[Без оффтопа] Космос ва космонавтика: асосий тушунчалар, одамлар ва ҳодисалар

[Shokir Dolimov]

АЛОҲИДА КОСМИК ФАЗОНИ НАЗОРАТ ҚИЛИШ КОРПУСИ (рус. отдельный корпус контроля космического пространства) – ўз ичига космик фазо назорати тасарруфидаги қўшилма ва ҳарбий қисмлар, бошқарув, алоқа, маълумотлар узатиш ва таъминотга оид ҳарбий қисм ва бўлинмаларни мужассам этган ракета-космик мудофаа қўшинларига мансуб бирлашма.
Тинчлик даврида ахборот-разведка фаолиятини олиб боради.

ШИМОЛИЙ АМЕРИКА ҚИТЪАСИ ҲАВО-КОСМИК МУДОФААСИНИНГ АМЕРИКА-КАНАДА БИРЛАШГАН (КОАЛИЦИОН) ҚЎМОНДОНЛИГИ (НОРАД) (рус. Объединённое (коалиционное) американо-канадское командование воздушно-космической обороны Североамериканского континента) - қуруқликдаги қўшинлар ва ҳарбий-ҳаво кучларидан тайинланган ракета қуролига қарши мудофаа, космос ҳужумидан мудофаа ва ҳаво ҳужумидан мудофаага мансуб куч ва воситалардан ташкил топган стратегик мудофаа кучлари томонидан олиб бориладиган жанговар ҳаракатларга раҳбарлик қилиш учун мўлжалланган қўмондонлик.
Ушбу бирлашган қўмондонлик таркибига:
АҚШнинг ҳаво-космик мудофаа қўмондонлиги;
НОРАД таркибига қирувчи авиация гуруҳини ажратган бўлиб, ўз ҳудудини АҚШнинг космик фазони кузатиш воситалари жойлаштирилиши учун ҳавола этган Канада тасарруфидаги куч ва воситаларнинг муайян қисми киради.
НОРАД бирлашган қўмондонлиги АҚШнинг ҳаво-космик мудофаа қўмондонлиги учун юқори поғонадаги қўмондонлик саналади.

ҲАВО-КОСМИК МУДОФАА ҚЎМОНДОНЛИГИ (рус. командование воздушно-космической обороны) - зиммасига АҚШнинг ҳаво-космик мудофаасига оид жамики вазифалар юкланган, Шимолий Америка қитъаси ҳаво-космик мудофааси бирлашган қўмондонлигининг (НОРАД) таркибий қисми саналадиган АҚШ Қуролли Кучларининг олий оператив органи.
Ҳаво-космик мудофаага қарашли барча кучларни бошқариш вазифасини бажарадиган мазкур қўмондонликнинг оператив бўйсунувига ҳаво ҳужумидан мудофаа дивизиялари, алоҳида ракета-ядро зарбаси ҳақида огоҳлантириш, космик фазо назорати ва бошқарув эскадрильялари ҳамда кўмакчи ҳарбий қисмлар ўтказилган. Ушбу куч ва воситаларнинг асосий туркуми Канада ва АҚШ ҳудудига жойлаштирилган. Огоҳлантириш ва космик фазо назорати тизимларининг алоҳида воситалари Буюк Британия, Гренландия ва бошқа давлатлар ҳудудида жойлашган.

БИРЛАШГАН КОСМИК ҚЎМОНДОНЛИК (рус. объединённое космическое командование) - АҚШ Қуролли Кучларининг космик операцияларни оператив режалаштириш ва бошқариш органи.
Мазкур қўмондонлик ҳарбий-ҳаво кучлари (1982 й.) ва ҳарбий-денгиз кучлари (1983 й.) қўмондонликлари негизида 1985 йили яратилган бўлиб, зиммасига:
космик доктрина ва космосда жанговар ҳаракатлар олиб бориш усулларини ишлаб чиқиш;
орбитага чиқарилган ҳарбий-космик тизимларни бошқариш;
космик тизимларни тадқиқ этиш, ишлаб чиқиш ва ишлаб чиқариш ишларига раҳбарлик қилиш;
космик фазодан ҳарбий мақсадларда фойдаланиш билан боғлик бошқа вазифалар юкланган.
Бирлашган космик қўмондонликнинг оператив бўйсунувига тегишли масалаларни ўз вазифаси доираларида ҳал этадиган Қуролли Кучлар тури космик қўмондонликлари ўтказилган.

[Shokir Dolimov]

4. КОСМОСГА ОИД ХАЛҚАРО ҲУҚУҚ ВА ТАШКИЛОТЛАР

ХАЛҚАРО КОСМИК ҲУҚУҚ (рус. международное космическое право) – халқаро ҳуқуқнинг, авваламбор, давлатлар, халқаро ташкилотлар ва шу каби, бошқа субъектлари ўртасида космик фазони тадқиқ қилиш ва ундан фойдаланиш билан боғлик муносабатларни йўлга соладиган, космик фазонинг халқаро ҳуқуқий режимини белгилайдиган юридик меъёрлари ва тамойилларининг мажмуи.
Бундай ҳуқуқ халқаро ҳуқуқ соҳаси бўлиб, унинг умумий тамойилларига ҳам, давлатларнинг космосга оид фаолиятига тааллуқли ўзига хос тамойилларига ҳам, асосланади.
Халқаро космик ҳуқуққа тааллуқли асосий ҳужжатлар жумласига:
1967 йили имзоланган Давлатлар томонидан космосни, жумладан Ой ва бошқа осмон жисмларини тадқиқ қилиш ва фойдаланиш бўйича олиб бориладиган фаолият тамойиллари тўғрисидаги шартнома («Космос тўғрисида»ги шартнома);
1968 йили имзоланган Космонавтларни қутқариш тўғрисидаги битим;
1979 йили имзоланган Давлатларнинг Ой ва бошқа осмон жисмларига оид фаолиятлари тўғрисидаги битим ва шу каби бошқа халқаро ҳужжатлар киради.

ДАВЛАТЛАР ТОМОНИДАН КОСМОСНИ, ЖУМЛАДАН ОЙ ВА БОШҚА ОСМОН ЖИСМЛАРИНИ ТАДҚИҚ ҚИЛИШ ВА ФОЙДАЛАНИШ БЎЙИЧА ОЛИБ БОРИЛАДИГАН ФАОЛИЯТ ТАМОЙИЛЛАРИ ТЎҒРИСИДАГИ ШАРТНОМА («КОСМОС ТЎҒРИСИДА»ГИ ШАРТНОМА) (рус. Договор о принципе деятельности государств по исследованию и использованию космического пространства, включая Луну и другие небесные тела (договор «О космосе»), депозитарий давлатлар – АҚШ, Буюк Британия ва ССРИ томонидан имзоланган ҳужжат. 1967 йил 10 октябрь куни кучга кирган. Бугунги кунда 85 та давлат ушбу Шартнома иштирокчилари саналади. Ушбу Шартномада халқаро тинчлик ва хавфсизликни сақлаш манфаатларида ҳамкорлик ва ўзаро ёрдам тамойилларига асосланган тарзда космос ва осмон жисмларини эркин тадқиқ этиш тамойиллари белгиланган.
Шартнома космос ва осмон жисмларини эгаллаб (ўзиники қилиб) олиш, Ер атрофидаги орбитага оммавий қирғин қурол жойланган бирон-бир объектни чиқариш, бундай қуролни Ой ва бошқа осмон жисмларига жойлаштиришни ман этади.

