Узбек романчилигининг асосчиси: Абдулла Кодирий

[Gulchehra Ibragimova]

Сообщение от Fayzbek

10-aprel Abdulla Qodiriy tavallud topgan kun (1894-1937)

“Қoдирийни қўмсaб”

Адибнинг 117 йиллик юбилейи oлдидaн.

Қoдирий бoбoжoн, бугун дaрдимгa,
Ул “Ўткaн кунлaр” ҳaм қўёлмaс мaлҳaм.
Мoзийгa қaйтoлмaй қaлблaргa aлaм,
Нaштaри сaнчилгaн кўзлaримдa нaм.

O, Зaйнaб, aлaмнoк ғамлар қурбoни,
Бeр ўшa oғудaн, ичaйин мeн ҳaм.
Ҳoй, биби Кумушим, сeн тўxтa, ичмa,
Ул зaҳри қoтилни, кўр мeнгa бaҳaм.

Қoдирий бoбoжoн йўқлaсaнгиз-чи,
Дaрвeш этaгидeк пoрaдур бaғрим.
Мeн сeвгaн “ўшa” бeк…кетдилaр тaшлaб,
Aждaрҳo кoмидa куйди тaқдирим...

Қoдирий бoбoжoн, сoғиндим қaйтинг,
Кўзим қaрoсини сoғинчлaр ўйсин.
Сизни ҳaм йиғлaтгaн Кумушгa aйтинг,
Мeн бoрaр қaбрни бўшaтиб қўйсин.

Кумушой кундошлик гуноҳин ичма,
Бўйингга айрилиқ тўнини бичма.
Отабек ишқига шерик бўлар қиз —
Турганда бекалик бахтингдан кечма.

Бу фалак қўлида тақдирлар ўйин,
Биламан Зайнабой сенга ҳам қийин.
Ундан кўз юмолмай, сени — севолмай,
Бегинг ҳам бош олиб кетмоғи тайин.

Жон Қодирий бобо бу тонг уйғониб,
Бир йўқланг бугуннинг «Кумуш»ларини.
Бетоле қиз бўлиб юрибман куйиб.
Зайнабдан ололмай улушларимни.

... жон Қодирий бобожон, бугунга қайтинг?!
(с)



Абдулла Қодирий ижоди ҳақида гапирганимизда кўз ўнгимизга аввало унинг икки шоҳ асари – «Ўтган кунлар» ва «Меҳробдан чаён» романлари ва ундаги севимли қаҳрамонлаоимиз сиймоси келади. Адабиётшунос олимларимиз томонидан бу икки асар тадқиқотига бағишланган кўп мақола ва тақризларда асар қаҳрамонлари, уларда илгари сурилган ғоялар, ёзувчи маҳорати хусусида анчагина таҳсинга лойиқ фикрлар бор..
Тарихчи А.Маманов “Бизга керакли нуқта” мақоласида адиб ҳақида қуйидагича изоҳ беради: “Абдулла Қодирий “асл хазинани заршуносдан яширади”: ахир гавҳар оёқ остида ётганида унинг қадри бўлармиди? Абдулла Қодирийни бир пайтлар эски услуб ёзувчиси деб ғавғо солгувчиларга буюк адиб томонидан берилган жавобни кўпчилик яхши билса керак: «…халқимиз неча – неча асрлардан бери достонлар, афсоналардан озиқланиб келди » …Мана шу эски услуб, яъни Шарқ адабиётининг энг кўзга кўринган ўзига хослиги ҳақикий маънони чиройли ташбеҳлар, қизиқарли воқеалар тасвири ортига яшириш эмасми? Шарқ мумтоз адабиётида фикрни тўғридан – тўғри, таъбир жоиз бўлса ялангоч ҳолда такдим этилганини кўрганмисиз? Алишер Навоийнинг «Қаро кўзим» газалини бир эсланг: адабиётшунослар неча – неча замонлардан бери таҳлил, тафтиш этадилар, аммо ҳали – ҳануз таҳлил қила олдим, маъносига етдим дегучи мард топилармикин?”

Абдулла Қодирий мана шу Шарқ фалсафаси, Шарқ адабиёти сарчашмаларидан баҳра олиб улғайган, вояга, камолга етган ёзувчидир. Демакки, унинг асарларида ҳам мана шундай яширинган, зарношунослр кўзидан беркитилган дуру бебаҳолар бўлиши табиий бўлиб, ўқувчи уни бир зумда эмас, мушоҳада ва ўйлари орқали секинлик билан топади ва маънолар яшириган хазинани нимага қаратилганини англагачгина бирдан кўз ўнг нурафшон бўлиб, дили равшанлашиб кетади.

