Beshigida avliyolar yotgan elim

[albatros]

Sir emaski bizning bugungi mustaqilligimiz asrlar davomida xalqimizning azaliy orzusini ro'yobidir. Ammo bu ulug' nemat o'z -o'zidan qo'lga kiritilmadi. Bu yo'lda qancha - qancha bobolarimizning zahmatlari yotibdi. Xususan o'tmishga nazar tashlasak ilm fan sohasida ham ular misli ko'rilmagan yutuqlarga erishgan. Bugungi kun yoshlari esa ularning ishlarini davom ettirib o'zlari ham ko'plab yutuqlarga ega bo'lmoqdalar. Ammo shu o'rinda xalqimizning buyuk allomayu-olimlarini qilgan ishlariga, fan yo'lida chekkan mashaqqatlari-yu, yutuqlariga bir nazar tashlasak...
Demak ushbu mavzuda xalqimizning buyuk insonlarini hayoti va ijodiga nazar tashlaymiz.

[Kavsar]

Yaxshi mavzu ochibsiz. Masalan olamga ma'ruf bo'lgan hazrat Bahouddin Naqshband va u kishining asarlari haqida info qo'yib borilishini istardim, birinchi galda.

[Hero]

Alisher Navoiy
(1441-1501)

1. Alisher Navoiyning yoshligi.
Alisher Navoiy 1441- yilning 9-fevralda Amir Temurning o`g`li Shohruh Mirzo shohligi davrida Xurosonning poytaxti hisoblanmish Hirot shahrida tavallud topdi. U G`iyosiddin Kichkina oilasida dunyoga keldi. G`iyosiddin Kichkina otasi temuriylar avlodidan edi. Shuning uchun Alisher Navoiy Husayn Boyqaro bilan emakdosh bo`llgan.Aliser Navoiyning bobosi Amir Temurning farzandi Umarshayx bilan emakdosh bo`lgan ekan. Alisher Navoiyning onasi amirzoda Shaayx Abusaid Changning qizi bo`lgan, lekin uning ismi ma`lum emas. u to`rt yoshga yetganida maktabga boradi. Alisher Navoiy o`z o`qishi va odobi bilan boshqalardan ajralib turar edi. G`iyosiddin Kichkina ham o`z farzandini yaxshi o`qitish uchun va savodxon qilish uchun astoydil harakat qilardi. Buning ustiga ularning uyida ko`pgina qalam axllari to`planishib, she`rlar o`qishar, san`at haqida bahs- munozaralar o`tkazishar edi. U badiiy adabiyotga erta ixlos qo`ygan edi.Alisher Navoiy Sa’diy Sheroziyning <Guliston> va <Bo`ston> kitoblarini, ayniqsa, Farididdin Attorning <Mantiq ut- tayr>(<Qush nutqi>) asarini sevib o`qir va yod olardi. Alisherning katta tog`asi shoir Mir Said Qobuliy, kichik tog`asi shoir va mashshoq Muhammad ali G`aribiy doim u bilan birga edi. Keyinchalik Alisherning bu ikki tog`asi temuriy podshoh Abu Said tomonidan o`ldirilganida shoirimiz juda qayg`uga tushadi. Alisher Navoiy asta- sekinli bilan adabiyot ahliga yoqa boshladi .Chunki o`sha davrning ko`zga ko`ringan shoirlari unga katta e’tibor berishayotgan edi.


2. Alisher Navoiyning yigitlik yillari.
1447-1449 yillarda Alisherning oilasi Iroqning Taft shahrida istiqomat qiladi. Chunki o`sha yillarda Movarounnahrda taxt uchun kurash avjida edi. Shoirimiz Iroqda Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashadi. Alisher Navoiy Ali Yazdiyning maslahat va duolarini olib, 1449-yilda Hirotga qaytishadi. 1457-yilda G`iyosiddin Muhammad podshoh Abulqosim Bobur saroyida xizmat qiladi va u Sabzavor hokimi etib tayinlanadi. Shoirimiz esa Mashhadda o`qishini davom ettiradi. 1457-yilda Abulqosim Bobur o`ladi. So`ngra taxtga Abusaid Mirzo keladi. Husayn Boyqaro taxt uchun kurashga sho`ng`ib ketadi. Alisher esa Mashhadda o`qishini davom ettirdi. U yerda shoirimiz do`stlar orttirdi. Keksa shoir Kamol Turbatiyni aynan o`sha yerda uchratdi. Alisher 1464-yilda Hirotga qaytadi. Abu Said Alisherning ikki tog`asini o`ldirtiradi. Shoirimizning ota mulki musodara qilinadi, hatto yashab turgan uyini ham qoldirmaydi. Alisher shaharda qololmadi. Holbuki shoirning ijodi barq urgan davri edi. U Jomiydek inson bilan til topishib saboqlar oladi, mehrini qozongan edi. <Nuran mahdum> deb e’zozlanadigan mashhur shoir va olim ham siyosatdan o`zini uzoq tutar