АТМОСФЕРА, КОСМОС ВА СУВ ОСТИДА ЎТКАЗИЛАДИГАН ЯДРО ҚУРОЛИ СИНОВИНИ ТАҚИҚЛАШ ТЎҒРИСИДАГИ ШАРТНОМА (рус. Договор о запрещении испытаний ядерного оружия в атмосфере, космическом пространстве и под водой) АҚШ, Буюк Британия ва собиқ ССРИ ўртасида имзоланган ҳужжат. 1963 йил 10 октябрь куни кучга кирган. Бугунги кунда 120 дан ортиқ давлат ушбу Шартнома иштирокчилари саналади. Шартнома, агар ядро қуроли портлатилиши натижасида ҳосил бўладиган радиоактив зарралар ядро қуроли синовини ўтказган ёки назорати остида ўтказилган давлат чегараларидан ташқарига чиққан тарзда ёғилишига олиб келса, ядро қуроли синовини ҳар қандай муҳитда ўтказилишини ман этади.

ТАБИАТГА ҲАРБИЙ ЁКИ БОШҚА ЖИҲАТДАН ШАФҚАТСИЗ ТАЪСИР ЭТИШНИ МАН ЭТИШ КОНВЕНЦИЯСИ (рус. Конвенция о запрещении военного или иного враждебного воздействия на природу), 1977 йилнинг 18 май кунидан эътиборан имзолаш учун очиқ, деб эълон қилиниб, 1978 йилнинг 5 октябрь куни кучга кирган ҳужжат. Амал қилиш муддати чекланмаган.
Конвенция иштирокчилари ўз зиммаларига ҳарбий ёки ҳар қандай бошқа турдаги душманлик мақсадларида (табиий жараёнларни қасддан бошқариш йўли билан) Ер динамикаси, таркиби ёки тузилишини, шу жумладан, унинг атмосфераси, литосфераси (Ер шарининг устки қаттиқ қатлами, ер пўстлоғи), гидросфераси (океанлар, денгизлар, кўллар, дарёлар), биосфераси (Ернинг тирик мавжудот тарқалган қисми, жойлари) ёки космос бўшлиғини ўзгартириб юборишга қодир воситаларни қўлламаслик мажбуриятларини олганлар.
Конвенция депозитарийси – БМТнинг Бош котиби саналади. Конвенцияга аъзо ҳар қандай давлатнинг илтимосига биноан табиатда ҳақиқатда рўй бераётган шубҳали ҳодисаларга ойдинлик киритилиши учун Консультатив қўмита ташкил этилиши мумкин.
Конвенция тинчлик мақсадларида табиий муҳитга таъсир ўтказиш воситалари қўлланилишини ман этмайди. Бугунги кунда Конвенцияга 4 давлат аъзо бўлган. Ушбу Конвенцияни қабул қилиш зарурати табиий муҳитга ҳарбий мақсадларда таъсир ўтказиш имконияти пайдо бўлганлиги боис келиб чиққан.

КОСМИК ОБЪЕКТЛАР ИНСПЕКЦИЯСИ (рус. инспекция космических объектов) давлатларнинг космосга оид фаолияти устидан назорат юритиш шакли бўлиб, махсус миллий ва халқаро идоралар томонидан ўтказилади.
Космик объектлар инспекцияси халқаро ҳуқуқий меъёрларга амал қилинаётганига тўлиқ ишонч ҳосил қилинишини таъминлаш мақсадида космик объект ва у бажарадиган иш хусусиятларига оид маълумотлар олинишига йўналтирилган. Инспекция гуруҳи таркибига, одатда, космос техникасини ишлаб чиқиш, синовдан ўтказиш ва ундан фойдаланиш соҳаларига ихтисослашган ҳарбий ва ҳарбий бўлмаган мутахассислар тайинланади.

[Shokir Dolimov]

5. РАКЕТА-КОСМОС САНОАТИ

РАКЕТА-КОСМОС САНОАТИ (рус. ракетно-космическая промышленность) -ракета-космос техникасини яратиш, серияли ишлаб чиқариш ишлари билан машғул бўлган конструкторлик бюролари, илмий-тадқиқот институтлари ва корхоналар мажмуи.
Собиқ ССРИ ракета-космос саноатининг тарихи тутунсиз порох қўлланиладиган ракета снарядини яратишга ихтисослашган Газ динамикаси лабораторияси (ГДЛ) яратилган 1921 йилга бориб такалади.
Ўша даврнинг 30- йиллари бошида реактив ҳаракатни урганиш гуруҳи тузилди. Кўп ўтмай, зикр этилган гуруҳ ва ГДЛ негизида Реактив илмий-тадқиқот институти яратилди. Ушбу институт томонидан «Катюша», деб ном берилган жанговар ракета қуроли яратилди.
1946 йили ракета-космос саноати ССРИ Министрлар Кенгаши қошидаги Реактив техника қўмитаси бошчилигидаги соҳа сифатида ажратилди. Илмий-тадқиқот институтлари, конструкторлик бюролари ва заводлар сони йилдан йилга ошиб борди. Энг биринчи Р-1 русумли ракетанинг ишлаб чиқилишида жами ўттиз бешта илмий-тадқиқот институти, конструкторлик бюроси ва ун саккизта завод бевосита иштирок этди. «Энергия-Буран» ракета-космик комплексини яратиш ишларига эса 1200 дан зиёд корхона ва илмий муассасалар жалб этилган.
1967 йили двигатели суюқ ёқилғида ишлайдиган олис масофаларга қўлланиладиган баллистик ракеталар ва бошқариладиган зенит ракеталарини яратишга ихтисослашган, бош конструктор этиб Сергей Павлович Королёв тайинланган бош корхона – Иттифоқ миқёсидаги Ракета қурол-аслаҳалари илмий-тадқиқот институти тизилди. Днепропетровскда бош конструктор М. К. Янгель раҳбарлигидаги урта ва қитъалараро масофаларга қўлланиладиган, ёқилғиси юқори ҳароратларда қайнайдиган Р-12, Р-14 русумли стратегик ракеталар ишлаб чиқишга ихтисослашган «Южное» конструкторлик бюроси яратилди. Златоуст шаҳрида бош конструктор В. П Макеев бошчилигидаги 389- махсус конструкторлик бюроси ва двигатели суюқ ёқилғида ишлайдиган ракеталар ишлаб чиқишга ихтисослашган тажриба заводи ишга туширилди.
Учувчи бошқарадиган космик парвозларнинг барча дастурларига С. П. Королёв номли «Энергия» Ракета-космик корпорация етакчилик қилиб келди.

