиб, Ахси мавзеида қўш ташлашган чоғи, тун ярмида Эрназарнинг тўрт жаллоди Ражаб-қушбегини милтиқ пилтаси билан бўғиб ўлдириб, жасадини қопга солишдию, Сайхун дарёсининг лойқа сувларига ташлашди.

Бу саҳналар Абдулланинг миясида ажиб бир тезлик билан кечиб, улардан қолган хазанак – Винокуровнинг Журъат-қизилсоқол билан шипшиташи эмас, балки ўзининг уйга, Раҳбар-бонуга ёзмоқчи бўлган хати юракда жиз этдию, бироқ аллақандай ваҳимага йўғрилган бу хаёл ҳам кечдию-ўчди…
Тушлик овқатини кавшаш давом этарди…

[Nigora Umarova]

Жинлар базми (II фасл) 11кун
Абдулҳамид ИСМОИЛ
Ёзувчи халқи одам танимайди. Илк қарашда бу фикр зиддиятли туюлса-да, Абдулла умрида неча бор бунга амин бўлган. Ёзувчи халқи одамларни тўқийди, ўз хаёлларидан ясайди. Безайди, ясантиради, тусантиради. Қарабсизки, бир ярамас исқирт ҳам бу бежовда туппа-тузук қаҳрамонга айланади-қўяди. Одамларни ким яхши танир экан - хотинлару театр режисёрлари. Раҳбар билан Маннон Уйғунни эслади шу топда Абдулла. Аёлларнинг юраги хафв сезади чамаси: “Дадаси, манови шогирдингиз ортиқча мулозамат қиладими, эҳтиёт бўлинг, кўнгли тоза эмас унинг...” - дегани дуппа-дуруст гап бўлиб чиқади. “Йўғ-э, хотин, бу йигит адабиётимизнинг келажаги, ҳали шундай ярқирайди-ки!” – деб, Раҳбар-бонусига бас келиши эса аксинча ёппа-ёлғон бўлиб чиқади.
Маннон Уйғун ҳам одамларни тўқимайди, афтидан вазият ичига солади. Ана ўшанда аблаҳнинг аблаҳлиги, мунофиқнинг мунофиқлиги, дўстнинг дўстлиги яққол очилади-қўяди шекилли...
Абдулла бу бекорчи фикрларда қамоқдаги яна бир кунни ўтқазарди. Бир тарафдан қишнинг калта куни йўқолиб боришидан юраги ачишса-да, бошқа ёндан кеч тезроқ келишинию, чўнтагидаги бир парча қоғозу, бир кесим қаламчадан тезроқ фойдаланишни орзуқиб-орзуқиб кутарди.
Маҳмуд Қошғарийда ўқиган эски туркча бир сўз – “им” сўзини ўйларди Абдулла. Бу сўз ўзбекчада “имо” ё “имлаш” сифатида қолган холос. “Им” сўзи эса икки одам ўртасидаги келишилган очқич сўзни англатар экан. Солдатлар орасидаги пароль сўзини. “Им билган эр ўлмас” – дейди Қошғарий. Қумлоқлик аскар билан бир имга келишиб олишсамикан?
Шу пайт Абдулланинг фикрларини бузиб, Муборакнинг жўраси Содиқ Абдулла елкасига қоқди-да, бесўнақай имладию: “Мана бу одам Чўлпон деганийззи ёнида ётганди” – дея, ёнидаги симрайганроқ, тажангроқ маҳбусга имо-ишора қилди.
Абдулла хаёлари тўридан озодланар экан, Чўлпон отини ҳамоно туйса-да, бу ерга нима алоқаси бор эканлигини дарров тушунмай, бироз гангсигандек эди. Миядаги тегирмон тошлар айланиб, негадир қайта Маннон Уйғунга йўлиқди. Бир пайтлар Маннон Уйғуру, Чўлпону, Абдулланинг ўзи ва яна бир қанча ўзбек Москвада яшаган эди. Рост, Абдулла ўшанда ўз муддатининг сўнгигача пойтахтда қололмади, бироқ Москвадан Тошкентга ёлғиз ўзи қайтаркан, бир кун эмас бир куни Чўлпоннинг Москвада яшаган ҳаёти ҳақида бир нарса ёзишни орзу қилиб келди. Роман бўлмаса қисса бўлар, қисса бўлмаса узунроқ ҳикоя... Аммо афсус, буни ҳам ёзолмади.
У Содиқнинг жўраси билан саломлашди.
- Лазиз-зода, – деб таништирди ўзини энсаси қотганроқ бу одам. - Чўлпон ҳақида суриштирган экансиз. У мен билан тўшак бўлишиб ётган.
Лазиз-зода иштиёқсиз бир йўсинда қамоқ ҳаётининг кундалик манзаларини кавшар, Абдулла эса анави ёзилмай қолган асар армонини қайтадан, юраги аччиқ бир ўкинч билан, туярди. Ана шу ўкинч, ана шу юпанчсизлик хақида бўлиши керак эди бу асар. Дунёнинг марказига айланган Москва, ўқидан чиққан олам, ҳар соҳада инқилоб. Москвага илгарироқ келиб қолишган Ботуми, Фитрат уйларида бир Маяковский, бир Татлин, бир Бахтину, бир Мейерҳолдлар билан учравшувлар. Буларнинг ҳар бири ўз соҳасини ағдар-тўнтар қилиб, янгидан тузаётган даҳо. Чўлпоннинг-да ўзбек шеъриятида қилаётганлари аслида булардан қолишмасди, бироқ ўзлари билан ўзлари овора бу даҳолар бошқаларни кўришармиди...
Буларнинг орасида ким билан топишди Абдулла – тагли-тугли, шажараю-насабли зодагон Алексей Толстой билан. Иккаласи тарихни севишда бирлашишди. Инқилоблар эса бир шоир сўзига мувофиқ:

Эски ола-гастон
тартибсизликдан
янгисини ясаш
бу балки яшаш... -

деган фикрда, иккиси-да айни хулосага келишди. Лекин Толстойни эмас, Чўлпонни эслаётган эди Абдулла. Бировнинг юртига тушиб қолган шоирни.

Билмадим, кўнглимни юпатгай кимлар,
Тоғларми, тошларми ё оқар сувлар...

Ёки кун кетишига Абдулланинг кўнгли бўшашиб кетдими.

Денгизлар қайнаса, тошса сувлари
Кесилса йўлчининг истак йўллари,
денгизга айланса ўнг ва сўллари,
шунда юпатгайму ҳўлланган кўзлар?..

Лазиз-зода Чўлпоннинг ғилдирак кўзойнаги ҳақида гапирар, Абдулла эса ўзининг ёзмаган асарини афсус билан эсларди...
Абдулла Москвада ўқиб юрган чоғи кимдир Тошкентдан Чўлпоннинг “Уйғониш” китобини олиб келди-да, бу китоб дарҳол ўзбеклар орасида қўлма-қўл бўлиб кетди. Абдулла Чўлпонни анчадан бери билар, 1919- нчи йили “Ўзбек ёш шоирлари” юғурмаси шов-шув бўлиб кетгач, Чўлпон номини танимаган инсон қолмаган эди. Булар бир-икки маротаба Фитрат-домланинг “Чағатой гурунги”да ҳам бир-бирига йўлиқишган, бироқ Чўлпон – машҳур шоир, Абдулла эса у вақт атиги бир-икки ҳикоя чоп этган беном ёш ёзғучи – шунинг учун ҳам “сен айри, мен айри” бўлиб юришган.
Бироқ “Уйғониш” Абдулланинг қўлига тегдию, муқовадаги икки сатр: “Нечун очилди кўзим, қайда қолди уйқуларим? Бу уйғонишда тўлиб тошди, ошди қайғуларим...”ни ўқидию, кўзлари очилди. Бу тилда ҳали ҳеч ким ёзмаган, бурун ёзилган адабиёт эса бу тилнинг ўнгида шалвираган увададек титилиб-тўкилиб, Абдулла Москва осмонига қараганича: “Меним ўйимми қора, ёки юрт кўкида булут...” дея, аллақандай сармастликда бу шоирни топишга, унга ўз кўнглидаги бор севгинию эҳтиромни, фахрнию ҳавасни рози изҳор қилишга интиқиб интилди.
Ҳали ҳам эсида Москвадаги ўша учрашув. Зиё Саиду, Айн деган икки қизилсўз Москва Ёзувчиларнинг ишчи-пролетар ассоциацияси дачасида ёш ўзбек адибу шоирларини тўплаб, рус пролетар қаламкашлари оталиғида икки кунлик уқув семинари ўтказадиган бўлишди. “Ўрмонда ош дамлаймиз” – деб, Чўлпону, Боту, Олтою Анқабой, Абдуллаю яна аллакимлар зўр иштиёқ билан дачага тўпланишди. Семинар Чўлпоннинг бир шеърини шарҳ этишдан бошланди:

Кўнгил жимдир. Совуқ кўкда
қараб унга ёниб турган
ҳануз холаю юлдузлар.