Ушбу буюк адиб, сўз санъаткори ҳақида Юнус Мақсудий ўзининг "Абдула Қодирий, Чўлпон ва бошқалар" номли маълумотларида адибни шундай хотиралар орқали таърифлайди:
“Абдулла Қодирий бағри кенг, садоқатли, халқимизга ўта меҳрибон, баркамол, ҳожатбарор, чин инсон эдилар.

У зотнинг ўзлари меҳмон чақиришни яхши кўрсалар-да, шоҳона зиёфатларга боришни, тантанали мажлисларда иштирок этишни ва баландпарвоз гапларни тинглашни ёқтирмас эдилар. Машҳур ёзувчимиз кишилар бойлиги ва лавозимини писанд этмай, фақат одамийлигига қараб муомала қилардилар.
Дўстларининг аксарияти адабиёт, дин арбоблари, ишчилар, деҳқонлар, косиблар, кўнчилар ва бошқа касбдаги шинаванда чапанилар эди. Ўзларида ҳам сезиларли даражада чапанилик бор эди.

Абдулла Қодирий йиғинларда айтадиган фикр-мулоҳазаларини ақл торозусида ўлчаб, сўнг муҳокамага ташлар эдилар.

Абдулла Қодирий ҳар йили, ёзнинг айни пишиқчилик палласида диний арбоб, арабшунос Заҳриддин Аълам, бедилшунос Аловиддин махсум, навоийшунос Нодирхон махсум ва кекса авлодга мансуб бўлган шоирлардан Тавалло, Хислат, Мискин, Тошқин ва шу каби яқин биродарларини меҳмонга чақириб тарих, тиббиёт, мантиққа оид масалалар ҳақида суҳбатлашардилар. Заҳриддин Аълам Муҳаммад пайғамбар ҳадисларини, Саҳиҳ Бухорий ва ат-Термизий асарларини муҳокама қилар, Аловиддин махсум ва Нодирхон махсум Бедилу Алишер Навоий асарларини, улардаги ислом динига тааллуқли жойларини ўқиб тафсил қилишарди. Халқимиз тарихини пухта билган адиб диний урф-одатларга ҳурмат билан ёндашарди. Аммо бидъату хурофот билан асло ,чиқиша олмасди. Адибнинг бу фазилати асарлари қаҳрамонлари табиатига ҳам кўчган.

Менинг мазкур соҳадаги маълумотим оз бўлганлиги учун сукут сақлаб тинглардим. Абдулла Қодирий эса, улар билан бемалол баҳслашар ва баъзан ўзининг билимдонлигидан дўстларининг олқишларига ҳам сазовор бўлар эди.
Абдулла Қодирий кишиларга хайрли иш қилсалар, ўша одамга сездирмас ва миннат қилмас эдилар”.

Абдулла Қодирий асарларининг бугунги ҳаётимиздаги қиммати, аҳамияти нимада?

Асл айнимас сўзи хўб сўз. Абдулла Қодирий ижоди мукаммал ва бетимсол бўлиб, ҳақиқатдан ҳам битмас бир хазина: муҳаббат шайдолари ундаги гўзал севги қиссаларидан завқланадилар, илм толиблари ундаги заковат булоқларидан симириб даҳога айланадилар, илми сироҳгарчилик талабида бўлганлар эса сиёсатни ўрганадилар.
Зеро, буюк инсонлардан бири айтганча: «Бу икки китобни бир марта эмас, беш марта ўқиш керак. Уни уқиш керак. Шунда сиз турмушни, тарихни, сиёсатни, одобни, тилни ўрганасиз».

[Nigora Umarova]

Оффтоп:

Ushbu ma'lumot Sherkon Qodiriy iltimoslariga binoan mavzuga joylashtirildi.

Bek Mirzo Абдулла Қодирийнинг "Ўтган кунлар" асари Арно Шпехт (Arno Specht) томонидан рус тилидан немис тилига "Die Liebenden von Taschkent" [Тошкентлик севишганлар] номи остида таржима қилиниб, Ньота Туннинг (Nyota Thun) тақризи остида 1968 йилда немис китобхонларига тақдим қилинган.

Hurmatli forumdoshlar!

Abdulla Qodiriyning "O'tkan kunlar" asari rus, nemis, turk, uyg'ur tillidan tashqari yana qaysi tillarga tarjima qilingan. Agar bu haqida ma'lumotga ega bo'lsangiz ushbu mavzuda qoldirsangiz. Kitobning o'zga tillardagi elektron varianti yoki "O'tkan kunlar" haqida o'zga tillarda chop etilgan maqolalarni ham havola etsangiz bag'oyat mamnun bo'lardik.