КОСМОСДАН ФОЙДАЛАНИШГА ИХТИСОСЛАШГАН ХАЛҚАРО ТАШКИЛОТЛАР (рус. международные организации по космосу) космик фазони тадқиқ қилиш, ўзлаштириш ва ундан фойдаланиш масалаларини ҳал этиш ва соҳага оид саъй-ҳаракатларни мувофиқлаштириш учун яратилган, турли давлатлар тасарруфидаги ҳукумат, илмий, тижорат ва саноат муассасаларининг уюшмалари.
Бундай ташкилотлар жумласига куйидагилар киради:
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Космик фазодан тинчлик мақсадларида фойдаланиш қўмитаси (рус. Комитет ООН по использованию космического пространства в мирных целях) – 1959 йили таъсис этилган бўлиб, космик тадқиқотларни ривожлантириш, космос соҳасининг мутахассисларини тайёрлаш масалаларида БМТга аъзо давлатларга ёрдам беради, халқаро космик ҳуқуққа оид меъёрий ҳужжатлар тайёрлайди, космосни ўзлаштириш муаммоларига оид маълумотларни оммалаштиради ва ҳоказо.
«Арианспейс» 1979 йили «Ариан» русумли элтувчи ракеталарни серияли ишлаб чиқариб, тижорат мақсадларида фойдаланишни ташкиллаштириш учун яратилган консорциум. Ғарбий Европанинг ўн битта давлатига қарашли элликдан ортиқ фирма ва банклар акциядор бўлган концерн.
АСТО (бошқача номи «Арабсат») 1976 йили таъсис этилган, 1996 йили йигирмадан ортиқ давлат иштирок этган сунъий йўлдош орқали алоқага ихтисослашган, қароргоҳи Саудия Арабистони пойтахти Ар-Риёд (Арриёд) шаҳрида жойлашган араб ташкилоти.
«Евметсат» расмий мақоми 1986 йили тасдиқланган, 1996 йили йигирма олтита давлат иштирок этган, бошқарув органлари - Мувофиқлаштириш кенгаши ва Халқаро котибият (Германия, Дармштадт шаҳри) саналадиган «Метеосат» русумли космик аппарат негизидаги метеорологик таъминот тизимидан амалий фойдаланиш учун яратилган консорциум.
«Евтелсат» 1977 йили сунъий йўлдош орқали алоқанинг минтақавий тизимини тизиб, тижорат мақсадларида фойдаланиш учун яратилган, 1995 йил бошида жами қирқ битта давлатнинг почта-телеграф хизматлари иштирок этган консорциум.
Европа космик агентлиги (ЕКА) (инг. European Space Agence? ESA) – 1975 ЙИЛИ Европа космик тадқиқотлар ташкилоти ва Европа элтувчи ракеталарни ишлаб чиқиш ташкилоти негизида яратилган, қароргоҳи Париж шаҳрида жойлашган, 2001 йилга келиб жами ўн бешта Ғарбий Европа давлати аъзо бўлган халқаро ташкилот.
ЕКА томонидан кўзланган асосий мақсад – Ғарбий Европа давлатларининг космик тадқиқотлар ўтказиш, космик фазони ўзлаштириш, ракета-космос техникасини ишлаб чиқиб, амалий фойдаланиш борасидаги саъй-ҳаракатларини бирлаштиришдир.
Мазкур агентлик илмий ва тижорат мақсадларига мўлжалланган ўз космик аппаратларини яратиб, орбитага чиқаради, соҳага оид илмий-тадқиқот дастурларини амалга оширади. ЕКА тасарруфида бошқарув маркази Германиянинг Дармштадт шаҳрида жойлашган космик аппаратлар парвозини кузатувчи станциялар тармоғи мавжуд.

[Fidel Kastro]

Ну в общем, с праздником, с днём космонавтики!

[Shokir Dolimov]

«Европейс» ўн иккита Европа давлатига қарашли етмишдан ортиқ хусусий фирма ва ташкилотларни бирлаштирган, Европанинг космик соҳага ихтисослашган ишлаб чиқариш компанияларининг 1961 йили яратилган ассоцияцияси.
«Инмарсат» денгиз кемачилигига хизмат кўрсатиш манфаатларида сунъий йўлдош орқали алоқанинг глобал тизимини яратишга доир ишларга раҳбарлик қилиш учун 1979 йили асос солинган бўлиб, 1995 йили аъзо давлатлар сони етмиш еттитага етган консорциум.
«Интерспутник» Иқтисодий ҳамкорлик Кенгашига аъзо давлатлар томонидан «Интеркосмос» дастури доираларида космик фазони ўзлаштириш масалаларида ҳамкорликни йўлга қўйиш, байналмилал космик экипажлар парвозини амалга ошириш мақсадида 1972 йили яратилган ташкилот. Ўтган асрнинг 80- йилларида, ушбу ташкилотга жами ўн бешта давлат аъзо бўлган, бироқ 90- йилларнинг иккинчи ярмида мазкур дастур доираларидаги ҳамкорлик фаол кечмади.
ИТСО (Халқаро сунъий йўлдош орқали алоқа ташкилоти), сунъий йўлдош орқали алоқанинг глобал тижорат тизимини ишлаб чиқиш, тизиш ва ундан фойдаланиш мақсадларида 1964 йили яратилган, 1994 йили аъзо давлатлар сони бир юз йигирма тўрттага етган консорциум. Ташкилотга аъзо бўлмаган бир қатор давлатлар ИТСОга қарашли сунъий йўлдош орқали алоқа каналларидан фойдаланади.
Космик тадқиқотлар қўмитаси (КОСПАР), 1957-58 йиллари эълон қилинган Халқаро геофизика йили ўтгач, космик фазони тадқиқ этиш ишларини давом эттириш мақсадида 1958 йили яратилган, ҳукуматга қарашли бўлмаган ташкилот. Ушбу қўмитага ўттиз бешдан ортиқ давлат тасарруфидаги фанлар академиялари ва илмий муассасалар аъзо бўлган.
Халқаро астронавтика федерацияси, 1950 йили космосга оид фан ва техника борасида эришилган илмий натижалар ва соҳани ривожлантириш режалари билан халқаро миқёсда алмашиниб боришга ёрдам бериш мақсадида яратилган ҳукуматга қарашли бўлмаган, ўттиз бешта давлатнинг астронавтика уюшмаларини бирлаштирган ташкилот.
Ушбу федерация томонидан космос муаммоларини ўрганиш ва ўзлаштириш ишларига дахлдор, оламга машҳур бўлган фан ва техника арбобларини бирлаштирган Халқаро астронавтика академияси ҳамда Халқаро космик ҳуқуқ институти таъсис этилган.
«Коспас-Сарсат», 1977 йили дастлаб ССРИ ва АКШ ўртасидаги иккитомонлама битимга асосан яратилган «Коспас-Сарсат» дастури кенгаши.
Авария ҳолатига тушиб қолган самолёт ва кемаларнинг координаталарини аниқлаш учун мўлжалланган сунъий йўлдошлар тизимини яратиш, синовдан ўтказиш ва амалда фойдаланиш – ушбу кенгаш томонидан кўзланган мақсад бўлган. Ўтган асрнинг 90- йиллари ўртасида мазкур ташкилотга ўндан ортиқ давлат аъзо бўлди.
Халқаро космик фаолият кенгаши, 1991 йили Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлигига аъзо тўққизта давлат томонидан Космик фазони тадқиқ қилиш ва ундан фойдаланишга қаратилган биргаликдаги фаолият тўғрисидаги битим имзоланди.
Мазкур ҳужжатга мувофиқ битимга аъзо давлатлар томонидан халқаро космик дастурлар амалга оширилишига қаратилган саъй-ҳаракатлар Халқаро космик фаолият кенгаши томонидан мувофиқлаштириб борилади.