Бутун атроф ва ҳарёқда
“Нон! Олтин!” – деб фиғон қилган
талашчи, ғалвачи эллар.

У жим, лекин фиғонларга
қулоқ берган ва кўз тиккан
узоқларга-йироқларга!..

Аввалига Айн бу шеърнинг ғоявий чуруклигию, буржуа индивидуализми ҳақида оғиз кўпиртириб гапирди. Бу шеърнинг Зиё Саид томонидан тайёрланган рус таржимасини ўқиган Авербух дегани ҳам марксизм ғояларидан келиб чиқиб, шеърнинг пала-партишлигию, мантиқий носозлигини фош қили бошлади. Бир нуқтада у:
- Мен айтаётган хулосаларимни таъкидлаш учун худди шу шеърни бошдан оёғига ўгириб ёзиб чиқдим. Бирон нарса ўзгаргани йўқ - ўша-ўша мужмаллик! – дея, ўқий бошлади.

Узоқларга-йироқларга
қулоқ берган ва кўз тиккан
у жим, лекин фиғонларга

талашчи, ғалвачи эллар
“Нон! Олтин!” – деб фиғон қилган
бутун атроф ва ҳарёқда.

Ҳануз холаю юлдузлар
қараб унга ёниб турган
кўнгил жимдир совуқ кўкда.

Ундан кейин Зиё Саид урди, яна бир-икки рус пролетар тоифаси девалашди, танаффусда Чўлпон кўздан ғойиб бўлди. Уқув семинарининг иккинчи қисмида Олтой мақталди, Абдулла рағбатлантирилди... Кейинги танаффусда дили беҳаловат Абдулла Чўлпонни қидиришга тушди. Қараса, у ўз хонасида темир каравотига чалқанча ётганича, бошини чангаллаган. Ёлғиз икки кўзойнаги милтирайди.
Абдулла унинг оёқ томонига ўтиб, каравотнинг бир чекасига ўтирди. Орада сукунат. Кейин Чўлпон ҳазин овозда:
- Буниси менинг шеърим ҳам тугул, Блокни таржима қилган эдим, - деб хўрсиниб қўйди-да, қўшиб қўйди: - Емаган сомсага пул тўладик-ку...
Абдулла, ўзини тутолмай, кулиб юборди. “Бефаросат!” – деб ўйлади у ўзича баногоҳ, “Шоир андуҳда ётсаю, сен кулиб ўтирсанг!” Бироқ Чўлпон ҳам кутилмаганда кулиб юборди.
Роса отамлашишди ўшанда иккиси. Абдулла тўкилиб¬-сочилиб Чўлпоннинг “Юпанч истагини” ўқиди:

Ўйлаган ўйлар-ла кўнгил юпанмас,
Кўнгилнинг истаги ўй билан қонмас,
Айталар бу тунда ёруғ шам ёнмас
Чақмаса гугуртни асл ўғуллар...

- Жумабозор истансасида чекиш хумори тутиб, гугурт тополмай бу шеърни ёзган эдим, - деб қувлик қилди Чўлпон. Булар яна ичаги узилиб кулишди...
Шу-шу пролетар ёзувчиларининг фитналари орасида буларнинг иккиси қиёмат дўст бўлишган эди...
* * *

[Nigora Umarova]

Фитналарнинг улуғи Умаршоҳнинг девонида эмас, балки ҳарамида юз берарди. Булардан сўнгиси – Моҳларойим бошига Ойпошша кундош бўлиб тушгач, Моҳларойим туйган зорликни Ойпошшанинг ўзига ҳам билдириш воқеаси бўлди. Айтмаганмиди Моҳларойим бир ғазалида:

Урди зулфинг ҳалқаси бўйнимда печ,
То хаёли дами сайёд айладим.

