Тилимиз ҳақида фикрингиз?

[Farhodjon Chinberdiyev]

Ўзбек тилига кириб келаётган янги сўзлар таржимаси(айниқса, АТ соҳасида) йўқлиги мақолалар ёзишда қийинчилик туғдиради, айниқса. Менимча, шунақа сўзларни ўзбек тилига мосини таклиф қиладиган ташкилот ҳам йўқ.

Менда бир фикр туғилганди аввалроқ. Балки, бирорта сайт қилиш керакдир коллектив таржима бўйича? Яъни, янги сўз киритади бирор киши(қаерда қўлланилиши, турли гаплардан мисоллар, озгина ўзбекча маъноси билан), бошқалар унга ўзбек тилида вариантлар таклиф қилишади. Шу вариантларга кўпчилик овоз беради. Ҳозирда Фейсбукни таржима қилишда айнан шу усулдан фойдаланиляпти.

Фақат, агар сайт қилинса, фойдаланувчилар овоз бериш учун даражалар бўлиши керак. Масалан, филологларнинг овози анча «тош босади»(оддий фойдаланувчиларникидан фарқли). Бир хулосага келингандан сўнг, ушбу сўз бошқа ўзбекзабонлар томонидан фойдаланилаверади; форумларда, блогларда, мақолаларда ва ҳ.к. Ҳам луғат вазифасини ҳам ўтайди. Кўпчиликка фойдали бўлади, менимча.

Ўзим аввалроқ шунақа сайт очиш ҳақида ўйлагандим, лекин бу ердаги фикрларни билиб, кейин иш бошлаш яхшироқ.

Фикрларингиз?

Оффтоп:

Айтгандай, раскладка(инг. keyboard layout) сўзини ўзбек тилига қандай таржима қилса бўлади? Раскладка — операцион тизимдаги клавиатура орқали киритиш мумкин бўлган белгиларнинг ўзига хос тўплами(қўпол қилиб «алифбо» дейиш ҳам мумкин). Одатда, тиллар бўйича ажратилади. Масалан, инглиз тили учун бир қанча раскладкалар мавжуд: АҚШ, Буюк Британия, турли Дровак раскладкалари ва ҳ.к.

[Shokir Dolimov]

Сообщение от Farhodjon Chinberdiyev

Раскладка — операцион тизимдаги клавиатура орқали киритиш мумкин бўлган белгиларнинг ўзига хос тўплами

Сиз келтирган контекстга асосланган ҳолда:
раскладка – белгилар тақсимоти

[Shokir Dolimov]

Гўзаллиги ва етарлича бой эканлигидан ташқари, тилимиз, одамлар орасидаги ўзаро салом-алик таомилида қандайдир ўзига хослик кузатилиши билан бошқа халқлар тилидан ажралиб туради деган фикрга келдим. Идорамизда ишлайдиган аёл ходимлар эрталабки саломни боплашади. Адашмасам араб тилидан кириб келган «Ассалому алайкум»дан сўнг, улар ҳар куни бериладиган бир қатор стандарт саволлар беришади, жумладан, ўзимнинг соғлигим, хотиним, бола-чақаларим ва қолган оила аъзоларимнинг саломатликлари, эсон-омон етиб келганим (ишга) ва шунга ўхшаш яна нималарнидир сўрашади. Мен эса ҳар қандай аёлни ром этиб қўядиган табассумим билан қараб ўтираман-да , саволлар серияси якунига етгач, «яхши, раҳмат» деб қўяман.

[kanishka]

Сообщение от Farhodjon Chinberdiyev

Ўзбек тилига кириб келаётган янги сўзлар таржимаси(айниқса, АТ соҳасида) йўқлиги мақолалар ёзишда қийинчилик туғдиради, айниқса. Менимча, шунақа сўзларни ўзбек тилига мосини таклиф қиладиган ташкилот ҳам йўқ.

Менда бир фикр туғилганди аввалроқ. Балки, бирорта сайт қилиш керакдир коллектив таржима бўйича? Яъни, янги сўз киритади бирор киши(қаерда қўлланилиши, турли гаплардан мисоллар, озгина ўзбекча маъноси билан), бошқалар унга ўзбек тилида вариантлар таклиф қилишади. Шу вариантларга кўпчилик овоз беради. Ҳозирда Фейсбукни таржима қилишда айнан шу усулдан фойдаланиляпти.

Фақат, агар сайт қилинса, фойдаланувчилар овоз бериш учун даражалар бўлиши керак. Масалан, филологларнинг овози анча «тош босади»(оддий фойдаланувчиларникидан фарқли). Бир хулосага келингандан сўнг, ушбу сўз бошқа ўзбекзабонлар томонидан фойдаланилаверади; форумларда, блогларда, мақолаларда ва ҳ.к. Ҳам луғат вазифасини ҳам ўтайди. Кўпчиликка фойдали бўлади, менимча.