[Shokir Dolimov]

М. ХРУНИЧЕВ НОМЛИ ЗАВОД, 1916 йил 30 апрель куни автомобиль техникасини ишлаб чиқариш мақсадида асос солинган, бугунги кунда ракета-космик техника ишлаб чиқаришга ихтисослашган корхона, Москва. Қисқача тарихи:
1922 йил октябрь ойида «Руссо-Балт» русумли биринчи совет автомобили яратилган (жами бешта автомобиль чиқарилган);
1927 йилдан эътиборан, ушбу заводда АНТ-4,-5,-6, СБ русумли, 1940-41 йиллари эса Пе-2 русумли шўнғиб учадиган бомбардимончи самолётлар ишлаб чиқарилди
1941 йил октябрь ойида завод қисман Қозонга эвакуация қилингач, Москвада самолётларни таъмирдан чиқариш ва бомбардимончи самолётлар ишлаб чиқарилиши давом эттирилган. Урушдан кейинги йилларда М-3 ва М-4 русумли стратегик бомбардимончи самолётлар ишлаб чиқарилган;
1961 йили ракета-космик техника, жумладан, «Салют» ва «Мир» орбитал космик станциялар ишлаб чиқарилиши бошланган;
1993 йили ушбу завод ва «Салют» конструкторлик бюроси негизида М. В. Хруничев номли Давлат космик илмий-ишлаб чиқариш маркази яратилди.

«МОЛНИЯ», 1976 йили бир нечта конструкторлик бюролари ва Тушино тажриба заводи негизида яратилган, авиация-космик тизимларни яратиш, синовдан ўтказиш ва улардан фойдаланишга ихтисослашган илмий-ишлаб чиқариш бирлашмаси.
1982 йилдан эътиборан, ушбу бирлашмада «Буран» орбитал кема яратиш ишлари олиб борилган. 1988 йил 15 ноябрь куни мазкур кема биринчи маротаба ўз орбитал парвозини амалга ошириб, тарихда илк бор орбитадан аэродромга қўнди.
«Буран» кемасининг ташки кўринишига оид математик моделнинг яратилиши космонавтика соҳасида компьютер воситасида лойиҳалаштириш ишларининг тизилишига туртки берди.

«МОТОРОСТРОИТЕЛЬ», Россиянинг «Гном» русумли поршенли авиацион мотордан бошлаб, токи космик ракета двигателларини ишлаб чиқаришгача етган авиация-космонавтика соҳасига ихтисослашган етакчи фирмаси.
Ушбу заводда 1919 йилдан эътиборан, И-5, ТБ-3 русумли самолётлар, 1940 йилдан эътиборан эса Ил-2 русумли ҳужумкор самолётлар учун двигателлар йиғилган.
Иккинчи жаҳон уруши бошланган йили ҳарбий завод Москвадан Куйбишевга (ҳозирги Самарага) эвакуация қилинган. Урушдан кейинги йилларда завод реактив авиация учун двигателлар тайёрлаган.
Бугунги кунда, ушбу завод «Русь» русумли элтувчи ракета ҳамда Ил-96, Ту-204 русумли самолётлар учун двигателлар ишлаб чиқармоқда.

С. А. ЛАВОЧКИН НОМЛИ ИЛМИЙ-ИШЛАБ ЧИҚАРИШ БИРЛАШМАСИ, Россиянинг 1937 йили яратилган, Москва вилоятининг Химики шаҳрида жойлашган авиация ва ракета-космик саноатига ихтисослашган етакчи корхоналаридан бири.
1939 йили ушбу заводда Ла-1 ва Лa-3 русумли қирувчи самолётлар яратилган.
1941 йили заводнинг Горькийга эвакуация қилинган қисмида Ла-5 ва Ла-7 қирувчи самолётлар ишлаб чиқарилган.
Урушдан кейин Химикида авиация корхонаси тикланиб, қанотли зенит ракеталар комплекси ҳам ишлаб чиқарила бошланди.
1996 йили ушбу бирлашмада «Марс-96» русумли планеталараро станция синовдан ўтказилди.

ПЕРМЬ МАШИНАСОЗЛИК ЗАВОДИ, 1967-71 йиллари дастлаб бир поғонали баллистик ракеталар, вақт ўтиб С. П. Королёв Конструкторлик бюросида яратилган уч поғонали қитъалараро баллистик ракеталар ишлаб чиқаришга ихтисослашган Ленин номли завод негизида яратилган ракета-космик саноат корхонаси.
Ўтган асрнинг 70- йиллари хотимасида ушбу завод ва машинасозлик конструкторлик бюроси негизида «Искра» ишлаб чиқариш бирлашмаси яратилган. 1985 йилга кадар ракета двигателининг турли русумлари, шу жумладан, «Энергия» - «Буран» космик тизими учун двигателлар ишлаб чиқарилган.
1988 йили корхонага Пермь машинасозлик заводи номи берилган бўлиб, Пермь «Авиадвигатель» корхонаси ва «Пермь моторлари» акциядорлик бирлашмаси билан ҳамкорликда авиацион двигателларнинг узелларини ва бошқа турдаги маҳсулотлар ишлаб чиқарилишида иштирок этиб келмоқда.

«ПРОГРЕСС», 1941 йили Москвадан эвакуация қилинган авиация заводлари негизида Самарада яратилган ракета-космик саноатига мансуб йирик корхона.
Ушбу завод томонидан 1941-45 йиллар давомида жами 3122 дона МиГ-3 русумли, 11863 дона Ил-2 русумли ва 1225 дона Ил-10 русумли самолётлар ишлаб чиқарилган. Урушдан кейинги йилларда завод МиГ-9 ва МиГ-17 русумли реактив қирувчи самолётлар, Ил-28 ва Ту-11 русумли бомбардимончи самолётлар ишлаб чиқаришга ихтисослашди.
1958 йилдан эътиборан, ушбу заводда ракета техникасини, жумладан, «Восток» ва «Союз» русумли элтувчи ракеталарни ишлаб чиқариш ишлари йўлга қўйилди.
1975 йили «Прогресс»да кўп маротаба ишлатиладиган «Буран» космик кемасини орбитага олиб чиққан «Энергия» русумли элтувчи ракета яратилди.

[Shokir Dolimov]