[Nigora Umarova]

ҲАМИД ИСМОИЛОВ БИЛАН ЯНГИ РОМАНИ ҲАҚИДА СУҲБАТ

Айни пайтда Лондондда истиқомат қилаётган ўзбек ёзувчиси Ҳамид Исмоиловнинг янги романи “Жинлар базми” дея ном олган. Асар 1937 йилда қатағонга учраб отувга ҳукм бўлган таниқли ўзбек ёзувчиси, “Ўтган кунлар”, “Меҳробдан чаён” тарихий романларининг муаллифи Абдулла Қодирийга бағишланган. Мухбиримиз билан мўъжаз суҳбат давомида Ҳамид Исмоилов янги романнинг мазмун-моҳияти ва унинг ёзилиши тафсилотлари билан ўртоқлашмоқда.

Мухбир: Сиз ўзбек тилида янги роман ёзибсиз, айтинчи, асарингиз нима ҳақида?

Ҳамид Исмоилов: Чиндан ҳам буюк ўзбек ёзувчиси Абдулла Қодирий ҳаётининг баъзи лавҳаларини тасвирловчи “Жинлар базми” дея аталган романни ёзиб тугатдим (дарвоқе, ёзувчининг илк ҳикояларидан бири ҳам шундай аталади). Абдулла Қодирий 1937 йилда янги роман яратишга киришган ва унинг ўзининг таъбирича, бу романни ўқиганлар “Ўтган кунлар” ва “Меҳробдан чаён” китобларини ўқимай қўйишади, яъни, муаллиф янги романининг шунчалик мафтункор бўлишини кутган. Қодирий ўзининг бу романда тақдир тақазосига кўра учта хонга хотин бўлган бир “канизакнинг” ҳаётини тасвирламоқчи бўлган эди. Ёзувчи дўстларига: “Бир қиш ўтирсам романни ёзиб тамомлайман, тайёргарчилик ишларини ниҳоясига етказдим, ёзиш қолди, холос. Шундан кейин одамлар менинг олдин ёзган китобларимни ўқимай қўядилар”, – деб гапириб юрарди. Аммо 1937 йилнинг 31 декабрида уни ҳибсга олдилар, ҳамма қўлёзмаларини мусодара қилиб, кейинроқ ўтга ташладилар. Турган гап, романдан асорати ҳам қолмади. Қодирийни 1938 йил 4 октябрь куни Чўлпон, Фитрат ва ўзбек маданиятининг бошқа таниқли вакиллари билан бирга қатл этдилар.

Менинг романинг айнан шу давр ҳақида – роман ёзаётган, ҳибсга олинган, турмада ўтирган ва ўз асарининг тақдири борасида қайғуриб изтироб чекаётган Қодирий ҳақида. Менинг романим фақат ёзувчининг онгида яратилган аммо қоғозга ёзилмай қолган роман ҳақида. Қодирийнинг ўзи айтишича, у бирор асар яратаётган пайтда унинг фикри-зикрига бошқа ҳеч нарса кирмайди ва у ўз асарининг дардига мубтало бўлади.

Шу маънода менинг романим Қодирийнинг атрофида, Қодирийнинг атрофидан келиб чиққан ҳолда барпо этилади, у билан бирга қамалган одамлар нафақат воқеа иштирокчилари, балки ёш аёл ва унинг аянчли тақдири тўғрисидаги у ёзаётган асарга муаллифдош ҳам бўлиб қоладилар. Ойхон-пошша исмли аёлнинг бокира муҳаббати топталиб, ўзини Қўқон хони Умархоннинг (шоир Амирий, шоира Нодиранинг эри) ҳарамига жория қилиб берилади, хон қўққисдан ўлганида эса ўғли Мадаминнинг ҳарамига ўтади, пировардида, Бухоро амири Насрулло Қўқонни забт этиб Ойхон-пошша унинг қўлига ўтади. Бир маънода у Қодирийнинг гўзал, бироқ барча тарафидан сотилган, топталган адабиётининг рамзига айланади.

Шу маънода мен Қодирий орқали унинг рўёсидаги романини ёзиб тугатдим, аммо менинг асарим – ёзувчи ва унинг ижод маҳсули ҳақида.

Мухбир: Романни яратиш жараёнида қандай материаллардан фойдаландингиз, ахир Қодирийнинг ҳаёти ҳақида жуда оз нарсалар маълум? Айниқса унинг НКВД қамоқхонасида ўтирган даври ҳақида. Боз устига, унинг барча қўлёзмалари ёндириб ташланган деяпсиз.