Сайддан сайёдга айланди бу ишда ҳарамнинг тўнғич бекаси. Ойпошша Моҳларойимдек бекнинг қизи эмаса-да, мартабада юқорироқ “хўжақизлардан” – пошшалардан эди. “Оқсуякликда” ундан ортиқ нима бўлиши мумкин – хўжаларга ўхшаб ҳалифалар авлодидан эмас, Пайғамбаримизнинг уруғларидан бўлган сайид ё тўра қизи. Ҳарам атрофида ким кўп – ғаддор кампирлар. Булардан иккитасини ишга солган эди, қидириб-қидириб уруғига “қорача” зинҳор аралашмаган Эшон Султон Хожаи-калоннинг исмат пардаси ортида ўтирган қизини топишди. Ҳам ота, ҳам она томонидан сайидликнинг ипак толасидан яралган бу маъсума - ота тарафидан Аҳрорий, она томонидан Маҳдумий Аъзамий шажара самари бўлиб, ҳусни-латофатда ойдан бож олар эди. Ана ўша сайиданинг таърифини Амирул-муслимийннинг қулоғига етказиш пайидан бўлди ҳарамнинг тўнғич бекаси.
Шу пайт сайидлардан бири Маҳмудхон-тўра Ўратепага ҳоким бўлиш дағдағасида кунора Амир Умархоннинг ҳузури олийларига қатнарди. Орага отинчаларнинг улуғини солиб, Сайид Маҳмуднинг пошшаси орқали унинг Ўратепа ҳокимлигига бўлган иштиёқи Эшон Султон Хожаи-калоннинг бокира қизини Амирул-муслимийн никоҳига олиб бериш орқали ҳал бўлиши ётиғи билан етказилди.
Хон ҳузурига кейинги ташрифи замонида Сайид Маҳмудхон-тўра мўминлар Амирининг Пайғамбаримиз хонаводасига уланиши аҳамиятини таърифу тавсиф этди.
- Бу дунёнгизни Парвардигоримиз бекаму кўст берди, энди нариги дунёни ҳам Тангримизнинг суюкли арзандаларидан бўлмоқчи экансиз, бунинг ҳам тадоригини кўриб қўйган маъқул.
Сайид Маҳмудхон-тўра тутаноқу лабирроқ одам бўлиб, тез-тез гапирар, бу билан бирга ҳамиша суҳбатдоши билан сир бўлишгандек туюларди. “Бошқа одамга айтмас эдиму, бироқ сизга...” – дегандек.
- Бошқа ёндан Амирул-муслимийн рутбангиз ушбу алоқанинг ҳам омили, ҳам мақсади мувофиқидир, - деб, сўнги сўзларни пичирлаш ила ютарди Маҳмудхон-тўра.
- Боғда ўсган энг чиройлик гулни боғбон чакасига тақади эмасми, ул гули раънонинг дурри шабнами осмонимизнинг ягона қуёшига тобеъдир, - деб, тобларди у тезоб амирни. - Ҳулласи шоир айтмиш:

Агарда бо магар ҳам жуфтсози,
Аз у фарзанд зояд кошки ном.
Яъни:
Агар билан магарни жуфт қурсанг,
Ундан кошки исмли фарзанд туғилар.

У қилиб, бу қилиб, совчи солишга кўндирди у Умархонни. Совчилар Эшон Султон Хожаи-калоннинг эшик турмини бузишди. Тўзиди ўшанда Сайидлар хонадони, уясига пашша кирган арилардек ғувиллади аҳли байт. Улуғ-улуғ сайиду хожалар келишди Амир Умархон қошига: Аслзода Шайхул-ислому табаррук қозикалонлар Амирни бу кўримсиз, нобакор ишдан қайтармоқсчи бўлишди. “Исён” деб айтди бири, “ғулув” деб айтди иккинчиси, бироқ шу ерда Амирул-муслимийннинг ҳам қайсарлиги тутди. Бундан бир кеча аввал гўшанишинликда ҳарамнинг тўнғич бекаси бетаъма айтган ғазалдан ўқиди ул “оқсуякларга”:

Берур ғурур ила оройишу фашу дастор,
Ки худнамолиғ эрур зеби корхонаи шайх...

Булар кетидан дарғазаб Амирнинг ўнгига кирган Сайид Маҳмудхон-тўра эса - ё қудратингдан! – юракка малҳам боскандек, Умаршоҳ хозиргина Шайхулислому қозикалонга қайтарган жавобини улагандек мана бу сўзларни айтса бўладими:

Хомуш этарман ани бир шарори оҳ ила
Агарчи тез эрур ўт каби забонаи шайх.