АВИАРАКЕТА-КОСМОС САНОАТИ (рус. авиаракетно-космическая промышленность), самолётлар, ракеталар, космик аппарат ва кемалар ҳамда уларга ўрнатиладиган двигателлар ва борт жиҳозларининг (электр ва электрон аппаратларнинг) конструкциясини яратиш, ишлаб чиқариш ва синовдан ўтказишга ихтисослашган корхоналар мажмуи.
Бундай корхоналар давлат тасарруфида ёки хусусий мулкдорларга тегишли бўлади.
Авиаракета-космос саноати (АРКС) муҳим сиёсий ва иқтисодий аҳамиятга эга бўлиб, давлатнинг ишлаб чиқариш имкониятлари ва халқаро майдондаги нуфузини белгилайди, хусусан, ушбу саноат корхоналари ички ва ташқи бозорга ўз маҳсулотини етказади, бошқа хўжалик соҳаларининг буюртмаларини бажаради, кўплаб иш ўринларини ҳавола этади.
Саноатнинг илмий жиҳатдан ниҳоятда катта ҳажмга эга, юқори технологиялар қўлланиладиган ушбу соҳаси йирик илмий-техник ишланмалар бажарилиши, улкан маблағ сарф этилишини тақозо этади. АРКС – муқаддам яратилган авиация саноати билан янги пайдо бўлган ракета-космос саноатини ўзаро бирлаштирган машинасозлик саноатининг илмий-техник инқилоблар даврида вужудга келган, соҳасидир. Зеро, унинг таркибини самолётсозлик, вертолётсозлик, ракетасозлик, шунингдек, космик учиш аппаратлари, авиацион двигателлар ва асбоб ишлаб чиқариш йўналишлари ташкил этади. АРКСнинг тўлиқ тўпламига дунёнинг атиги бир нечта иқтисодий жиҳатдан ривожланган давлатларгина эга бўлиб, соҳа маҳсулотларини мухтор равишда ишлаб чиқара олади.
АРКСнинг барча корхоналари илмий ва амалга ошириладиган меҳнат жиҳатидан катта ҳажмга бўлиб, уларда фақат муҳандис-техник ходимлар ва юқори малакали ишчиларгина меҳнат қилади. Дунёда жаҳон бозорининг кенг спектрли эҳтиёжларини қондиришга қодир, авиацион ва космик техника яратилиб, ишлаб чиқарилишини таъминлайдиган илмий-тадқиқот ва тажриба базаси, конструкторлик бюролари, саноат корхоналарига эга учтагина марказ: Россия, АҚШ ва Европа Иттифоқи мавжуд.
Ишлаб чиқариш жараёнини илмий жиҳатдан катта ҳажмга эга бўлишининг сабаби оз миқдорда тайёрланадиган маҳсулот ўта мураккаб бўлиши билан боғлиқдир. Йирик маблағ сарф этилиши эса ушбу саноатнинг монополия қилинишини тақозо этади. Бинобарин, ҳатто етакчи давлатларда ҳам, мазкур саноатни монополия қилган фирмалар сони уч-тўрттадан ошмайди.
АРКСнинг йирик корхоналари алоҳида давлат ҳудудида пайдо бўлиши илмий-тадқиқот муассасаларига эга аҳоли пунктлари ва шаҳарларни ихчам жойлаштиришга, яъни йирик англомерацияларни бунёд этишга интилиш-ла кечади. Шунингдек, бошқа омиллар, чунончи, фирмалар манфаатдорлиги, масаланинг ҳарбий-стратегик жиҳатлари ҳам, ўз таъсирини ўтказади.
Кўрсатиладиган хизматларнинг ишончли ва хавфсиз бўлишига оид қатъий талаблар авиация транспортининг ўзига хос хусусиятлари жумласига кириб, янги ҳаво кемаси учун сертификат олиш мақсадида қуруқлик ва ҳавода ўтказиладиган синов жараёнларининг катта ҳажмини талаб қилади. Бундай ишлар етарлича узоқ муддатларда, хусусан: самолёт, парвоз-навигация комплекси ва агрегатлар учун 5-7 йил давомида; двигатель учун 12 йилгача ўтади. Маҳсулот ишлаб чиқаришнинг бундай муддатлари узоқ муддатли молиялаштириш ишларини тақозо этади.

АРКС маҳсулотларининг савдоси бешта йўналишда олиб борилади. Булар:
жанговар самолёт ва вертолётлар;
ракета қуроли;
космик техника;
ҳаво транспорти;
фуқаро авиациясининг кичик самолётлари.

АРКС маҳсулотларининг дастлабки икки турида алоҳида тўхталиб ўтаман:

[Shokir Dolimov]

ЖАНГОВАР САМОЛЁТЛАР ҳаво муҳитидаги ҳолатини сақлаб бориш учун аэродинамик кучлардан фойдаланиладиган бўлиб, жанговар вазифаларни функционал жиҳатдан қурол-яроғ қўллаган тарзда бажариш учун мўлжалланган, бортидаги экипаж томонидан бошқариладиган учиш аппаратлари.

Ҳарбий-ҳаво кучларига (ҲҲК) ва ҳаво ҳужумидан мудофаа (ҲҲМ) қўшинларига мансуб жанговар самолётлар бир қатор турларга, жумладан:
стратегик бомбардимончи самолётлар – ўз аэродромларидан 10-12 минг км узоқликдаги стратегик нишонларга қарата ядровий ва ядровий бўлмаган ракета-бомба зарбаларини бериш учун мўлжалланган самолётлар;
олис масофаларда ҳаракатланадиган бомбардимончи самолётлар – ўз аэродромларидан 5-7 минг км узоқликдаги стратегик ва оператив-стратегик нишонларга қарата оддий ҳамда ядровий ракета ва бомбалар билан зарбалар бериш учун мўлжалланган самолётлар;
фронт миқёсида қўлланиладиган бомбардимончи самолётлар – ўз аэродромларидан 1,5 минг км узоқликдаги оператив ва оператив-тактик кенгликларда мавжуд нишонларга қарата ракеталар, бомбалар ва шу каби бошқа ўқ-дорилар, шу жумладан, тактик ядровий ўқ-дори билан зарбалар бериш учун мўлжалланган самолётлар;
фронт миқёсида қўлланиладиган қирувчи-бомбардимончи самолётлар – ўз аэродромларидан 500 км узоқликдаги оператив-тактик кенгликларда мавжуд нишонларга қарата ракеталар, бомбалар ва шу каби бошқа ўқ-дорилар, шу жумладан, тактик ядровий ўқ-дори билан зарбалар бериш учун мўлжалланган самолётлар;
ҳужумчи самолётлар – ракета-замбарак, кассетали ҳамда бомба ташлаш қурол-аслаҳалари ва шу каби бошқа турдаги ўқ-дориларни қўллаган тарзда жанг майдонидаги қуруқликдаги қўшинларга бевосита авиация мададини бериш учун мўлжалланган самолётлар;
фронт авиациясига мансуб қирувчи самолётлар – жанг майдони устидаги ва тактик кенгликлардаги ҳаво нишонларини ракета-замбарак қурол-аслаҳалари воситасида асосан манёврчан ҳаво жангларини олиб бориш орқали йўқ қилган тарзда ҳаводаги ҳукмронликни қўлга киритиш ҳамда ўт очиб, қуруқликдаги қўшинларга мадад бериб бориш учун мўлжалланган самолётлар;
қўриқчи-қирувчи самолётлар – ўз аэродромларидан 1500 км узоқликда (қўриқлаш марраларида) фош этилган ҳаво ҳужуми воситаларини (душман самолётлари ва қанотли ракеталарини) «ҳаводан-ҳавога» синфига мансуб ракеталар воситасида уриб тушириш учун мўлжалланган самолётлар;
олис масофаларда ҳаракатланадиган қўриқчи-қирувчи самолётлар – қўриқланаётган объектдан 2,5-3,0 минг км узоқликда ва бундан ҳам нарида фош этилган душманнинг қанотли ракета элтувчи самолётларини, ушбу ракеталар учириладиган марраларга етиб келганларига қадар уриб тушириш учун мўлжалланган самолётлар;
сунъий йўлдошларга қарши ракеталар қўллаб, душманнинг ҳарбий космик (зарбдор, алоқа, разведка ва шу каби) аппаратларини йўқ қилиш учун мўлжалланган қўриқчи-қирувчи самолётларга фарқ қилади.

Ҳарбий-денгиз кучларига мансуб жанговар самолётлар ҳам бир қатор турларга, жумладан:
ракета элтувчи-бомбардимончи самолётлар – ўз аэродромларидан 3 минг км узоқликдаги сув усти, қирғоқ ва соҳил бўйида мавжуд оператив-стратегик нишонларга қарата ракета-бомба зарбалари, шу жумладан, ядровий зарбалар бериш учун мўлжалланган самолётлар;
сув ости кемаларига қарши кураш самолётлари – олис ва яқин океан зоналаридаги (ўз аэродромларидан 5 минг км узоқликдаги) сув ости кемаларини мина-торпеда ва бомба ташлаш қурол-аслаҳалари воситасида йўқ қилиш учун мўлжалланган самолётлар;
кема палубасидан учадиган, шу жумладан, вертикал учиб, вертикал қўнадиган кўп мақсадли қирувчи самолётлар – ракета-замбарак ва бомба ташлаш қурол-аслаҳалари воситасида денгиздаги ҳарбий ҳаракатлар (уруш) майдонида ҳаводаги ҳукмронликни қўлга киритиш, денгиздаги авиаташувчи зарбдор қўшилмаларни ҳаводан бериладиган зарбалардан ҳимоя қилиш, денгиз ва қирғоқдаги нишонларга қарата зарбалар бериш учун мўлжалланган самолётларга фарқ қилади.