Ўзим аввалроқ шунақа сайт очиш ҳақида ўйлагандим, лекин бу ердаги фикрларни билиб, кейин иш бошлаш яхшироқ.

Фикрларингиз?

Оффтоп:

Айтгандай, раскладка(инг. keyboard layout) сўзини ўзбек тилига қандай таржима қилса бўлади? Раскладка — операцион тизимдаги клавиатура орқали киритиш мумкин бўлган белгиларнинг ўзига хос тўплами(қўпол қилиб «алифбо» дейиш ҳам мумкин). Одатда, тиллар бўйича ажратилади. Масалан, инглиз тили учун бир қанча раскладкалар мавжуд: АҚШ, Буюк Британия, турли Дровак раскладкалари ва ҳ.к.

Рус тилига ҳам кўп сўзлар инглиз тилидан тўғридан-тўғри ўзлашган. Бизда ҳам барча хорижий сўзларни таржима қилиш шарт эмас.

Биринчидан, европа тиллари минг йиллар мобайнида алоҳида ривожлангани туфайли кўпгина Осиё тилларига грамматик ва морфологик жиҳатдан мос келмайди. Урф-одат, менталитет, дунёқараш, тарих ва анъанадаги фарқларни ҳам унутманг. Бу таржимада қийинчиликлар келтириб чиқаради. Масалан, суннат тўйи, ақиқа, чақирди (чаллари, чаллон), юзочди (рўбинон), чилла сўзларини рус тилига таржима қилиб кўринг-чи. "Свадьба обрезания", "Пир в честь рождения ребёнка", "Открывание лица невесты" ёки "Поднятие вуали с лица невесты", "Сорокодневка" ва ҳоказо.

Иккинчидан, ўзбек адабий тили ҳали етарли даражада ишлаб чиқилмаган, шунингдек, замонавийлаштирилган эмас. Замонавийлаштирилган тақдирда ҳам ўзлашма сўзларнинг етмиш фоизи биз учун ўзлаштириш замини бўлган рус тилидаги шаклида қолиши шубҳасиз.

Учинчидан, ўзбек тили фонетикаси рус тилига мослашиб бўлган, VII-IX асрларда арабча сўзлар, X-XVI асрларда форсча сўзлар ҳамда форс тили орқали арабча сўзлар ўзлашганидек, XIX-XXI асрларда русча сўзлар ва рус тили орқали инглизча сўзлар ўзлаштирилиши табиий ҳол. Дарвоқе, инглиз тили луғат бойлигининг 40 % и дат ва француз, 20 % и лотин ва юнон сўзларидан иборат, агар кўпроқ бўлмаса.

Тилнинг софлиги учун бошқа тил таъсир доирасига тушишнинг илк босқичларида курашса бўлади. Орадан ўн йилликлар ва асрлар ўтгач, омма психологияси тўғридан-тўғри ўзлаштиришга кўникиб қолади, калька қилишга (тоблашга) ҳаракат эса фонетик ва семантик ғализликлар келтириб чиқаради. Шу боис сўзлашув тилида русча ва рус тилига ўзлашган инглизча-европача сўзлар адабий тилдагидан анча кўп. Рус тилидан сўз ўзлаштириш жараёни бугунги кунга қадар тўхтагани йўқ ва ўзбек тилининг қўлланиш соҳалари мустақиллик босқичига чиқмас экан, тўхтамайди ҳам. Албатта, бир томондан олиб қараганда, бу салбий ҳолат, лекин барча тиллар шу босқичдан ўтган (масалан, қардош тиллардан усмонли турк тили французча сўзларга тўла).

Мисол тариқасида Қуръоннинг X асрда ўзбек тилига қилинган таржимаси “Тафсир”ни келтириши мумкин. Ушбу китобда диний атамаларни араб тилидан туркий тилга таржима қилишга ҳаракат қилинган. Лекин у пайтда ахборот майдонида туркий тил араб тилига тобеъ бўлганлиги туфайли бу таржималар тилимизда ўрнашиб қолмаган.

Сўзма-сўз таржима қилсак, инглизча layout “ётиш”, русча “раскладка” “қўйилиш” деган маънога эга. Шундан келиб чиқиб, “раскладка”га бир нечта таржима таклиф қилиш мумкин: Ётқизма, Жойлашув, Тартиб, Қўйилма, Муқобала, Мувофақа ва ҳоказо. Лекин бу сўзлардан бирортаси халқ тилида ўрнашиб қолишига шубҳам бор. Мана, линкни “ҳавола” деб таржима қилишди (менимча, “йўлланма” тўғрироқ бўларди), лекин интернет фойдаланувчилари ҳалигача “ссылка” сўзини ишлатади.