Ҳамид Исмоилов: Шу ерда Михаил Булгаковнинг “Қўлёзмалар ёнмайди” деган машҳур иборани келтириш жоиз бўларди, аммо афсуски улар ёниб кули кўкка совирилган. Мен Қодирий бу бахтсиз аёл ҳақида нималарни ўқиб чиққан бўлса, ёзилган нарсаларнинг ҳаммасини ўқиб чиқдим. Ҳозир исмларини мен ошкор эта олмайдиган баъзи тарихчилар катта ёрдам бердилар, улардан беҳад миннатдорман. Қачонлардир Қодирий танишиб чиққан барча материаллар қўлимдан ўтди, устига-устак Қодирийга ноаён бўлган инглиз, рус ва бошқа саёҳатчилару жосуслар ўша пайтларда шу ўлкаларга келиб тўплаган материаллардан ҳам фойдаландим. Бир вақтлар мен Чўлпон устида кўп ишлаганман, у Қодирийга энг яқин дўст ва ҳамкфикр инсон бўлган. Қайта қуриш йилларида бошқа ёзувчилар қатори мен ҳам КГБ архивлари билан танишиш имкониятига эга бўлдим, гапнинг индаллоси, қўлимда етарлигидан ортиқ материаллар бор эди. Қодирий таъбирича, бир қиш ўтириб, қиссани қоғозга тушириш қолганди, холос. Лекин бу ҳужжатли роман эмас, балки Амирий, Нодира, Увайсий, Гулханий исмлари билан боғлиқ Қўқон, Хива, Бухоро сарой маданиятларию Қодирий, Фитрат, Чўлпон ва Усмон Носир яшаган ўтган асрнинг 30-йиллар даврлари чамбарчас боғланган бир асар бўлиб қолди. Шу билан бирга, бу роман нафақат ўзбеклар, балки руслар, поляклар, яҳудийлар, афғонлар, инглизлар, татарлар ва кўплаб бошқа халқлар ҳақидаги бир асардир.

Мухбир: Романни қачон ва қаерда чоп этмоқчисиз?

Ҳамид Исмоилов: Даставвал романни ўзимнинг ҳамда Фейсбукнинг Абдулла Қодирийга бағишланган саҳифасида бобма-боб чоп этмоқчиман, кейин бир гап бўлар.

Matn FA saytidan olindi.

[barlos]

Ҳамид Исмоиловнинг янги романи “Жинлар базми” дея ном олган.

Бу романнинг 3 та боби (қисми) Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Давроннинг сайтларида жойлаштирилган экан, ҳузур қилиб ўқидик. Ўзгача услубда ёзилган, шахсан менга жуда манзур бўлмоқда.
Албатта, бу борада адабиётшуносларимиз, қолаверса, китобхонларимиз ўзларининг холис фикрларини билдиришади.

Агар роман электрон тарзда шу топикда ҳам жойлаштириб борилса, ўқувчилар учун жуда катта маънавий бойлик яратилган бўлар эди. Фикримизни инобатга оласизлар, деган умиддамиз.

[Colorado]

Сообщение от barlos

Агар роман электрон тарзда шу топикда ҳам жойлаштириб борилса, ўқувчилар учун жуда катта маънавий бойлик яратилган бўлар эди. Фикримизни инобатга оласизлар, деган умиддамиз.

пруф (ссылка) беринг ёки "фикр"да блог очиб, жойлаштиринг - олам гулистон (с)

[barlos]

Сообщение от Colorado

пруф (ссылка) беринг ёки "фикр"да блог очиб, жойлаштиринг - олам гулистон (с)

Айтмоқчиманки, юфорумда жойлаштириб борилса, ўзаро фикр алмашар эдик.
Мана бу ерда.

[Colorado]

Сообщение от barlos

юфорумда жойлаштириб борилса, ўзаро фикр алмашар эдик.

Оффтоп:

уқитувчилар "десанти" безор қилишини хохлайсизми? форум итак мусорга тулиб кетди.

[barlos]

Сообщение от Colorado

Оффтоп:уқитувчилар "десанти" безор қилишини хохлайсизми? форум итак мусорга тулиб кетди.

Форумнинг олтин қоидаси шу - баҳс, мунозара. Фикрлар хилма-хиллигига нима етсин. Ўзимизга кераклисини олиб қоламиз, ўзгасини эса... :0

Оффтоп:

Амақи, тавба, денг-а, яна Ффулаб ташлашмасин.

[Nigora Umarova]

Сообщение от barlos

Айтмоқчиманки, юфорумда жойлаштириб борилса, ўзаро фикр алмашар эдик.
Мана бу ерда.

Бу борада асар муаллифи билан боғландим. Мурожаатноманинг жавобини кутмоқдаман.
Ҳозирча романнинг иккинчи фаслини мана бу ерда мутолаа этишингиз мумкин. Тарих ва тақдир рукнида ёзилган қизиқарли роман бўлибди. Мароқ билан ўқидим.

[barlos]

Сообщение от Nigora Umarova

Мурожаатноманинг жавобини кутмоқдаман.

Сўровга ижобий жавоб бўлишидан умидвормиз...