XXI аср бошида кенг тарқалган жанговар самолётларга мисол тариқасида:
Россиянинг Ту-95МС ва Ту-160 русумли, АҚШнинг В-52, В-1В, В-2А русумли стратегик ракета элтувчи-бомбардимончи самолётларини;
Россиянинг Ту-22М3 русумли, АҚШнинг FB-111В русумли олис масофаларда ҳаракатланадиган ракета элтувчи-бомбардимончи самолётларини;
Россиянинг Су-24М русумли, Буюк Британиянинг «Торнадо» GR.1 русумли, АҚШнинг F-15E русумли фронт авиациясига мансуб ракета элтувчи-бомбардимончи самолётларини;
Россиянинг Су-17М3 ва МиГ-27М русумли қирувчи-бомбардимончи, АҚШнинг F-111А русумли, Буюк Британия ва Франциянинг «Ягуар» русумли тактик қирувчи самолётларини;
Россиянинг Су-25 русумли, АҚШнинг А-10А русумли, Франциянинг «Альфа Джет» русумли ҳужумчи самолётларини;
Россиянинг Су-27, Су-35, МиГ-29 русумли фронт авиациясига мансуб қирувчи самолётлари, АҚШнинг F-15, F-16 ва F-18 русумли, Франциянинг «Мираж-2000» русумли қирувчи самолётларини;
Россиянинг МиГ-31 русумли, Буюк Британиянинг «Торнадо» F.2 русумли қўриқчи-қирувчи самолётларини;
Россиянинг Су-27К ва МиГ-29К русумли, АҚШнинг F-14А русумли кема палубасидан учадиган қирувчи самолётларини;
Россиянинг Су-32ФН русумли қирғоқ разведка-зарба самолётини;
Россиянинг Як-41М русумли, АҚШ ва Буюк Британиянинг AV-8В «Харриер» русумли кема палубасидан вертикал учиб, вертикал қўнадиган қирувчи самолётларини;
Россиянинг Ту-142М, А-40 русумли, Буюк Британиянинг «Нимрод» русумли, АҚШнинг Р-3С русумли сув ости кемаларига қарши кураш самолётларини келтириш мумкин.

ЖАНГОВАР ВЕРТОЛЁТЛАР ҳаво муҳитидаги ҳолатни сақлаш учун асосан етакчи винтнинг (ҳаво винтининг) кўтариш кучи ҳамда конструкция элементларининг олға илгарилаш ҳаракати мобайнида ушбу элементларга таъсир ўтказадиган аэродинамик кучлардан фойдаланишга асосланган, экипаж томонидан бошқариладиган учиш аппаратлари.
Жанговар вертолётлар қуролли кучлар турига мансублигига кўра ҲҲК, қуруқликдаги қўшинлар, МХХнинг Чегара қўшинлари ва ҳарбий-денгиз кучлари тасарруфидаги вертолётларга фарқ қилади.
ҲҲК ва қуруқликдаги қўшинларга мансуб жанговар вертолётлар асосан танкка қарши бошқариладиган реактив ракеталар (снарядлар), гранатомётлар, замбараклар, пулемётлар ва бошқарилмайдиган реактив снарядлар билан қуролланади. Бундай қурол-аслаҳалар жанговар вертолётларни тактик кенгликдаги душман танклари, енгил зирҳли техникаси ва жонли кучига қарши самарали қўлланилади.
Сув ости кемаларига қарши кураш учун мўлжалланган ҳарбий-денгиз кучларига мансуб жанговар вертолётлар асосан торпедалар, миналар, чуқурлик бомбалари ва гидроакустик комплекслар билан қуролланади.
Замонавий (XXI аср бошидаги) жанговар вертолётлар жумласига асосан:
Россиянинг Ка-50 ва Ми-28 русумли жанговар вертолётлари, Ми-17 ва Ми-24 русумли жанговар-транспорт вертолётлари, Ка-252 русумли сув ости кемаларига қарши кураш вертолёти;
АҚШнинг АН-1S «Кобра Тоу» ва АН-64А «Апач» русумли жанговар вертолётлари, UH-60А «Блэк Хоук» русумли жанговар-транспорт вертолётлари;
Франциянинг А-342М «Газель» русумли жанговар-разведка вертолёти;
Буюк Британиянинг WG-13 «Линкс» русумли жанговар вертолёти;
Италиянинг А-129 «Мангуста» русумли жанговар-разведка вертолёти киради.

[Shokir Dolimov]

РАКЕТА ҚУРОЛИ нишонга қадар ракета ёки ҳаво, сув ости ёхуд космосда реактив двигателнинг тортиш кучи таъсирида инсон иштирокисиз ҳаракатланадиган элтиш воситаси орқали етказиладиган замонавий қуроллар мажмуи.
Ракета қуроли қўлланиладиган соҳалар кўлами ниҳоятда кенг бўлганлиги боис, унинг конструктив хусусиятлари жумладан: элтувчи ракета қурол-аслаҳалари; ниҳоятда мураккаб ракета комплекслари; ҳар хил мақсадли тизимлар ҳам турли-тумандир.
Ракета қуроли комплекслари (тизимлари) таркибига, одатда:
парвозни бошқариш (ракетани нишонга йўллаш) воситалари билан жиҳозланган ўқ-дори элтувчи ракеталар;
учириш (старт бериш) қурилмалари;
техник хизмат кўрсатиш воситалари;
ташиш воситалари;
сақлаш воситалари киради.
Жанговар ракета қуроли бир қатор турларга бўлиниб:
қуролли кучлар турига тегишлилигига кўра – қуруқликда жойлаштирилган, ҳарбий авиацияда қўлланиладиган, ҳаво ҳужумига қарши, космос ҳужумига қарши ва денгизда қўлланиладиган ракета қуроли;
старт берилган жойдан нишон жойлашган жойга қадар қўлланиладиган табиий муҳитда кўра – ерда, денгизда ва ҳавода қўлланиладиган ракета қуроли;
старт берилган жойдан нишонга қадар учиш масофасига кўра:
қитъалараро (5500 км дан узоқ);
ўрта масофаларга (1000-5500 км) қўлланиладиган;
оператив-тактик масофаларга (300-1000 км) қўлланиладиган;
тактик масофаларга (300 км дан қисқа) қўлланиладиган ракета қуроли;
жойлаштирилиш усулига кўра – кўчмас ва кўчма (ҳаракатчан) ракета қуроли;
парвоз хусусияти ва парвознинг амалга ошиш усулига кўра – баллистик, аэробаллистик, ҳаво ва сув ости ракета қуроли;
вазифасига кўра – танкка қарши, самолётга қарши, кемага қарши, локацияга қарши, космос нишонига қарши ракета қуролига;
бажарадиган вазифаларининг хусусиятларига кўра – стратегик, оператив-тактик, тактик ракеталарга фарқ қилади.
Стратегик ракета қуроли – душманнинг муҳим стратегик объектларини яксон этиш учун мўлжалланган.
Оператив-тактик ва тактик турларга мансуб ракета қуроли – душманнинг оператив ва тактик кенгликларидаги нишонлар, яъни йирик қўшинлари тўпланган жойлар, қўмондонлик пунктлари, аэродромлари, темир йўл тармоқлари каби объектларига қарата қўллаш учун мўлжалланган.
Ракеталар қуруқликдаги кўчмас ва кўчма учириш қурилмалари, ракета элтувчи, бомбардимончи, қирувчи самолётлар, вертолёт, кема ва сув ости кемаларидан учирилиши мумкин.
Учириладиган жой ва нишоннинг жойлашган жойига кўра ракеталар бир қатор синфларга бўлинади, жумладан: «ердан-ерга»; «ердан-ҳавога»; «ердан-кемага»; «ҳаводан-ерга»; «ҳаводан-ҳавога»; «ҳаводан-кемага»; «кемадан-ерга»; «кемадан-кемага»; «кемадан-ҳавога» синфларга таснифланади.
Айрим халқаро битимларда ракеталарнинг, учиш масофасига кўра бошқача таснифланиши қўлланилади.