[Hero]

Alisher Navoiy
(1441-1501)

1. Alisher Navoiyning yoshligi.
Alisher Navoiy 1441- yilning 9-fevralda Amir Temurning o`g`li Shohruh Mirzo shohligi davrida Xurosonning poytaxti hisoblanmish Hirot shahrida tavallud topdi. U G`iyosiddin Kichkina oilasida dunyoga keldi. G`iyosiddin Kichkina otasi temuriylar avlodidan edi. Shuning uchun Alisher Navoiy Husayn Boyqaro bilan emakdosh bo`llgan.Aliser Navoiyning bobosi Amir Temurning farzandi Umarshayx bilan emakdosh bo`lgan ekan. Alisher Navoiyning onasi amirzoda Shaayx Abusaid Changning qizi bo`lgan, lekin uning ismi ma`lum emas. u to`rt yoshga yetganida maktabga boradi. Alisher Navoiy o`z o`qishi va odobi bilan boshqalardan ajralib turar edi. G`iyosiddin Kichkina ham o`z farzandini yaxshi o`qitish uchun va savodxon qilish uchun astoydil harakat qilardi. Buning ustiga ularning uyida ko`pgina qalam axllari to`planishib, she`rlar o`qishar, san`at haqida bahs- munozaralar o`tkazishar edi. U badiiy adabiyotga erta ixlos qo`ygan edi.Alisher Navoiy Sa’diy Sheroziyning <Guliston> va <Bo`ston> kitoblarini, ayniqsa, Farididdin Attorning <Mantiq ut- tayr>(<Qush nutqi>) asarini sevib o`qir va yod olardi. Alisherning katta tog`asi shoir Mir Said Qobuliy, kichik tog`asi shoir va mashshoq Muhammad ali G`aribiy doim u bilan birga edi. Keyinchalik Alisherning bu ikki tog`asi temuriy podshoh Abu Said tomonidan o`ldirilganida shoirimiz juda qayg`uga tushadi. Alisher Navoiy asta- sekinli bilan adabiyot ahliga yoqa boshladi .Chunki o`sha davrning ko`zga ko`ringan shoirlari unga katta e’tibor berishayotgan edi.

[Hero]

2. Alisher Navoiyning yigitlik yillari.
1447-1449 yillarda Alisherning oilasi Iroqning Taft shahrida istiqomat qiladi. Chunki o`sha yillarda Movarounnahrda taxt uchun kurash avjida edi. Shoirimiz Iroqda Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashadi. Alisher Navoiy Ali Yazdiyning maslahat va duolarini olib, 1449-yilda Hirotga qaytishadi. 1457-yilda G`iyosiddin Muhammad podshoh Abulqosim Bobur saroyida xizmat qiladi va u Sabzavor hokimi etib tayinlanadi. Shoirimiz esa Mashhadda o`qishini davom ettiradi. 1457-yilda Abulqosim Bobur o`ladi. So`ngra taxtga Abusaid Mirzo keladi. Husayn Boyqaro taxt uchun kurashga sho`ng`ib ketadi. Alisher esa Mashhadda o`qishini davom ettirdi. U yerda shoirimiz do`stlar orttirdi. Keksa shoir Kamol Turbatiyni aynan o`sha yerda uchratdi. Alisher 1464-yilda Hirotga qaytadi. Abu Said Alisherning ikki tog`asini o`ldirtiradi. Shoirimizning ota mulki musodara qilinadi, hatto yashab turgan uyini ham qoldirmaydi. Alisher shaharda qololmadi. Holbuki shoirning ijodi barq urgan davri edi. U Jomiydek inson bilan til topishib saboqlar oladi, mehrini qozongan edi. <Nuran mahdum> deb e’zozlanadigan mashhur shoir va olim ham siyosatdan o`zini uzoq tutar edi. Alisher Paxlavon Muhammad va Sayyid Xasan bilan tanishadi. Alisher bu ikkisi haqida kitob yozadi. U Paxlavon Muhammadni <shamsul millat> (millat quyoshi)deydi. Sayyid Xasan Ardasherni esa <Bu faqir turk va sart orasida ondin tamomroq kishini ko`rmaydurmen>,-deya e`tirof etadi. Alisher shunday deb yozadi: Firdavsiy o`z <Shohnoma> sini 30 yilda yozgan bo`lsa, u o`shanday asarni 30 oyda yozishi mumkin. Nizomiy Ganjaviyning 30 yil sarflab maydonga keltirgan <Xamsa> si uning oldida 2-3 yillik ishdir. Faqat unga imkon kerak. Yurt esa notinch, odamlarda vafo yo`q. Ketaman desang etagingdan ushlaydigan umr yo`ldoshing, ketsang, ayriliqdan eziladigan do`sting bo`lmasa