PS.: Лотин клавиатурасининг QWERTY, DVORAK, COLEMAK раскладкалари бор.

[Farhodjon Chinberdiyev]

kanishka, фикрларингизга умуман қарши чиқиб бўлмайди. Лекин, кириб келаётган сўзларни шундайлигича қабул қилавериш ҳам нотўғри, менимча. Агар шу сўзларнинг ўзбек тилида мувофиқ варианти бўлса(тушунарли, қабул қилиш осон бўлган), нега ундан фойдаланмаслик керак?

Агар мен бирор мақолада чет тилидаги сўзнинг яхши таржимасини кўрсам буни ўзим ҳам мақола ёзишда ёки сўзлашувда ишлатишга ҳаракат қиламан. Яна кимдир фойдаланиши мумкин ушбу таржимадан ва ҳ.к. бўлиб ўрнашиб кетади.

Шахсан мен нимани хоҳлайман: кириб келаётган сўзларнинг тушунарли, қисқа, қабул қилиш қийин бўлмаган таржимаси мавжуд бўлса, ўшани қўллаган афзал. Қолган сўзларнинг ё инглизчаси, ё русчаси ишлатилаверилади. Бизнинг тил араб, форс, рус тилларидан кўп сўзларни ўзлаштирган, буёғига ҳам ўзлаштирсак ҳеч нарса қилмайди.

Оффтоп:

Алам қиладигани, Ахборот Технологиялари соҳасида бирор мақолача ёки кичик матн ёзишга тўғри келганда 2-3 танишга телефон қилиб сўзларни ўзбекча таржимаси ҳақида фикрини билиб олиш керак бўлади ҳар сафар.

[kanishka]

Барибир бир-иккита муаммо келиб чиқади:

1. Ўзбек тилига таржима қилинса ҳам, ўзлашма сўз бўлиб қолаверади. Ўзлаштириш усули ўзгаради, холос.

2. Ҳар қандай тилни морфологияси, синтаксиси, фонетикаси ва турғун лексикасидан келиб чиққан ҳолда муайян тил гуруҳига киритилади. Лекин мен билган кўпчилик тиллар луғатининг камида 50 % и ўзи мансуб гуруҳ ўзакларига бориб тақалмайди. Бундан келиб чиқадиган муаммо – ўзбекчага таржима қилишда айнан туркий сўзларни ишлатиш керакми ёки қадимда ўзлашган сўзлар ҳам бўлаверадими? Агар арабча-форсча сўзлардан воз кечсак, барибир энг қадимги даврларда хитойчадан ўзлашган сув, хон, хоқон, айвон каби сўзларни ишлатмасликнинг иложи йўқ-ку.

Хулоса шуки, хорижий сўзларни тўғридан-тўғри ёки таржима қилиб ўзлаштириш масаласи илмий асосда ҳал қилиниши лозим, қўлбола таржима билан иш битмайди. Бунинг учун эса илм-фан ва адабиёт тараққиётига алоҳида эътибор берилиши шарт. Масалан, Бағдодда ташкил қилинган “Байт ул-ҳикма”да биринчи пайтларда асосан юнон ва бошқа тиллардан қадимги илмий китобларни таржима қилиш билан шуғулланишган, шу йўл билан араб тилида барча фанларга оид терминологияни яратиб олишган. Кўп арабча сўзлар юнонча ва лотинчага бориб тақалади: фалсафа – философия, тарих – история, иқлим – климат, устурлоб – астролябия, сифр – цифра. Ҳатто алибфо ҳам бир асосга эга: алиф – альфа, коф – каппа, лом – лямбда ва ҳоказо.

Афсуски, бизда илм-фан тили рус тили ҳисобланади, шу боис таржимага эҳтиёж камроқ. Талабалар фанни русча китоблар асосида ўрганишар экан, атамаларнинг ўзбекчага қилинган таржималари тилда ўрнашиб қолишига умид қилмаса ҳам бўлади.

[ilm izlagan]

Фикрингиз анча чуқур ўйланган. Мулоҳаза қилиб кўриш лозим.