ҚАНОТЛИ РАКЕТА ҳаво бўшлиғида етакловчи юзалар (қанотлар) ва куч қурилмасининг реактив тортиши орқали юзага келадиган аэродинамик куч воситасида мухтор парвоз этадиган ракета.
Қанотли ракетанинг (ҚР) бошқариш тизими дастурига киритилган парвоз траекторияси душман томонидан башорат қилиб бўлмайдиган даражада кўп вариантларга эга. ҚРнинг ушбу афзаллиги кенг миқёсли, қиммат турадиган ҲҲМ тизимлари тизилишини талаб этади. Бундай тизимларда ҚР элтадиган воситаларни (жумладан, стратегик самолётлар, сув усти ва сув ости кемаларини) улардан ракета учирилгунга қадар йўқ қилиш имконини берадиган жанговар воситалар муҳим аҳамият касб этади.
ҚР элтадиган воситаларни йўқ қилиш имконияти, ўз навбатида, ҚРнинг мухтор учиш масофаси оширилишини тақозо этади. Бунда, ракета элтиш воситаси ўз ҚРларини ҲҲМ воситалари (жумладан, ҲҲК ва ҲҲМ қўшинларига мансуб қўриқчи-қирувчи самолётлар, денгиз авиацияси самолётлари, қуруқлик ва жанговар кемалардаги зенит-ракета комплекслари ва шу каби бошқа воситалар) таъсир ўтказадиган зонага кириб келгунига қадар учиришига асосланади.
ҚРнинг жанговар қисми сифатида ядровий (қуввати 200 килотоннага етадиган) ва оддий ўқ-дорилар, марш двигателлари сифатида эса турбокомпрессорли ва тўғри оқимли ҳаво-реактив двигателлар, суюқ ёқилғи ёки қаттиқ ёнилғи билан ишлайдиган двигателлар (нисбатан қисқа масофаларга учириладиган ҚРда) ва бундай двигателлар комбинацияси қўлланилиши мумкин.
Нишонга ўта аниқ тегишини таъминлаш учун ҚР жой рельефига монанд тузатишлар киритиб бориладиган инерциал, астроинерциал ва шу каби бошқа турдаги мухтор навигация тизимлари билан, шунингдек, уларнинг белгиланган нишонга якуний йўналтирадиган тизимларга эга уйғунлиги билан жиҳозланади.
Жанговар яшовчанлик (парвоз траекториясида фош этилиб, уриб туширилиши қийин кечиши) нуқтаи назаридан келиб чиққан ҳолда ҚР энг кичик баландликларда (сув ҳавзаси узра 10 м гача, ер юзаси узра эса 200 м ва бундан ҳам кичик баландликда) парвоз этиши афзал саналади.
ХХI аср бошида ҚРнинг ҳар хил турлари ва модификациялари, жумладан:
АҚШнинг «Томагавк» ва Россиянинг «Гранат» русумли сув ости ва сув усти кемаларидан учириладиган;
АҚШнинг ALCМ-86B ва Россиянинг «Х-55» русумли стратегик бомбардимончи самолётлардан учириладиган;
АҚШнинг BGM-109С русумли қуруқликдаги учириш қурилмаларидан учириладиган ракеталар яратилган.
Вазифаси ва жанговар юкламасига боғлиқ ҳолда ҚРнинг:
вазни, одатда, 500-1500 килограммни;
учиш масофаси 100-3000 километрни (истиқболда 5000 километрга етадиган масофани);
учиш тезлиги, одатда, товуш тезлигидан паст бўлиб, соатига 700-800 километрни ташкил этади. Бироқ товуш тезлигидан ортиқ тезлик ва гипертезлик билан учадиган, хусусан, ҳарбий авиацияда қўлланиладиган ҚРлар ҳам мавжуд.

Авиаракета-космос саноатининг ишлаб чиқариш жиҳозлари ўз маҳсулотларининг мураккаблигига мос келади. Бунда, дастгоҳларнинг энг янги авлоди ҳам, моҳир усталарнинг қўл меҳнати ҳам кенг қўлланилади. Ракета ва космик техниканинг аксарият узелларига ниҳоятда пухта ишлов бериш керак. Зеро, улар самолёт жиҳозларидан ҳам ишончли ишлашлари талаб этилади. Бундай корхоналарнинг ишлаб чиқариш майдонлари завод цехидан фарқли ўлароқ, кўпроқ лабораторияларга ўхшайди.
Соҳа фирмаси жаҳон бозорида муносиб ўринга эга бўлиши учун муайян талабларга жавоб бериши лозим, хусусан:
кадрлар таркиби техник жиҳатдан юқори малакага эга бўлиб, ўзгармаслиги;
ўз конструкторлик ишланмалари бўйича маҳсулот тайёрлашга оид бой тажрибага эга бўлиши;
тайёр маҳсулотни сотиш тадбирларини уддабурон ташкиллаштириши;
ишлаб чиқариш жараёнини диверсификация қилиб (яъни маҳсулотлар ассортиментини кенгайтириб, янги технологияларни ўзлаштириб) бориши;
сарф-харажатлари самарали кечиши;
молиявий аҳволи барқарор бўлиши талаб этилади.

Мулоҳаза юритилаётган саноат турининг ривожланиш истиқболлари авиалайнерлар ва космик техника ишлаб чиқариш йўналиши саналмоқда. Қурол-аслаҳалар бозорининг қисқариши бозорнинг бошқа секторларида компенсация қилиниши мумкин. Равнақ топиш суръатлари бўйича авиаракета-космос саноати иқтисодиётнинг бошқа соҳаларидан ўзиб кетган бўлиб, бугунги моддий маданият тараққиётида муҳим аҳамият касб этиб қолди.