[Hero]

Navoiy 60-yillarning ikkinchi yarmida Samarqandda yashadi. Uning Samarqandga kelish sababini har kim turlicha talqin qiladi. Xondamir, o`qish uchun keldi, deydi. To`g`ri u Samarqandda din xuquqshunosi va faylasuf Fazlulloh Abulays qo`lida o`qidi. Zahiriddin Muhammad Bobur uni Abusaid surgun qildi, deydi. To`gri, Abusaid Alisherga yomon munosabatda edi. Shoir dastlab Samarqandda moddiy qiyinchiliklar ichida yashadi. Keyinroq unga shahar hokimi Ahmad Xojibek rag`bat va homiylik ko`rsatadi. Nima bo`lganida ham, Samarqand uning xayotida o`chmas iz qoldirdi. Nihoyat, Samarqand o`z go`zalligi bilan ham Navoiyni maftun etdi. Shoir uni <firdavsmonand> (jannatsimon)deydi va zavollikka yuz tutmasligini istaydi. Navoiy shu yillari shoir sifatida juda katta shuhrat topa bordi. 1465-1466-yillar unin muhlislari she’rlarini to`plab, <Devon> tuzdilar. Bu kitob hozirda <Ilk devon> nomi bilan mashhurdir. 1468-yil oxirida Eronni egallash uchun bo`lgan jangda Abusaid Mirzo xalok bo`ladi. Husayn Boyqaro 1469-yilning boshida Hirotni qo`lga oladi va Samarqandga xat yo`llab, Navoiyni yoniga chaqiradi. Alisher eshitib Hirotga, do`stining oldiga yo`l oladi. Qaytgach shoir do`stining taxtga o`tirganiga atab <Hiloliya> qasidasini yozadi. Alisher Navoiy do`sti Husayn Boyqaroning taxtga chiqishini yangi oy (hilol) ga qiyos qiladi. Husayn Boyqaro uni muhrdor etib tayinlaydi. Alisher Navoiy 1469-1472- yillarda muhrdor lavozimida, 1472-1476- yillarda vazir (amir) bo`lib ishlaydi. Ilm-ma’rifat xomiysi Navoiy maktab va maorif ishlarga har doim katta e’tibor berdi. Mehnatkash xalq bolalarini o`qitish va tarbiyalash uchun va madrasalar tashkil etishni davlat oldidagi bosh masalalardan deb qaradi, ilm ahliga , muallimlarga muhabbat bilan munosabatda bo`lishga urindi va shunday bo`ldi.

[Hero]