[ilm izlagan]

Сообщение от Masud Mahsudov

Цитата: Сообщение от Kimsan Birov Ўзбек тилининг ҳозирги пайтдаги камчилиги камбағаллигида эмас, айнан қаттиқлигида, яъни юмшоқ эмаслигида деб биламан. Янги сўзни киритиш жуда мушкул. Масалан, "тайёра" сўзини биринчи эшитганимда хохолаб кулганим ҳалигача эсимда, бунинг устига бир чет (рус) тилидаги ўрганиб қолган сўзлардан воз кечиб, бошқа (тожик ёки араб) тилларидаги сўзни киритиш ҳам тўғримикин? "Мусофирхона" ва "Карвонсарой" дебсиз, ахир Интерконтиненталь, Дедеман ёки Радиссон отелларини мусофирхона ва айниқса карвонсарой дейиш менимча бироз нотўғри бўлар. Siz aytgan fors yoki arab tilidan kirgan so'zlar o'zbek tilidagi so'zlarning 40% ini tashkil etadi. Nega endi avval olganmiz-ku, hozir olsak Sizga g'alati tuyuladi. Masalan, "tayyora" so'zining qayeri kulgili? Arabchadan tarjima qilinganda, "qush" ma'nosini beradi. Odamzot ishlab chiqqan uchar jismni qushga qiyoslanishining nimasi yomon. Harholda, o'rischa "samalyot" so'zidan ko'ra chiroyliroq. Turklar ishlatadigan "uchoq" (ucak) so'zini ishlatganimizda ham xato bo'lmas edi, zero, hopzirgi o'zbek tilimiz bilan zamonaviy turk tilining judayam o'xshash taraflari ko'p. Men arab va turk tilini o'rganganim bois yuqoridagi fikrlarimni yozdim

O'zbek tili u darajada kambag'al emas.
Faqat, avval chet elda yaratilib, keyin bizga kelayotgan buyumlar, narsalarning ba'zilari uchun bizda muqobil so'z bo'lmasligi mumkin. Tarjima qilish shu joylarda ayniqsa qiyin bo'ladi. Tarjima qilish foyda bermasa, objektning chet tildagi nomi qabul qilinaveradi.

Oddiy mehmonxona so'zi uchun qarang, nechta sinonim bor:
- musofirxona
- qo'noq
- karvonsaroy

Kichik muammo - uchala so'z ham kundalik muomaladan deyarli chiqib ketgan...

Бундан уриниш 1990 йилларда бўлди. Лекин тайёра, учоқ, жумҳурият каби сўзлар амалга кирмади.

Айни пайтда бу уриниш Эронда ҳам бўлган. Яхши натижа бермаган.

Туркияда бироз натижа берди.

Бизда эса русча сўзлар амалда кўпроқ ишлатиляпти. Қайси сўз қўлланса ҳам бу жараён табиий ҳолатда амалга оширилиши керак. Халқ нимани қўллашни ўзи ажратиб олади.

[Kavsar]

Сообщение от ilm izlagan

Қайси сўз қўлланса ҳам бу жараён табиий ҳолатда амалга оширилиши керак. Халқ нимани қўллашни ўзи ажратиб олади.

Qo'shilaman, shuni esdan chiqarmasligimiz kerak avvalo. U qanday so'z bo'lmasin, tilimizga o'zlashib keta olsa, o'zini oqlay olsagina maqsadga muvofiq bo'larmi deyman-da..

Lekin imkon qadar tilimizni sofligini ham saqlab qolishimiz kerak ayni damda. Hamma so'zlarni ham qabul qilib ketaversa bo'lavermaydi. Iloji borlarni imkon qadar o'zbekchalashtirsak, bu tilimizning boyligi bo'ladi.. Aslida o'zbek tili nihoyatda boy til, faqat qayerdadir chang bosib yotgan so'zlarni olib undan foydalanishi yo'lga qo'ysak, menimcha ko'niksa bo'ladi bunga. (sh.o.f.)

[kanishka]

Шу бугун "Халқ сўзи"да ўқидим. Япон иероглиф алфавитидан (қайси бирилиги эсдан чиқиб қолди, лекин катакана билан хирагана эмасди) 4 та иероглиф олиб ташланиб, 160 тача янги қўшилибди. Бу япон халқи ҳаётида вужудга келган янги тушунчаларни ифодалашни осонлаштириш учун қилинган эмиш...

Ўзбек тили ҳам ниҳоятда бой тил (буни "Муҳокамат ул-луғатайн"да бобокалонимиз ажойиб тарзда кўрсатиб берганлар), аммо мана шу турмуш тарзимиздаги янги тушунчаларни ифодалашда оқсамоқдамиз. Официоз ўқиганимда расмий тилнинг бениҳоят ғализлигидан-у, русча турғун шаклларнинг тўғридан-тўғри ўзлаштирилишидан энсам қотади.

Бу билан нима демоқчиман? Илгариги фикрларимга қўшимча қилган ҳолда тилимизда янги тушунчаларнинг меъёрга солинмаётганлиги мен юқорида кўрсатган сабаблардан ташқари яна ёш кадрлар орасида чаласаводларнинг кўплиги, ўқитиш сифатининг яхшимаслигигаям боғлиқлигини таъкидламоқчи эдим. ИМХО...