[Shokir Dolimov]

РОССИЯ КОСМОС САНОАТИ – космик аппаратларни яратиш ва ишлаб чиқаришга ихтисослашган совет давлат космос саноатининг вориси саналади.
Ўтган асрнинг 90- йилларида авж олган иқтисодий инқироздан сўнг, 2000- йилларда тиклана бошлаган ушбу соҳа юқори малакали ходимларини йўқотгач, хорижий компаниялар билан қўшма корхоналар ярата бошлади, вақт ўтиб, федерал дастурлар қабул қилиниб, сезиларли даражада модернизация қилинди.
Бугунги кунга келиб космос соҳасининг йирик компаниялари жумласига:
учувчи бошқарадиган космик парвозларнинг бош пудратчиси, Союз-ТМА ва Прогресс каби космик аппаратлар яратувчиси, Халқаро космик станцияни яратиш ишларида Россия томонининг иштирокчиси – С. П. Королев номли «Эне́ргия» ракета-космос корпорацияси;
элтувчи ракеталарни ишлаб чиқарадиган етакчи корхоналари – М. В. Хруничев номли Давлат космик илмий-ишлаб чиқариш маркази ва «Прогресс» давлат илмий-ишлаб чиқариш ракета-космос маркази;
сунъий йўлдошлар ишлаб чиқаришга ихтисослашган йирик корхона - М. Ф. Решетнёв номли «Информацион сунъий йўлдош тизимлари» очиқ акциядорлик жамияти;
планеталараро зондлар ишлаб чиқаришга ихтисослашган етакчи корхона – С. Лавочкин номли илмий-ишлаб чиқариш бирлашмаси киради.

Учувчи бошқарадиган парвозлар манфаатларида қўлланиладиган элтувчи ракетанинг замонавий русуми Союз-ФГ, деб номланиб, Союз-ТМА космик кемаларини орбитага олиб чиқиш учун қўлланилмоқда. Бугунги кунга қадар қўлланилиб келинаётган Союз ўрнига «Прогресс» давлат илмий-ишлаб чиқариш ракета-космос маркази томонидан рақамли бошқарув тизимига эга Союз-2 русумли элтувчи ракета яратилмоқда. Ушбу ракетани жаҳон бозорига олиб чиқиш мақсадида мазкур марказ Старсем Россия-Франция қўшма корхонасини таъсис этди. Бундан ташқари, Франциянинг денгиз ортидаги Гвиана департаментида жойлашган Куру (Kourou) космодромида старт бериш майдонини қуриб, фойдаланишга топширди.

М. В. Хруничев номли Давлат космик илмий-ишлаб чиқариш маркази тижорат соҳасида энг муваффақиятли компаниялардан бири саналади. Мазкур марказ томонидан яратилган Протон-М русумли элтувчи ракета ва ракетанинг учинчи поғонаси сифатида қўлланиладиган Бриз-М тезлик ошириш блоки космик аппаратларни орбитага олиб чиқиш мақсадларида кенг қўлланилмоқда. 2013 йили ушбу марказда лойиҳалаштирилган Ангара русумли элтувчи ракеталарнинг ишлаб чиқарилиши йўлга қўйилди.

АҚШ КОСМОС САНОАТИ.
Соҳанинг асосий ўзаги Калифорния авиаракета-космос маркази саналади. АҚШ самолётларнинг тўртдан бир қисми, ракета техникасининг деярли ярми шу ерда ишлаб чиқарилади. «Боинг» компаниясидан ташқари, соҳага ихтисослашган асосий корпорацияларга қарашли йирик ва ҳатто асосий корхоналар айнан мана шу марказда жойлашган. Бироқ «Боинг» ҳам, субконтрактлар тузган тарзда ўз буюртмаларининг тўртдан бир қисмини Жанубий Калифорнияга ўтказиб юбориши кузатилган.
Калифорнияда авиалайнерлар ва ҳарбий-транспорт самолётларини ишлаб чиқарадиган «Макдоннелл-Дуглас»нинг Лонг-Бичда ва «Локхид»нинг Бербанкда жойлашган асосий заводлари бор. «Нортроп» компанияси Хоторндаги заводида Тайгер русумли қирувчи самолётларини, Пика-Риверадаги «Форд»дан сотиб олган заводда эса «Стелт» русумли илғаб бўлмас бомбардимончи самолётнинг прототипларини ишлаб чиқаради. Эль-Сегундода «Рокуэлл интернэшнл» корпорациясига қарашли қароргоҳлар ва лабораториялар комплекси жой олган.
Ракета техникаси «Дженерал дайнэмикс»нинг Сан-Диегодаги «Томагавк» русумли қанотли ракеталар ишлаб чиқарадиган ниҳоятда йирик заводлари, Канога-Паркдаги «Рокуэлл» ракета двигатели заводи, Хантингтон-Бичдаги «Макдоннелл-Дуглас» элтувчи ракеталар заводида ишлаб чиқарилади.
Космик техника ишла чиқаришга ихтисослашган заводлар ҳам, Калифорнияда оз эмас. Жумладан, Доундаги бир вақтлар «Аполлон» космик кемасининг асосий элементлари йиғилган «Рокуэлл» заводида бугунги кунга келиб «Шаттл»ларнинг агрегатлари тайёрланади. Сил-Бич фирмасининг «НАВСТАР» оид сунъий йўлдошларни ишлаб чиқарадиган заводлари ҳам, шу ерда жойлашган.
Лос-Анджелес шимолида, Катта Лос-Анджелес учун халқаро аэропорт қурилиши кўпдан буён режалаштирилаётган Сан-Гейбриел тоғ тизмаси ортидаги Палмдейл чўлида янги ҳарбий-саноат узели бунёд бўлгани кузатилмоқда. Палмдейл четидаги эски 42- сонли давлат заводи, уни дастлаб космик мокилар тайёрлаш даражасига қадар кенгайтириб юборган, бугунги кунда эса В-2 русумли бомбардимончи самолётларни серияли равишда ишлаб чиқараётган «Рокуэлл»га ижарага топширилди. Кўп этмай, «Нортроп» фирмаси бу ерда бўлажак «Стелс» бомбардимончи самолёт ишлаб чиқариш заводини қуриб битказди, «Локхид» ўзининг Бербанкда ишлаб чиқарган Р-З «Орион» патруль самолёти ва кўкларга кўтариб мақталган У-2 русумли самолёт негизида яратилган ТР-1 русумли разведка самолётларини энди шу тайёрламоқда.
Жанубий Калифорнияда тайёр учиш аппаратларини ишлаб чиқариш жараёни узел ва деталлар тайёрлайдиган кўплаб кўмакчи корхоналарнинг ишончли базасига таянади. Бундай корхоналар орасида «Рор индастрис» корхонасининг Чула-Вистда жойлашган чиндан ҳам йирик заводлари мавжуд. Ушбу заводга хизмат кўрсатиш доирасида ниҳоятда қудратли радиоэлектрон саноати вужудга келган. Унинг тахминан ярми алоқа воситаларини ишлаб чиқаришга ихтисослашган бўлса, учдан бир қисми электрон компонентлар тайёрлайди. Мулоҳаза юритилаётган соҳа Оринж округи ҳудудидаги кўплаб шаҳарларни қамраб олган. Бунда, «Боинг» компаниясининг асосий макони Сиэтл муҳим ўрин эгаллаган.

АҚШнинг аэрокосмик фирмалари:
Bell, Bell Aircraft Corp.;
Boeing, The Boeing Company, Boeing;
Convair, Convair;
Douglas, Douglas Aircraft Co. DC;
Fairchild, Fairchild Hiller Corp.;
GD, General Dynamics Corp.;
Grumman, Grumman Aerospace Corp.;
Hughes, Hughes Aircraft Co.;
Lockheed, Lockheed Aircraft Co., L;
LTV, LTV Aerospace Corp. (Ling-Temco-Vought);
MD, McDonnell Douglas Corp., MD;
NAA, North American Aviation Inc., NA;
Nortrop, Nortrop Corp.;
Republic, Republic Aviation Corp.;
Rockwell, Rockwell International Corp.