3. Alisher Navoiy davlat va jamoat arbobi.

Alisher Navoiy 1487-1488- yillarda Astrobodga hokim bo`ldi. Huayn Boyqaro Alisherni o`ziga yaqin tutar, har bir narsada u bilan maslahatlashar va va buni nihoyatda qadrlar edi. Navoiy xizmatga ixlos va mehr bilan kirishdi. Abusaid Mirzoning o`g`li Yodgor Muhammad taxt uchun da’vo bilan chiqdi. Ular o`rtasidagi jangda Boyqaro g`alaba qozondi. So`ng 1470- yilda yurt bir muddat Yodgor qo`liga o`tdi. O`sha yilning o`zida Husayn Boyqaro Alisherning maslahatiga kirib, Yodgor Mirzoni Bog`i Zog`onda uxlab yotganida qo`lga oladi. Shundan so`ng yurtda osoyishtalik hukm suradi. U o`zining donishmandligi, tadbirkorligi bilan ko`plab g`alayonlarni oldini oldi, urushlarni yarashga aylantirdi. Uning bu fazilatlari, ayniqsa, vazirlik faoliyatida as qotdi. Alisher Navoiy o`ziningo`zbekcha she’rlariga <Navoiy> va fors-tojik she’rlariga <Foniy> deb nomlaydi. Bizga ma’lumki, Alisher Navoiyni < G`azal mulkining sultoni> deb atashadi. O`sha davrda ko`pgina shoir va olimlar o`zbek tilini ijod uchun noqulay va qo`pol til deb, fors tilida ijod qilishardi. Turkiy tilga mensimay qarash, uni fors tilidan past ko`rish odatga aylangan edi. Buni o`zgartirish uchun turkiy tilni davlat tili darajasiga ko`tarish lozim edi. Milliy g`urur tuyg`usi kuchli bo`lgan Husayn Boyqaro hukmdorli mavqeyidan kelib chiqib, davlat ishlarini turkiy tilda olib boorish haqida farmon chiqardi. Chunki ona tili mavqeini ko`tarish davlatchilik asoslarini mustahkamlash omillaridan biri hisoblanadi. Lekin birgina farmon bilan ish bitmasligi ayon edi. Amalda turkiy til imkoniyatlarini ko`rsatish, isbotlash talab qilinardi. Hal qilib bo`lmaydigan ishning o`zi yo`q deganlaridey, bu ish ham isbotlandi. Isbotlanganda ham, juda zo`r isbotlandi. Ganjaviyning 28 yilda, Dehlaviyning 2 yilda yozgan <Xamsa> asarini Alisher Navoiy turkiy tilda 2 yil ichida yozdi.

[Hero]

4. Alisher Navoiyning <Xamsa> asari haqida.
Xamsa so`zining ma’nosi – beshlik degani. Xamsa bo`lishi uchun 5 ta dostondan iborat bo`lishi kerak: a) birinchi doston pand-nasihat ruhidagi ta’limiy- axloqiy, falsafiy bo`lmog`i lozim; b) ikkinchi doston Xusrav va Shirin munosabatlariga bag`ishlanmog`i; d) uchinchi doston Layli va Majnun muhabbatini mavzu qilib olmog`i; e) to`rtinchi doston shoh Bahrom haqida; f) beshinchi doston Iskandar haqida yozilmog`i shart. Dehlaviydan qariyb 200 yildan so`ng yana bir buyuk xamsanavis maydonga chiqdi. Bu Navoiy edi. Uning <Xamsa>si hech kimnikiga o`xshamas edi. Adibning fikricha, xalqqa uning o`z tilida, unga manzur asar yaratish lozim. Shoir og`ir va mas’uliyatli vazifani muvaffaqiyat bilan ado etdi. U 51 ming misradan ortiq besh dostonni 1483-1485- yillarda yozdi. <Xamsa> ning birinchi dostoni <Hayrat ul-abror> ( Yaxshi kishilarning hayratlanishi) – falsafiy asar. Aruzning sari’ bahrida yozilgan. Hajmi 3988 baytni o`z ichiga olgan 63 bobdan iborat. Bunda insoniylik, rostgo`ylik, to`g`ri so`zlik, axloqiy tarzida yozilgan. Ikkinchi doston <Farhod va Shirin> dostoni. Hajmi 5782 bayt. Aruzning hazaji musaddasi mahzuf vaznida yozilgan. Muallif bu asarni <shavq dostoni> deydi. Sababi unda ishq kuylanadi, talqin qilinadi va ulug`lanadi. Bu ishq esa insonni poklaydi, ezgulik sari yetaklaydi, unga o`zligini tanitadi, komillik sifatlarini tarbiyalaydi. Uchinchi doston <Layli va Majnun> da majoziy muhabbatning haqiqiy ishqqa eshligi o`zining go`zal badiiy ifodasini topgan. Navoiy bu asarida, ayniqsa, ruhiyat tasviriga alohida e`tabor qaratadi. To`rtinchi doston <Sab’ai Sayyor> ishqiy- sarguzasht qissasi. Bunda Bahrom va Diloromlarning munosabatlari bildirilgan. Bahrom go`r oviga haddan tashqari ruju qo`yganligidan, o`zining sevgan yori Diloromdan ayrilishi haqida. So`nggi doston <Saddi Iskandariy> ( Iskandar devori)
89 bob va 7215 baytdan iborat. Iskandar tarixdan shafqatsiz bo`lsa, adabiyotda u adolatparvar, donishmand inson.