Қисқаси, пишди Амирул-муслимийн юрагида ихтиёр. Эшон Султон Хожаи-калон хонадонига совчи бўлиб Сайид Маҳмудхон-тўранинг ўзи борди. Тағин Эшонларнинг бузурги билан сирлашгандек нафасини ичига ютиб-ютиб, совчилик мақсадини айтди. Эшон Султон Хожаи-калон аввалига ўз қулоғига ишонмади, Сайид Маҳмудхон жумла кетларини ютишда мақсадини яхши англатолмади, - дея, уни узоқ гапга солди. Ул зот қарасалар, Султон Маҳмудхон Ҳазрати Эшон билан тилсимлашгандек, ички гапини чиндан ҳам фитнаю исёнларнинг каттасига олиб боряпти. Бир зум Эшонимиз ўз уруғини дуои бад қилиб, қувиш хаёлига ҳам бордилару, шайтонга “Ҳай” бермай, - дея, ўзларини зўрға тутиб олдилар.
- Амирул-муслимийн - Худонинг ердаги сояси. Сайид Ғози-хожа қардошимиз ҳам бул андишаларга борган, ахир тақдиру муваққатга тан бериб, исмат пардаси ортидаги душизасини... – Сайид Маҳмудхон-тўра яна сидқидилдан гапирган маҳрамдек жумласини сўнгини пичирлашга ўтди.
- Сайид Ғози-хожа нима қилган экан? - деб, билмагандек овоз пилигини бу мавҳумиятда юқори кўтарди Эшон Султонхон.
- Амирул-муслимийннинг бошараф Минг уруғи билан чатишди, энди ўзлари ҳам файзлик амалига эриш...
- Айтаётганингизни бари эриш... – деб, гапни узди Эшон Султонхон Хожаи-калон. – Менинг Минг бўладими, юз мингми, қорачага берадиган қизим йўқ, тамом вассалом!
Ўз қардоши Сайид Маҳмудхон-тўрага, Амирул-муслимийн Умархонга “йўқ” дейишга ботинди онҳазрат, бироқ ишга хон саройининг ҳарами бош қўшган экан, бул мардона “йўқ”ларнинг чеплари бир кун турар, икки кун. Эшон Султонхон Хожаи калоннинг отин пошшалари бор эмасми. Чеплар ташқи хужумдан эмас, ички мулоҳазадан емирилар экан...
Бир ой ўтар-ўтмас муаррихларнинг жимжимадор ёзиши бўйича: “Амир Умархон тўйхонанинг осмонўпар чодирида бахт тахтига ўтирди ва унинг мажлиси, хурсандчилик ўтириши муҳтарам бекларнинг қуёшангиз пешоналари нуридан безак топди. Арғувоний шароб жомлари ялтирашдан ва тароватли майин ичимлик тўла қадаҳлар ёғдуси ўтирганлар юзи саҳифаларини равшан айлаб, кўзларини қамаштирди. Сиймбадан соқийлар юзининг нури офтоби ул базмгоҳ теварагини нурлантириб сафобахш этди. Хушовоз мутрибларнинг дилкушо нағмалари майпарастлар ҳузур-ҳаловати ва қувончини неча чандон зиёда қилди...”
Индаллосини айтганда эса, Амир Умархоннинг суюкли кенжа бекаси Ойпошша устига ундан-да ёш, ундан-да зодагон келин туширилди...

Недан айни шу саҳнани хаёлидан кечирди Абдулла, қайдам? Беихтирос Лазиз-зода ҳамон Чўлпонга тааллуқсиз бўлган алланималарни чайнарди. Унинг Серго Орджонокидзедек икки қулоғ устидаги икки тук сочи ва ўртада ялтираб турган сийқа боши фирқа раҳбари эканлигидан далолат бериб турар, пастга қараб бурчаклаган юзи эса, тажанглигини ҳам ана ўша фирқавий мияю шуурнинг олам машмашалари юзасидан ортиқча уринишларига йўярди.
“Чўлпон, Чўлпон” – деб, ўзим сўрадиму, гап Чўлпонга келганда бир - ҳарам фитнасига, бир - Лазиз-зоданинг икки тук сочига алахсишимни қара!” – деб, ўз-ўзидан ўкинди Абдулла. Ажаб гаплардан бебаҳра қолган бўлсам-а...”
Лекин буларнинг барини бузиб, орага яна қизилсоқол Журъат кириб қолди-да:
- Шахризод акамизнинг навбати энди бизга! – дея, бир қўлида шарақлаган ошиқлар, бошқа қўли билан Абдулланинг тирсагидан тутиб, яна қамоқнинг биқиқ тўрига бошлади...
* * *