[Hero]

5. Alisher Navoiy haqidagi firlar, unga atab qo`yilgan joylar, u o`ziga yaqin olgan insonlar.
Millatimiz faxri bo`lmish Alisher Navoiy anchagina shoir-u olimlarning tiliga tushgan. Masalan, Abdurahmon Jomiy shunday deb yozadi:
Kechirsinlar forsiy tilda dur terganlar,
Dariy tilda nazm injusin kelturganlar.
Agar ul ham nazmin yozsa dariy tilda,
Qolmas edi so`z aytishga kuch hech elda.
Mavlono Lutfiy Alisherning quyidagi she’riga lol qolib;
Orazin yog`och, ko`zimdin sochilur har lahza yosh,
Bo`ylakim, paydo bo`lur yulduz nihon bo`lg`och quyosh.
Sunday deydi: <Valloh, agar muyassar bo`lsa edi, o`zimning forsiy va turkiy tillarda aytgan o`n ikki ming baytimni shu g`azalga almashtirardim va buni o`zimning katta yutug`im deb hisoblardim>.
Shoh va shoir Z.muhammad Bobur shunday deydi:
“ Tarixda ham hech kim turkiy tilda Navoiychalik <ko`p va xo`p> asarlar yozgan emas”.
Alisher uchun qadrli insonlar: Mavlono Lutfiy, Xorazmiy, Amiriy, Atoiy, Xaydar Xorazmiy, Sakkokiy she’rlari, Abulqosim Firdavsiy, Amir Xusrav Dexlaviy, Farididdin Attor, Jaloloddin Rumiy, Xoji Qirmoniylarning dostonlari, Rudakiy, Umar Xayyom, Sa’diy Sheroziy, Abdurahmon Jomiylarning devonlari.
Shoir haqida Oybekning <Navoiy> romani, <Guli va Navoiy> dostoni, <Alisherning yoshligi> qissasi, Uyg`un va Izzat Sultonning <Alisher Navoiy> dramasi va <Alisher Navoiy> filmi, L. Batning <Hayot bo`stoni> qissasi, Barot Boyqobilovning <Shukuhli karvon> she’riy romanlari ommaga ma`lum.
Alisher Navoiy 15 yoshida o`zining ikki misra she’ri bilan nafaqat, Mavlono Lutfiyning ko`ziga tushdi, balki, butun qalam ahlining nigohiga tushgan edi.

[Hero]

Hozirda Navoiy viloyati, O`zbekiston Milliy kutubxonasi, Respublika Milliy bog`i, O`zbekiston Respublikasi Davlat mukofoti, Samarqand Davlat universiteti, Respublika opera va balet teatri, Toshkrntdagi temiryo`l bekati, Respublikamizdagi har bir viloyatning ko`cha va mahallalari ham bobomiz nomi bilan yuritiladi. Shoirning 1488-1501- yillardagi asarlari:
N0 Asarning nomi Yili
1. Tarixi muluki Ajam 1488- yil
2. Holati Sayyid Hasan Ardasher 1490- yil
3. Risolai muammo 1491- yil
4. Majolis un- nafois 1491-1493- yillar
5. Xamsat ul- mutahayyirin 1492-1494- yillar
6. Munshaot 1492- yil
7. Mezon ul- avzon 1492- yil
8. Holati Pahlavon Muhammad 1496- yil
9. Nasoim ul- muhabbat 1496- yil
10. Xazoin ul- maoniy devoni 1491-1498- yillar
11. Devoni Foniy 1491-1498- yillar
12. Lison ut- tayr 1498-1499- yillar
13. Muhokamat ul- lug`atayin 1498-1499- yillar
14. Mahbub ul- qulub 1500- yil
Diniy- axloqiy asarlar:
N0 Asarning nomi Yili
1. Nazm ul- javohir 1485- yil
2. Tarixi anbiyo va hukamo 1488- yil
3. Siroj ul- muslimim 1488- yil
4. Arbain 1489- yil